Qafqaz Universiteti Materiallar

“OĞUZNAMƏ”DƏ KEÇMİŞ ZAMANIN ÜSLUBİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Günay İMAMƏLIYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Feilin zamanları zəngin məna və sintaktik xüsusiyyətləri ilə yanaşı bir sıra üslubi xüsu-

siyyətlərə  də malikdir. Üslubi xüsusiyyətlər deyərkən,  əsasən, keçmiş zamanların bir-birini 

əvəz etməsi, keçmiş zamanın isə indiki zamanı əvəz etməsi və s. nəzərdə tutulur. 

A.Axundov yazır: “Azərbaycan dilində keçmiş zaman iki forma: şühudi keçmiş və nəqli 

keçmiş formaları ilə ifadə olunur. Bunlardan birincisi daha çox hərəkəti, digəri isə hərəkətin 

nəticəsini ifadə edir. Bunlardan birincisi  hərəkəti şahidlik yolu ilə bildirir, digəri isə nəql edir. 

Məna müxtəlifliyi bu zamanları qrammatik düzgünlük cəhətdən qarşı-qarşıya qoyur və 

onların işlənmə yerlərini müəyyənləşdirir”  

Ədəbi dildən fərqli olaraq bədii dildə bəzən nəqli keçmiş şühudi keşmişlə, şühudi keş-

miş nəqli keçmişlə əvəz oluna bilir. Bu da, daha çox müəllifin hərəkətimi, yoxsa hərəkətin nə-

ticəsinimi daha qabarıq şəkildə ifadə etmək istəyindən asılı olaraq dəyişir. 

Keçmiş zamanın üslubi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 

1)  Şühudi keçmişin nəqli keçmiş zamanı  əvəz etməsi. Aşağıdakı nümunələrə  nəzər 

yetirək: 

Aqçacığın var ikən “dobra yunaq” dedilər, 

Aqçacığın yedilər, “poydi z boğom!” dedilər.

 25 

Budur qanun ki, sevdilər sevəni, 

Könüldən savdılar gözdən savanı.

 71 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

924

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Qartala oq toqunmuş, oq yeləgin göricək “bana bəndən oldı” demiş

 140; Könül yap-

dın, əriş yapdın; könül yıqdın, əriş yıqdın

150; 

Gəldünsə, gerü var, 

Hər nəsnənin yeri var.

 154 

Gögdən nə yağdı ki, yer anı yutmadı

 156; Gögdən dörd kitab endi, beşinci kötək, 157; 

Verəsiyə aldım, yabanda buldum sandum, 

İssi aqçasın istəyicək canalıcı sandum.

 167 

 

Göyənlər xardan xurma yedilər, 

Qoruqdan səbr ilə xalva yedilər.

 172 

Göründüyü kimi, bu nümunələrdə şahidlikdən daha çox nəql etmə, hal və ya hərəkətin 

nəticəsi özünü göstərir. Formaca -dı

4

 – şühudi keşmiş zaman vasitəsi ilə ifadə olunsa da, məz-

munca nəqli keçmiş zaman mənasını ifadə edir. 

Azərbaycan dilində bu xüsusiyyətlər üslubi xüsusiyyətlər hesab olunsa da, bəzi türk dil-

lərində bu norma kimi qəbul edilib. 

G.Fəxrəddin qızı bu haqda yazır: “Azərbaycan və türk dillərində -mış şəkilçili keçmiş 

zaman formasının olmasına baxmayaraq çox vaxt türk dilində bu zaman –dı şəkilçisi ilə verilir. 

Türk dilində bu norma sayılsa da, Azərbaycan dilində üslubi xüsusiyyətlər hesab olunur” 

180. 

2) İndiki zamanın şühudi keçmiş zamanı əvəz etməsi. Aşağıdakı nümunələrə nəzər yetirək: 

Oğlan evləncək “Bəg  oldum”sanur

24;  Xorata  xordu, xorata ilə kişi kafirolur91; 

Gördün kim, buçuq mövt, bəla gəlür; sən bir mövt olup, qarşu var

146; Kosa ilə dost olayım 

deyirsən, “saqalun gəlür”di

153. 

Burada –ır

4

 indiki zaman şəkilçisini asanlıqla şühudi keçmiş zamanın şəkilçisi ilə əvəz 

etmək olar. 

3) Qeyri-qəti gələcək zamanın nəqli keçmiş zamanı əvəz etməsi. Aşağıdakı nümunələrə 

nəzər yetirək: 

Bu şimdiki zəmanəyə gül yaramaz, dikən olar, 

Əriylə dost oluban, övrəti... yarar.

68 

 

Qurda “Boynun neçün yoğundur?” demişlər, 

“İşüm kimsəyə inanmazın” demiş.

141 

 

Birinci nümunədə asanlıqla qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisini –ıb

4

 şəkilçisi; ikinci nü-

munədə isə -mamış

2

 nəqli keçmiş zamanın inkar forması ilə əvəz etmək olur. 

Eyni zamanda, ədəbi dilimizdə bir qrup sözlər vardır ki, onlar nəqli keçmiş zaman şəkil-

çisi ilə işlənsə də, məzmunca indiki zamanı ifadə edir. Həmin sözlər haqqında N. Məmmədov 

yazır: “Nəqli keçmiş zaman hal, vəziyyət bildirən (oturmaq, durmaq, qalmaq, yatmaq, dayan-

maq, uzanmaq, söykənmək) feillərlə işlənərək, həm də indiki zamanı bildirir”. 

Doğrudan da, oturmuşam, durmuşam, qalmışam, yatmışam, dayanmışam, uzanmışam, 

söykənmişəm və s. kimi sözlər formaca nəqli keçmiş zamanda işlənsə də, əslində indiki zaman 

məzmununu ifadə edir. 

4)  Şəkilçinin ixtisara uğraması. Keçmiş zamanın üslub xüsusiyyətləri yalnız nəqli və 

şühudi keçmişin bir-birini əvəz etməsi, keçmiş zamanın indiki və gələcək zamanla ifadə olun-

ması ilə məhdudlaşmır. 

Bədii dildə bəzən üslubdan asılı olaraq şəxs sonluqları və ya şəkilçilərin saitləri ixtisar 

olunur. Bizcə, bu xüsusiyyəti də keçmiş zamanın üslubi xüsusiyyətlərinə daxil etmək olar. 

Aşağıdakı nümunələrə nəzər yetirək: 

Dünyada ölüm olmasa, adam adam ətinyerdi

, 101; Kəl bulsa, kəndü başın xoş eylərdi 

,145. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

925

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Qeyd edək ki, bu hal özünü demək olar ki, yalnız bədii əsərlərin dilində göstərir. Başqa 

stillərdə isə qeyri-qəti gələcəyin saitlə bitən sözlərdə yalnız “r” ilə düzəlməsi ya yoxdur, ya da 

son dərəcə məhduddur. 

Qeyd: Tezisdə verilən bütün nümunələr S.Əlizadənin  “Oğuznamə” kitabındandır. 

Bakı,  Şərq – Qərb nəşriyyatı-2006,216 səh. 

 

 

MƏKAN DEYKSİSLƏRİNİN  STRUKTUR-SEMANTİK      

     XÜSUSİYYƏTLƏRİ (AZƏRBAYCAN, RUS VƏ İNGİLİS 

  DİLİNİN MATERİALLARI  ƏSASINDA) 

 

Günay İNAYƏTOVA 

AMEA 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“Deyksis” termini antik yunan mənbələrində mövcud olmuş, lakin heç zaman qramma-

tikadan kənar öyrənilməmişdir. Qədim yunan qrammatikləri “deyksis” terminin  işarə əvəzlik-

ləri olduğunu qeyd edirdilər.   

 

 

 

 

 

 

 

 

XX əsrin II yarısından etibarən deyksislər Avropa dillərində yeni aktuallıq qazanıb dilin 

bütün səviyyələrində funksionallaşaraq universial kateqoriya xüsusiyyətinə malik olmuşdur. 

O zamandan etibarən bu dil hadisəsi haqqında bir çox müxtəlif fikirlər yaranmışdır. İlk dəfə 

“deyksis” termininə xüsusi önəm verən alman dilçisi K. Bruqman olmuşdur. Daha  sonralar 

isə  Ç.S.Pirs “indeks”, O. Espersen isə dil vahidlərini xarakterizə edən yeni bir anlayışı “şifter” 

anlayışını elmə gətirərək deyksislə eynilik təşkil etdiyini göstərmişdir.  

Deyksis (yunan sözü olub“işarə edən”) dildəki mövcud ifadələrin və digər işarələ-

rin danışıq aktı zamanı şəxsə, zamana və  məkana görə  işlənməsinə deyilir. Dilçilik elmində 

ənənə olaraq deyktik  elementlərə şəxs və işarə, zaman və məkan anlayışı  bildirən zərfləri aid 

etmişlər. Əslində bir çox dil vahidləri deyktik komponentlərə malikdir. Deyktik vahidlər dilin 

universal elementləridir. Çünki buvahidlər mövcud kontekstə yaxud da situasiyadakı hadisə 

və predmetlərə  işarə edir. Deyktik ifadələr həmin dildə danışan xalqın mədəniyyəti ilə  sıx 

bağlıdır. Dilin mədəniyyəti nə qədər mürəkkəbdirsə, həmin dildə deyktik kateqoriyalardan bir 

qədər az istifadə 

 

olunur. 

       

Bəzən semantik nəzəriyyələrdə deyktik ifadələrə, kontekstdən və situasiyadan  mənaca 

asılıolmayan digər “normal” dil vahidlərindən tamamilə təcrid olunmuş kimi baxılır. Bu fikirl

ə   razılaşmyan C. Layonz deyktik elementlərin müxtəlif parametrlərdən (zaman, məkan, şəxs, 

obyekt) asılı olduğunu bildirir. O,deyksisin yalnız nitq aktının koordinatlarına uyğun olaraq 

başa düşə bildiyini və deyktik sözlərin dil situasiyasını əks etdirdiyini qeyd edir. 

Deyktik ifadələrin semantik cəhətdən qruplaşdırılmasında müxtəlif  bölgülər olsa da 

daha çox 3 növündən geniş bəhs olunur: şəxs( personal), zaman (temporal) və məkan. 

Zaman anlayışı kimi mə kan anlayışı da fəlsəfi məna kəsb edir. Məkan varlığın  əsas 

kateqoriyalarından biri olub,maddi mühitlərin və obyektlərin qarşılıqlı  əlaqəsini və  təsirini, 

onların məsafəliliyini, strukturluğunu, birgə mövcudluğunu xarakterizə edir. 

 

Məkan anlamı, bütün dillərdə mövcuddur, lakin müxtəllif dillərdə kulturolaji sfera və 

sosiumun həyat şərtlərinə görə məkan əlaqələri eyyni formada əksini tapmır.  

Məkan, lokalizm  insan nitqinin ən vacib şərtidir. Dünyada mövcud olan elə bir dil ol-

masın ki, o dilin həm morfoloji, həm də struktur quruluşunda məkan anlamı olmasın. Dünyanı 

dərk edən insan məkan əlaqələrini və onların elementlərini müəyyən məsafədə yerləşməsini 

və əlaqəsini anlayraq qəbul edir. 

 

 

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

926

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Məkan mühiti insanın təfəkkürünə və davranışına çox böyük təsir edir. Odur ki, məkan 

və insan əlaqələri bir çox elmlərin tədqiqat obyektinə çevrilib  

 

 

 

Məkan deyksisləri araşdırma apardığımızhər üç dilin xüsusiyyətlərinə olaraq işarə 

əvəzlikləri, yer zərfləri və məkan anlamlı ifadələrlə ifadə olunur 

 

 

 

 

1. Azərbaycan dilində: 

 

 

 

 

 

 

 

Yönlük halda olan isimlər;dağlara, Sibirə, həyətə və s. Sürücü maşınına əyləşib uzaq 

dağlara yol aldı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yerlik halda olan isimlər:bağda, kənddə,  şəhərdə, həyətimizdə, kitabda, zalda və s. 

İstəmirəmhəyatımsakitcə bir otaqda gəlib 

keçsin 

lal 

kimi. 

    

Çıxışlıq halda olan isimlər: Bakıdan, dağdan, göldən və s.   Bəlkə,  Bakıdan professor 

çağıraq 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yer zərfləri ilə ifadə olan sözlər:  yuxarıda, aşağıda , içəridə, sağda, irəlidə, uzaqda, 

kənarda, eşikdə,ortalıqda , aralıqda, ora-bura, o tərəf bu tərəf, dala- qabağa və s.  

Məkan mənalı ifadələrlə: Müharibə Bağdadın qulağının dibində gedirdi. Çamadanın 

içində məktublar çin-çin yığılmışdı. Bu ocaq  Novruz bayramında qalanan ocağa oxşayır işığı 

həyətin uzaq künc- bucağınadək yayılıb. 

 

 

 

 

2.Rus dilində -  вдали, домой,туда, туда, везде, направо,вверх и. т.д.  Вдали 

маячил парус. "В Говорят, они и там перевелись теперь от сюда пожалуйте""Что вы 

здесь стреляете: здесь живет помещик".  

3.İngilis dilində - above, across,around, away, back, behind, below, down, forward, 

infront, inside, outside, over,round, up, left, rightand etc.above, across, behind,and etc.Robert 

Crowther, the real estate broker from Bryan & Crowther, openedthe door with a flourish and 

announced, 'Here's the terrace. You can look down onCoit Tower from here.''Where is it?' 

Mitch whispered.'Behind a dorm on campus'The meeting is inevitable, Mitch. Let's not play 

games. When your littleseminar breaks for lunch, you'll find a cab, number 8667, outside to 

the left of the mainentrance ...' The priest smiled. '[...] My name is Manuel Aringarosa. I am a 

missionary  from Madrid. 'Oviedo. In the north of Spain' 

. 

    

Yuxarıda  sadaladığımız  leksik - qrammatik səviyyədə zm’kan anlamlı bildirən dil 

elementləri  ya qrammatik cəhətdən təcrid edilmiş halda, ya da müəyyən formal qrammatik 

əlamət qəbul etdikdən sonra ünsiyyət sisteminə 

daxil 

olur. 

    

Beləliklə, linqvistik məkan və zaman  dil sisteminin bütün səviyyələrini əhatə edir. Deyk-

tik  mexanizm  universal vasitə  olaraq qrammatik və qrammatik olmayan zamanın və məka-

nin  göstəricilərini dilin semantik  strukturunda birləşdirərək əhatə edir. 

 

 

POSTMODERN BƏDİİ DÜŞÜNCƏNİN MODEL YARATMA MƏNTİQİ 

 

Maral YAQUBOVA 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat institutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dünya ədəbiyyatşünaslığında “fiction” termini ilə təyin edilən bədii əsərin ənənəvi klas-

sik və modern-avanqard variantlarının söykəndiyi ideya-estetik prinsipləri kafi hesab etməyən 

postmodernizm, dünyaya, gerçəkliyə alternativ bədii modelləri hazırlarkən, model qurmanın – 

qurmacanın bir addım üstünə çıxır, metafiksasiya -bədiiliyin fövqündə dayanan mətnlər yara-

dır. Özünə  qədər qurulmuş dünya modellərinin qurmacasını toxuyur. Mətnləri öz mətnində 

əridir. Hər hansı bir hadisənin izahı edilməsi üçün hadisəyə bağlı olaraq müəyyən bir məkan, 

zaman,  şəxs heyəti çərçivəsində yaradılan  ənənəvi  ədəbi mətnlər, postmodern ədəbiyyatda 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

927

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

meta fictiona çevrilir. Postmodern şərhçilərə görə, sənaye cəmiyyəti bitmiş yeni bir informasi-

ya cəmiyyəti reallaşmışdır. Modernizmin ideallarının, ideologiyalarının iflas etdiyini önə sürən 

postmodern düşüncənin təməl dayağı "son"lardır. Hər şeyin yenidən başladığını düşünən post-

modernlər hər cür "son"a maraqlıdırlar; tarixin sonuna , insanlığın sonuna, elmin sonuna, hə-

yatın sonuna. Elmin əldə etdiklərinə, mövcud ideologiyalara şübhə ilə yanaşan postmoderniz-

min daxilində daima oxucunu müxtəlif mustəvilərdə  gəzişməyə vadar edən, təhrikedici bir 

intelektualizm gizlənir. Modernist daxili dünyanın, şüurun labirintlərində gəzərkən, postmo-

dernist "səthi " dünyalarda gəzir. Çoxsəslilik, parçalılıq, müxtəlifcinsli anlayışların bir müstə-

vidə yığımı, avanqard sənətlə kütləvi mədəniyyət arasındakı məsafənin bağlanılması, sənətlə 

həyatın birləşdirilməsi, mətnlər ararsı yolçuluq, dəyişik parçaların bir yerdə istifadə edilməsi, 

yazma müddətinə oxucunun daxil edilməsi, janr ayrı-seçkiliyinə son qoymaq, ideologiyadan 

imtina, mətnlərin xüsusi şifrələr və kodlarla qurulması və mətnin struktur-semantik çözülmə-

sində onların deşifrəsi, sistemli və nizamlı olandan imtina, hər şeyin naməlum və müəmmalı 

tərəflərinin qabardılması, dəqiqlikdən uzaqlaşma, paradokslar, təsadüflər və iç-içə keçmiş 

zaman paralleləri yaratmaq, parodiya, pastiş,  şizofreniya, istehza, pluralism postmodern 

təhkiyənin  əsas göstəriciləri hesab olunur. Postmodern təhkiyələrdə  səbəb-nəticə  əlaqəsi 

yoxdur, hər  şey boşluqda, ölçüsüz, ələ ovuca gəlməz, cismini itirmiş  şəkildə  təsvir olunur. 

Gerçək və  xəyalı bir-birindən fərləndirmək qeyri-mümkündür. Postmodernist ədəbiyyatın 

modeli olan metafiksasiyada bədiilik ilə gerçəkliyin sərhədləri tamamilə pozulur, nəyin 

gerçək, nəyin bədii olduğunu anlamaq üçün oxucunun intellektuallığı ön plana keçir. Təqdim 

olunan məruzədə  əsas diqqət postmodernizmin qeyri-adi mətnyaratma məntiqi ilə görkəmli 

Azərbaycanlı Lütfi-Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi arasında oxşarlıqları ortaya 

qoymaq, bədii və elmi düşüncə arasındakı paralelləri müşahidə edib üzə  çıxarmaqdır. Min 

illərlə qərarlaşmış elmi dünyagörüşün əksinə olaraq, Lütfi Zadə öz nəzəriyyəsini əvvəlcə bir 

fərziyyə olaraq irəli sürmüş, sonra isə sübut etmişdir ki, təbiət və  cəmiyyətdə baş verən 

mürəkkəb prosesləri, xüsusən də müxtəlif kataklizmləri Aristotelin binar məntiqinə əsaslanan 

klassik məntiq, riyaziyyat çərçivəsində öyrənmək mümkün deyil. Qeyri-səlis məntiqə görə, bu 

və ya digər mülahizənin doğruluq qiyməti iki məntiqi səviyyə – 1 (doğru) və 0 (yanlış) ilə 

deyil, bu səviyyələr arasında sonsuz qiymətlər çoxluğu ilə təyin edilə bilər. Bu məntiq mütləq 

hesab olunan nə varsa hamısını rədd edir. (Tanrıdan başqa) – mütləq mənada ağ rəng yoxdur, 

mütləq mənada qara rəng yoxdur, mütləq mənada sıfır yoxdur.  Deməli, həqiqət də, yalan da, 

xoşbəxtlik də, bədbəxtlik də mütləq mənalarını itirir.  Mütləq mənada yalan yoxdur, mütləq 

mənada həqiqət yoxdur. Beləliklə, binar – ikili məntiq və çoxluqlar nəzəriyyəsinə əsaslanan 

riyaziyyat qeyri-səlis məntiq və qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi sayəsində genişlənərək, yeni 

məzmun kəsb etdi. Lütfi-zadə ilə məntiqin öz klassik əcdadından imtina etməsi, ötən əsrin 60-

cı illərinə  təsadüf edir. Paralel surətdə incəsənətdə, o cümlədən  ədəbiyyatda baş verən 

hadisələrin mahiyyətinə  nəzər salsaq, görərik ki, həmin zaman kəsiyi də  ədəbiyyat üçün 

inkarlarla səciyyələnir.. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq humanitar düşüncənin bütün 

sahələrinə əhatə edən postmodernizm ədəbiyyatda daha qabarıq sezildi. J.Liotar, Jak Derrida, 

C.Bart, T.Pinçon, C.P.Danlivi, Mişel Fuko, D.Bartel, D.Delillo, J.Dölöz, F.Qatari, U.Eko, 

U.Gibson,C.Barns,  İ.Kalvino və b. postmodernizmin elmi-nəzəri,fəlsəfi-estetik, sosial-kulto-

roloji konsepsiyasının prinsip və meyarlarını müəyyənləşdirmişlər. Postmodernizmin hər mə-

qamda modernizmə inkar mövqeyini tədqiqləməyə çalışmasına rəğmən, postmodernizm 

modernizmin işərisində yetişmiş bir ədəbi cərəyandır. Thomas Mann, James Joyce, Wirginia 

Wolf, Samuel Beckett, Jack Kerouac, Allen Ginsberg, George Perec, Jorge Luis Borges və 

modernimdən postmodernizmə keçid prosesini öz əsərlərində göstərə bilmişlər.  Həm elmdə, 

həm də ədəbiyyatda baş verən, imtina və inkarlara dayanan, gerçəklik anlayışının mahiyyətini 

şübhələr süzgəcindən keçirməklə formalaşan yeni konsepsiyaların yaranmasını  şərtləndirən 

amillər ortaq məqamlar kimi çıxış edir. Bu məqamlar isə, XX əsrin öz mahiyyətini təşkil edir-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

928

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

di. XX əsr bəşər tarixinin və mədəniyyətinin yaddaşında I və II dünya müharibələrinin fonunda 

iqtisadi-siyasi, sosial-ictimai dəyişiklikləri və bütün bunları qavramağa çalışan, mənəvi böh-

ran yaşayan insanın gerçəkliyin dərkinin yeni formalarının axtarışı ilə qaldı.  İnsan özündən 

əvvəl mövcud olmuş  və müasiri olduğu fəlsəfi-estetik təfəkkür tiplərinin  əleyhinə  çıxmağa, 

ənənəvi-klassik modelləri inkar etməyə, qarışıq, bir-birindən fərqli dərk və əks etdirmə prin-

siplərinə əsaslanan avanqard xarakterli yeni konsepsiyalar irəli sürməyə başladı. Texnologiya-

nın vüsətli inkişafı, informasiya partlayışı, təbiət elmləri sahəsində baş verən yeni kəşflər XX 

əsrin insanını həyat hadisələrinə münasibətində yenilərə sürükləyirdi. Həm elm, həm incəsə-

nət təzahür formalarının fərqliliyinə  rəğmən, eyni məqamdan çıxış etməli olurdu. Dünyanın 

modeli dəyişirdi. Bu modeli öyrənərək təsvir edən elm öz stereotiplərindən imtina edə bilirdi-

sə, duyğu və hisslərin tərənnümü olan ədəbiyyat bu imtinaya çoxdan hazır idi. 

QEYD: Bu məruzə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanına Elmin İnkişafı Fondu-

nun maliyyə dəstəyi ilə hazırlanmışdır. Grant EIF/GAM-2-2013-2(8)-25/23/5 

 

 

ŞƏBÜSTƏRİ VƏ ŞEİR 

 

Samirə MƏMMƏDOVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Orta əsr Azərbaycan filosofu Şeyx Mahmud Şəbüstəri iki  əsərini nəzmlə yazmışdır.Bu 

əsərlər- “Gülşəni-raz” və “Səadətnamə” həm təsəvvüfün nəzəri və praktiki məsələlərinin öy-

rənilməsi, həm də bu təlimə xas terminologiya,rəmzlər və işarələr sisteminin məzmun və ma-

hiyyətinin açıqlanmasında böyük əhəmiyyət daşıyır.Və bu iki mənzum əsər heç də bədii ob-

razlar və poetik ənənələr zənginliyi baxımından o qədər də maraq doğurmamışdır.Hər iki əsə-

rində müəllif nəzmə və şeirə maraq göstərmədiyini açıq şəkildə söyləmişdir: 

روز و ﻒﻠﮑﺗ ﺪﺻ ﻪﺑ ﻢﻳﻮﮔ ﺮﻌﺷ 

رﻮﻬﺸﻣ ناﺪﺑ ﻦﻳد ﻢﻠﻋ ﻢﻨﮐ ﺎﺗ (b.701) 

(Mən şeiri çarəsizlikdən və çətinliklə yazıram, amma bu şeri yazmaqla din elmini yay-

mağa çalışıram- S.M.) 

Islam dininin müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərimdə 6 yerdə şeirə və şairlərə təmas edil-

diyi görülür.Bundan başqa 114 surədən birinin adı müstəqil olaraq “Şüəra” (Şairlər) surəsidir. 

Bu surəyə nəzər salsaq ,şairlərin tənqid edildiyinin şahidi olarıq. “Şairlərə gəlincə...Onlara yal-

nız azğınlar uyar...Məgər görmürsənmi ki,onlar hər bir vadidə sərgərdan gəzib dolaşırlar.Və 

onlar etmədikləri şeyləri deyirlər!(ayə 224-226). 

Bu durumda Quran semantikasında şairin kim olduğuna,şair kimə deyildiyinə baxmaq 

lazım gəlir.Quranın nazil olmağa başladığı dönəmdə və o coğrafiyada şeirin din xarici və hətta 

dinə zidd mövqedə olduğu anlaşılır.(31,23) 

Hətta Füzuli kimi ustad şairi də Mahmud Erolun təbirincə desək, 

Şeirə həvəs etmə kim yalandır, 

Yaxşı desələr ana yamandır. 

Və 

Gər dersə Füzuli  gözəllərdə vəfa ki,var 

Aldanma ki,şair sözüdür əlbəttə yalandır-dedirdəcək qədər şeirdən bezdirmişlər. 

“Gülşəni-raz”  əsərinin müqəddiməsində  Şəbüstərinin eyni fikirləri ilə qarşılaşırıq.Belə 

ki,Şeyx Mahmud yazır: 

Hamı bilir, bu kəs büsbütün ömür,