Qafqaz Universiteti Materiallar
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- “KİTABİ- DƏDƏ QORQUD DASTANINDA İŞLƏNƏN DİALEKTİZMLƏR
- AZƏRBAYCANDA İLK FOLKLOR TOPLUSUNUN MÜƏLLİFİ M.A.ABBASZADƏ
- XIX ƏSR QARABAĞ ƏDƏBİ MÜHİTİNDƏ XALQ ŞEİRİ ƏNƏNƏLƏRİ Töhfə ƏMRAHLI
|
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
929 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Heç vaxt istəməyib söyləsin şeir.(23,b.49) Daha sonra isə əlavə edir ki, -Gərçi təbim buna gəlirdi qadir, Ancaq söz söyləmək olurdu nadir. Nəsrlə yaratmış çoxluca kitab, Məsnəviyə heç vaxt etməmiş xitab. Yəni,Şəbüstəriyə görə vəzn və qafiyəni saxlamaqla zəngin mənaları yetərincə ifadə etmək olduqca çətindir. Əruz,qafiyəylə ölçülmür məna, Heç də hər qəlibə sığışmır məna(b.52)- Söyləməklə,Şeyx nəzərə çatdırır ki,hərflər və sözlər mənalar üçün qəlibdir.Məna bu qə- libə sığmır.Yalnız kamal sahibi bu mənanı anlayır: Mənalar heç zaman hərfə sığışmaz, Gülzüm bəhri heç bir zərfə sığışmaz. Külli mənalar-substansiya,sifətlər,çeşidli təsəlli növlərindən doğan təzahür və dəyişmə- lər söz və hərflərin əhatə çevrəsindən kənara çıxır.Gülzüm dəryası qaba sığmadığı kimi,külli mənalar da söz qəlibinə sığmaz. Batini işıqlanma ilə müşahidə edilən mənaların söz və hərflə yetərincə ifadəsi nəsrlə mümkün deyil,sözlərin qəlibi mənaların şərhi üçün dardır.Buraya əruz və qafiyəni artırmaqla söz və hərflərin qəlibini daha da daraltmağa,əruz və qafiyə barədə düşünməyə nə ehtiyac vardır.Hətta əsərini nəzmlə yazdığına görə üzr istəyir: Şairlikdən mənə bir ar gəlməz, Yüz qərinə keçsə,Əttar gəlməz. Burada həqiqət aşiqi Şeyx Fəridəddin Əttar və onun kimi kamil ariflərin ürəyə yatan nəzmlə,son dərəcə bəlağət və fəsahətlə şeir yazmasına işarə edir. Şeyx Şəbüstəri “Gülşəni-raz” əsərində “Şairlik mənə ar gətirməz” sözlərini deməsinə baxmayaraq “Səadətnamə” əsərində şeirdən istifadə etməsi səbəbindən üzr istəyir və yaşadığı dövranda insanların üzləşdiyi pisliklərə işarə edərək şeir və şairlikdən uzaq olduğunu bildirir: ﻢﺘﺴﮑﺸﺑ ﺶﻳﻮﺧ ﻞﻀﻓ ﮥﻳﺎﭘ ﻢﺘﺴﺑ ﻢه ﻪﺑ ار ﺪﻘﻋ ﻦﻳا ﻪﮑﻧﻮﭼ ﻢﻓﺎﮑﺸﺑ ﯼﻮﻣ ﺮﺜﻧ رد ﻪﮐ ﻦﻣ ﯽﻣ ﺮﻌﺷ ﺮﻌﺷ اﺮﭼ ﺎﺗ ﻢﻓﺎﺑ
Mən nəsr yazmaqda böyük bacarığa malikəm. Bəs nə üçün şeir yazıb şairlik edirəm? Mən şeri qoşduğum üçün öz fəzilətimin ayaqların sındırdım və böyüklüyümü məhv etdim. Həmin əsərində şeirə və şairliyə yaxşı münasibət bəsləmir, özünün bu bacarığa malik olmamasını boynuna alır. ﺪﻧﺪﺑ ﯼﻮﺟ ﺮﻌﺷ ﺮﺼﻋ مدﺮﻣ ﺪﻧﺪﺷ ﯼﻮﮔ ﺮﻌﺷ ﺰﻴﻧ ﺎﻤﻠﻋ Bu dövrdə yaşayan insanların hamısı şeir sevən olublar və bu səbəbdən də, alimlər də şeir demək məcburiyyətində qalıblar.(2,150 ) Bir tərəfdən həmin dövrdə yaşayan insanların şeirə və şairliyə çox diqqət yetirməsi, digər tərəfdən bidətçilərin, dindən anlayışı olmayan, amma böyük iddiaya sahib insanların təsiri onu bəzən şairlik təbini işə salmağa, dini və irfani həqiqətləri bu yolla insanlara çatdır- mağa vadar etdi. Hətta Şeyx Şəbüstəri Nasir Xosrovu tənqid edərkən və onu adi şair kimi qələmə verər- kən şeri də tənqid atəşinə tutur ( b 670-699): Şeir nədi ki onunla fəxr edəsən və ondan özünə bahalı boyunbağı düzəldəsən. Mərd insanların dünyasında şeir uşaq oyuncağından artıq bir şey deyildir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
930 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Amma Səadətnamədəki məsələləri nəzmə çəkmək istədikdə özünü şer yazdığına görə müdafiə etməyə çalışır. O, deyir ki, insanlar şerin dilini daha yaxşı anlayırlar və buna görə də ilahi həqiqətləri bəyan etmək üçün qələmini şer yazmağa yönəltmişdir. O, sözlərinin davamında belə yazır: Nəhs taleyə bax ki belə bir dövranda göz açıb dünyaya gəldik. Şeyx Mahmud Şəbüstərinin əsərlərini diqqətlə incələdikdən sonra irfani təfsir, İslam Peyğəmbərinin (s) hədisləri, ilahi kitabın incəliklərindən məharətlə istifadə etmək sahəsində xüsusi bilik və bacarığa malik olmasını müşahidə etmək olar. Şeyx Şəbüstərinin öz əsərlərin- də istifadə etdiyi ilahi kəlamları onun öz sözlərindən ayırmaq olduqca çətindir ki,bu onun mə- harətindən xəbər verir. Bəzən də Qurani Kərimin ayələrdən istifadə edərək sufilər kimi ilahi kəlamlara batini təfsir verir. Şeiri sevməsə də fikirlərini açıq və dolğun şəkildə ifadə etməsi, nəzmlə fəlsəfi traktat yazmaq bacarığına malik olması Şəbüstərinin ədəbi zövqünün ali olma- sından xəbər verir.
İŞLƏNƏN DİALEKTİZMLƏR
Bakı Slavyan Universiteti
AZƏRBAYCAN Xalqın tarixini izləməyə, öyrənməyə imkan yaradan mənbələr qayaüstü yazılar, salna- mələr, eposlardır. Xalqımızın ulu abidəsi, ümumiyyətlə türk xalqlarının tarixi salnaməsi, ortaq yazılı abidəsi olan “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanı da belə abidələrdəndir. Təxminən min il bundan əvvəl meydana gələn bu epos Oğuz tayfalarının bədii zövqünü, adət-ənənəsini, mənə- vi- ruhi aləmini, alp- ərənlik həyatını öyrənmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hər bir misrasında dərin məna, qiymətli bir xəzinə olan bu abidənin daim tədqiq edilməyə, üzərində araşdırmalar aparmağa ehtiyac vardır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı sözlər üzərində aparılan araşdırmalar sübut edir ki, dastnın dili əhatəli və çox genişdir. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanın dilində ümumişlək sözlərlə bərabər ( meşə, oxumaq, təmiz, pak ) zaman keçdikcə öz ümumişləkliyini itirmiş dialekt sözlər də işlənmişdir. Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında elə sözlər var ki, onlar müasir Azərbaycan ədəbi dilin- də mövcud deyil. Bunun əsas səbəbi ya həmin sözlər sinonimləri tərəfindən sıxışdırılıb çıxarı- lıb, ya da onun bağlı olduğu predmet, anlayış mahiyyətini itirmişdir. Bu sözlər dilimizin lüğət tərkibindən çıxsa da müəyyən dialekt və şivələrimizdə qalmaqdadır. Belə ki, həmin sözlər ya dialektlərimizdə dastanda ifadə etdiyi mənanı saxlayaraq işlənir, ya tamam fərqli məzmun kəsb edir, ya da müəyyən səs dəyişikliyi ilə oxşar predmet, hərəkət və hadisəni ifadə edir.Bunlar- dan bir neçəsnə nəzər salaq:
1) Mədəd- aman. ( Mədəd, aman, əlaman! ) Dastanda aman mənası ifadə edən “mədəd” sözü dialekt şivələrimizdə də oxşar məzmun ifadə edir. Belə ki, Bakı dialektində bu söz kömək, kömək etmək mənasında işlənir. Naxçıvan dialektində “mədədçi” sözü mövcuddur ki, bu da köməkçi deməkdir.
2) Qucandı- qurcundu. ( Qız qucandı.Bu gəz Beyrək qızın incə belinə girdi ) “Qucandı” sözü dialektlərimizdə səs dəyişikliklərinə məruz qalmış və qismən oxşar məzmun kəsb et- məkdədir. Oğuz dialektində “qucutma”, “qucutma salmaq” ifadələri işlənir ki, bu da “şuluqluq salmaq” mənasını daşıyır .
3) Hampa- silahdaş. (Oğul sən qız diləməzsən, kəndinə bir hampa istərmişsən ). Bu söz dialektlərimizdə öz əvvəlki mənasında işlənməmişdir.Belə ki, Füzuli dialektində hampa- varlı, dövlətli, Şəki dialektində isə ağsaqqal mənasında işlənir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
931 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 4) Ala- uca. ( Çətir otaq, ala seyvan dikdirdi ) Dastanda uca, hündür mənasını daşıyan bu söz dilimizin lüğət tərkibində “rəng” mənasında işləndiyinə baxmayaraq, dialektlərimizdə tam fərqli mənada işlənir. Aralıq və Keçid şivələr qrupu dialektlərinə daxil olan Göyçay, Qərb qrupuna daxil olan Tovuz, Qazax, Gədəbəy dialektlərində “alaq” sözü “ala” şəklində tələffüz olunur. Şəki ləhcəsində ala- tərəvəz, göyərti mənasında işlənir. Bakı dialektində isə ala sözü- xəstəlik nəticəsində əmələ gələn ağ ləkə mənasında işlənir. Dərbənd və Xaçmaz dialektlərində isə “ala” – “ üstündə toyuqlar oturmaq üçün yer” mənasını verir.
xəbər sordu ) Milli adət- ənənəmizi özündə əks etdirən “yaşmaqlanmaq” feli dastanda ifadə etdiyi məzmunu qismən özündə saxlayaraq müasir dövrdə dialektlərimizdə qalmaqda davam edir. “Yaşmax” Aralıq və Keçid şivələrinə daxil olan Cəbrayıl dialektində “qarğıdan tikilən evin çardağının baş tərəfini örtmək üçün qarşıdan hörülmüş hissə” mənasını daşıyır. ( Mən yaşmax toxumağı billəm ) Ümumilikdə qeyd edə bilərik ki, “ Kitabi- Dədə Qorqud” dastanı möhtəşəm bir abidədir.
M.A.ABBASZADƏ
ADPU
AZƏRBAYCAN İlk təhsilini Gəncədəki Şah Abbas məscidi nəzdindəki mədrəsədə Mirzə Xəlil Şeyxza- manovdan və Molla Hüseyn Pişnamazzadədən alan Mirzə Abbas Abbaszadə ərəb, fars və türk dillərinə mükəmməl yiyələnmişdir. Nizami, Füzuli, Sədi və Hafizin əsərlərini mütaliə etməklə Şərq ədəbiyyatına, İslam mədəniyyətinə dərindən bələd olmuşdur. 1893-cü ildə səyahətə çıxaraq İranı, İraqı və Türkiyəni gəzmiş, Xorasanda və Səmərqənddə ali ruhani rütbəli şəxslər- dən xüsusi dərs almışdır ki, bu da onun dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. 1905-1907-ci illər birinci rus inqilabı Gəncədə yeni həyat, maarif və məktəb uğrunda mübarizəyə təkan vermişdir. Sənət məktəbi, kişi və qadın gimnaziyaları şagirdlərinin inqilabi nümayişə çıxmaları, erməni təcavüzünə qarşı "Difai" milli-müdafiə təşkilatının yaradılması, yeni nəşrə başlayan "Həyat", "İrşad", "Fyüzat", "Molla Nəsrəddin" və digər qəzet və jurnall- arın Gəncəyə gəlib çıxması, Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərini bitirib doğma yurda qayıdan gənclərin inqilabi ideyalar təbliğ etməsi, xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətə başlaması, Gəncə bələdiyyəsinə daha çox azərbaycanlıların seçilməsi ictimai-siyasi və milli şüurun oyanmasına ciddi təsir göstərirdi. 1907-1908-ci illərdə rus-Azərbaycan məktəbinin müəllimi kimi M.A.Abbaszadə 7 kitab nəşr etdirmişdir. 1900 və 1901-ci ildə ilk dəfə çap olunmuş, qaragüruhla qarşılanmış "Birinci kitab. Əlifba", "İkinci kitab. Qiraət" və şəriət dərslikləri ikinci dəfə çapdan çıxmışdır. Eyni zamanda "Türk dili. Qiraət" və "Lətaif" adlı dərs vəsaitləri, bir də "Məşq məcmuəsi" metodik göstərişi nəşr olunmuşdur. M.A.Abbaszadə "Mollazadə", "A.Mollazadə" kimi gizli imzalarla "Molla Nəsrəddin" jurnalında öz məqalələrini çap etdirirdi. O, bu imzalardan istifadə edərək 1907-ci ildə iki kitab da çap etdirmişdir. Onlardan birincisi "Molla Nəsrəddin"in təsiri altında ərəb dilindən tərcümə etdiyi və "Lətaif" adı altında Ömər Faiqin "Qeyrət" mətbəəsində Tiflisdə nəşr etdirdiyi lətifələr kitabıdır. İkincisi isə bütün məktəblərdə ikinci sinifdə şagirdlərə oxutdurmaq üçün tərtib etdiyi "Türk dili və yaxud türkcə qiraət" adlı dərs vəsaitidir. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
932 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 1914-cü ildə M.A.Abbaszadənin 3 kitabı-"Əlifba", "Şəriət dərsi" təkrar və "Arvad ağısı" adlı folklor nümunələrindən ibarət kitabı ilk dəfə nəşr edilmişdir. "Arvad ağısı" Mirzə Abbas Abbaszadənin eyni zamanda xalq ədəbiyyyatımızın gözəl bilicisi və toplayıcısı olduğu-nu təsdiq edir. Əlifba dərsliyində və qiraət kitabında geniş yer verdiyi folklor nümunələrindən məlum olur ki, o, şifahi xalq ədəbiyyatının inkişafını izləmiş, yeni yaranan nümunələri də nə- zərdən qaçırmamışdır. Nəhayət topladığı bütün xalq ədəbiyyatı incilərini kitab şəklində nəşr etdirmək qərarına gəlmişdir. Bu toplu 90 ildən sonra-2004-cü ildə Azərbaycan MEA Folklor İnstitutu tərəfindən "Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri" seriyasının ikinci kitabı kimi çap edilərək folklorumuzun elmi əsaslarla nəşr olunmuş ilk antologiyası, Mirzə Abbas Abbasza- dənin özü isə Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində ilk toplu tərtibçisi qiymətini almışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə M.A.Abbaszadə ictimai xadim səviyyəsinə yüksəlmişdir. O, Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin və Gəncə Türk Müəllimləri İttifa- qının fəal üzvü kimi milli hökumətin tədbirlərində, xalqın bayram və matəm mərasimlərində şəhər müəllimlərini təmsil etmək hüququ, onların adından söz demək səlahiyyəti qazanmışdı. Azərbaycanda xalq maarifi milli əsasda yenidən qurulurdu. M.A.Abbaszadə elmi-peda- qoji və ictimai fəaliyyətini genişləndirir, gənclərin tərbiyəsində xalq pedaqogikasından, milli pedaqoji sərvətlərdən, ictimai-mədəni və tarixi örnəklərdən istifadə edir, məqalələr yazıb ayrı- ayrı qəzetlərə göndərirdi. "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 15 mart tarixli sayında dərc etdir- diyi "Novruz bayramı" Gəncədə 50 ildən bəri Novruz bayramı tarixçəsi" adlı məqalə-xatirəsi öz aktuallığını bu gün də saxlamaqdadır. 1918-ci ildə Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonar qız orta məktəbində işləməsi M. A.Abbaszadənin ən böyük arzularından birinin reallığa çevrilməsi demək idi. O, dərs dediyi qızların qiraət kitablarına tələbatını ödəmək, eləcə də Azərbaycan qadınlarını ictimai-mədəni gerilikdən, mənəvi kasıblıqdan qurtarmaq üçün ilk dəfə 1914-cü ildə çap etdirdiyi “Arvad ağısı” kitabını 1918-ci ildə nəşrə vermişdir. Əlavələrlə 32 səhifədən ibarət bu kitab Qafur Rəşad Mirzəzadənin naşirliyi ilə Bakıda “Məktəb” jurnalının elektrik mətbəəsində çapdan çıxmışdır. M.A.Abbaszadənin "Arvad ağrısı" antologiyası Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində elmi prinsiplərə əsaslanaraq hazırlanmış ilk folklor toplusudur. Topluda "Bayatılar", "Haxış- talar", "Laylalar" və digər folklor nümunələri öz əksini tapmışdır. Qırmızı ordu 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanı işğal etdikdən sonra may ayında milli hökuməti bərpa etmək uğrunda Gəncədə üsyan baş verdi. Işğalçı ordu üsyançılara divan tutdu. Böyük ziyalı və maarifçi M.A.Abbaszadə öz evində güllələnərək, bütün varı-yoxu dağıdılıb aparıldı. Böyük öndər Məmmədəmin Rəsulzadə “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərində milli hö- kuməti müdafiə etmək yolunda Azərbaycan qurbanlarının siyahısına Nəsib bəy Yusifbəyli, Fətəlixan Xoyski, Xudadat bəy Rəfibəyli, Firudin bəy Köçərli, Islam bəy Qəbulzadə ilə birlikdə pedaqoji sahədə qiymətli əməyi ilə ad qazanmış Mirzə Abbas Abbaszadənin də adını yazmışdır. NİZAMİ GƏNCƏVİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ MÜƏLLİF OBRAZI Əlimuxtar MUXTAROV AMEA Gəncə Bölməsi alimuxtar@gmail.com AZƏRBAYCAN Nizami Gəncəvi hələ öz sağlığında təkcə yazdığı əsərlərlə deyil, eyni zamanda obraz ola- raq canlandırılacağı əsərlər vasitəsilə də həmişəyaşşar bir sənətkar olduğunu bədii cəhətdən ifadə etmişdir. N. Gəncəvi yazır: III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
933 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Şeiri oxunanda bu Nizaminin Özü də hər sözdə görünər,yəqin Gizlənib özünü verməzmi nişan Sənə hər beytində bir sirr danışan Yüz il sonra sorsan bəs o, hardadır? Hər beyti səslənər burda,burdadır.
Bu istiqamətdən yanaşdıqda görürük ki, Nizami Gəncəvini ölməz edən onun yazdığı əsərlərdirsə, digər tərəfdən də Nizami Gəncəvini yaşadan onun haqqında yazılan, ona həsr olunan elmi və bədii əsərlərdir. Ümumiyyətlə dünya və Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə nəzər salsaq görərik ki, elə bir sənətkar yoxdur ki, Nizami Gəncəvi obrazı qədər bədii əsərlərdə təsvir və tərənnüm olunsun. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin demək olar ki, bütün dövrlərində Nizami Gəncəvi bir çox şair və yazıçılarımızın əsərlərində baş qəhrəman seçilmiş və dahi mütəfəkkirimizin ölməz obrazı bədii cəhətdən əks olunmuşdur. Bu məqamda sual meydana çıxır. Hansı səbəbdən şairlərimiz, nasirlərimiz və dramat- ruqlarımız Nizami Gəncəvi obrazına bu qədər müraciət etmişlər? Əlbəttə səbəblər çoxşaxəli- dir, onların bəzilərinə diqqətimizi yönəldəcəyik. Belə ki, M.Y.Mar yaır "Bəşəriyyət tarixində və bütün dünyada hələ indiyə qədər Niza- miyə bərabər başqa bir şair yaranmamışdır”. M.Y.Marın dahi şairimiz haqqında söylədiyi bu fikirlər Nizami Gəncəvi sorağında olan ədiblərin onun obrazına müraciətlərinin başlıca qayə- lərindən birini təşkil edir. Yəni hər bir sənətkar yazdığı əsərdə qarşısına məqsəd qoyur ki, əsəri uzunömürlü və bütün dövrlərin əsəri olsun.Buna görə də Nizami Gəncəvinin dünya şöhrətini və qüdrətini nəzərə alan hər bir sənətkar ölməz dahimizin obrazı vasitəsilə yazdığı əsərə əbə- dilik qazandırırmışlar. Nizami Gəncəvi obrazına müraciətin başqa bir səbəi isə yazıçının demək istədiklərini kamil bir insanın dili ilə demək istəməsidir. Hələ XV əsrdə yaşamış məşhur təzkirəçi Dövlət şah Səmərqəndinin “Nizaminin fəzl və kamalda böyüklüyü o dərəcədədir ki, təhrirdən qələm və təqrirdən dil acizdir. Onun sözündə şirinlik,məlahət və gözəllik vardır. Odur ki, kamal sa- hibləri onu sevirlər.” fikri Nizami Gəncəvi surətini əsərlərində canlandıran sənətkarlara dahi şairimizin sözündəki şirinlik, məlahət və gözəllikdən istifadə edərək oxucuya çatdırmaq istə- dikləri yüksək fikirləri Nizami Gəncəvi obrazı vasitəsilə daha canlı və təsirli çatdırmalarına imkan yaratmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Nizami Gəncəvi obrazının mövcud olduğu bədii əsər- lərə nəzər saldıqda bu əsərlərin hər üç ədəbi növdə olduğunun şahidi oluruq.Yəni Nizami Gəncəvi obrazı poeziyamızda şairlərimizin, nəsrimizdə nasirlərimizin, dramaturgiyamızda isə dramatruqlarımızın hər zaman maraq dairəsində olmuşdur.
XIX ƏSR QARABAĞ ƏDƏBİ MÜHİTİNDƏ XALQ ŞEİRİ ƏNƏNƏLƏRİ Töhfə ƏMRAHLI Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu emrahli_1987@mail.ru AZƏRBAYCAN
XIX əsrdə Qarabağ ədəbi mühitində aşıq poeziyasının təsiri ilə yazılı ədəbiyyatda nəin- ki aşıq şeiri ədəbi cərəyan kimi inkişaf edir, həm də Şərq ədəbiyyatı ənənələri (klassik üslub) da aparıcı rol oynayırdı. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
934 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Türk şeir ənənəsinin Əhməd Yasəvidən, Yunis Əmrədən başlanan yolu Şah İsmayıl, Qurbani yaradıcılığında yeni dəyərlər qazanaraq XVIII əsrdə Qarabağ ədəbi mühitində yeni bir mərhələ kimi formalaşır. XIX əsrdə Qarabağ ədəbi mühitində Molla Pənah Vaqifin bu mü- hitdəki yaradıcı fəaliyyəti ədəbi prosesə fəal təsir göstərirdi. Yazılı ədəbiyyatda aşıq şeirinin, əsasən, iki mənbəyi var: şifahi xalq ədəbiyyatı və klas- sik ədəbiyyat. Aşıq şeiri tərzində yazan şairlərin arasında farsca yazan şairlərə də rast gəlmək mümkündür. Bu şairlər klassik dövrün Firdovsi, Xəyyam, Nizami, Füzuli, Sədi, Xaqani, Hafiz kimi poeziya nəhəglərinin əsərlərinə də bələd idilər. Sözügedən dövrdə xalq aşıqlarının qoşmalarında rast gəlinən ərəb və fars sözləri əslində Azərbaycan dilinə keçib vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlər idi. Firdovsi, Hafiz, Nizami və Füzuli kimi klassiklərdən gələn təsirlər şifahi tərzdə keçən şeirlərdə özünü daha çox göstərir- di. Beləliklə, aparılan tədqiqatlardan da aydın olur ki, aşıq poeziyası ilə klassik poeziya ara- sında qarşılıqlı əlaqə olmuşdur. Bu səbəbə görə bəzən aşıq poeziyasını şifahi tərzini klassik ədəbiyyatla xalq ədəbiyyatı arasında körpü də hesab edirlər. Yazılı ədəbiyyatda yazılan şeirlərdə daha çox məhəbbət və gözəlin vəsfi mövzusu apa- rıcı yer tutur. Məhəbbət mövzusunda yazılan şeirlərdə, əsasən, aşiqin öz sevgilisinə bəslədiyi təmiz, səmimi hisslər tərənnüm olunur. Bu sevgi ilahi eşqdən tamam uzaqdır. Aşiq öz sevgi- lisinin vəfasızlığından, rəhmsizliyindən ona çəkdirdiyi həsrət acısından şikayətlənir. Ancaq çəkdiyi bu cəfalardan yorulmayan aşiq bir gün vüsala qovuşub arzusuna çatacağı günün ümidi ilə də yaşayır. XIX əsrin Qarabağ ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələri Qasım bəy Zakir, Baba bəy Şakir, Məhəmməd bəy Aşiq, Ağabəyim ağa Ağabacı, Mirzə Həsən Mirzə, Aşıq Pəri, Mir- zəcan Mədətov hesab olunur. Bu şairlərdən Məhəmməd bəy Aşiq, Baba bəy Şakir, Qasım bəy Zakir və Ağabəyim ağa öz yaradıcılıq fəaliyyətlərinə Vaqifin sağlığında başlamışlar və çox ehtimal olunur ki, hətta onun özü ilə də şəxsən əyani tanış olmuşdular. XIX əsr ədəbi mühiti birinci mərhələdə Cəfərqulu xan Nəva, Məhəmməd bəy Aşiq, Aşıq Pəri, Mirzə Həsən Mirzə ilə sərhədlənir. Bu sənətkarların bir-biri ilə olan yazışmaları ədəbi mühitə xüsusi fəallıq gətirir, XIX əsrdə Qarabağ ədəbi mühitinin yaradıcılıq imkanlarını ge- nişləndirir. Sözügedən dövrdə Qarabağın iki qadın şairəsi Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağa- bacı ləqəbi ilə şeirlər yazan Ağabəyim ağa, digəri isə Aşıq Pərinin yaradıcılığı xüsusi diqqət cəlb edir. Qasım bəy Zakirin də yaradıcılığı XIX əsrdə Qarabağ ədəbi mühitində həmin dövrdə daha çox nəzərə çarpır. Məhz bu səbəbdən ədəbiyyatşünas tənqidçi F.Köçərli Sədini farsların, A.S.Puşkini rusların, Q. Zakiri isə Azərbaycan türklərinin kamil ustadı olduğunu haqlı olaraq vurğulamışdır. Əsrin birinci yarısında xalq aşıq poeziyasından başlanan inkişaf özünü əsrin ikinci yarı- sında davam etdirmişdir. Bu dövrdə aşıq şeiri tərzində yazan şairlərdən biri də Məşədi Əyyub Bakidir. “Məclisi-fəramuşan”ın fəal üzvlərindən olan Baki Şərq poeziyasına dərindən bələd olmuş, saf, təmiz məhəbbəti tərənnüm edən qəzəlləri ilə yanaşı, ana dilində, heca vəznində yazdığı bayatı və rübailərin, şikəstələrin də müəllifidir. “Məclisi-fəramuşan”ın fəal üzvlərindən biri olan, sufiyanə həyat tərzi keçirən Mirzə Fətəli Axundovun yaxın müasiri, canlı dostluq əlaqəsi yaratmış Mirzə Məhəmməd Katibin də yaradıcılığında xalq şeiri üslubunda yazdığı nümunələrə rast gəlinir. Onun yazdığı qoşmaları- nın dili sadəliyi, səlisliyi ilə qəzəllərindən fərqlənir. Beləliklə, XIX əsr şairlərinin yaradıcılıqlarında, xüsusilə, Aşıq Pəri, Cəfərqulu xan Nə- va, Məhəmməd bəy Aşiq, Mirzə Həsənin yazdığı qoşmalarda XVIII əsrin söz ustadlarından olan Molla Pənah Vaqif, Aşıq Valehin təsiri açıq şəkildə duyulmaqdadır. XIX əsr şairlərinin |