Qafqaz Universiteti Materiallar

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

977

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN “USTA ZEYNAL”   

HEKAYƏSİNDƏ SİMVOLİK ELEMENTLƏR 

 

Vəfa BABAYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Cəlil Məmmədquluzadənin 1905-ci ildə Tiflisdə qələmə aldığı “Usta Zeynal” hekayəsi 

ədəbiyyatşünaslar tərəfindən onun ən güclü hekayələrindən biri kimi dəyərləndirilir. Hekayə-

də yazıçı məramı aydın görünür. Bu məram ondan ibarətdir ki, ədib inkişaf edən zamanda, hər 

millətin təşəkkül tapdığı bir zamanda xalqımızın geriliyini, hələ  də dini meyillərin təsiri 

altında əzilməsini qəbul edə bilmirdi. Məhz bu səbəb Mirzə Cəlilə “Usta Zeynal”ı yazdırdı. 

Cəhalət,  əsas anlayışı “təmiz və murdar” olan, öz dinindən olmayanı murdar görən Usta 

Zeynallar geriliyin əsas səbəb və səbəbkarları idilər. Bu obraz sanki etiraz əlaməti olaraq orta-

ya çıxmışdı. Əsərdə mükəmməl təsvirlərlə rastlaşırıq. Hekayə bir erməninin – Muğdusi Akopun 

oğlunun təhsildən qayıtması xəbəri və bu münasibətlə oğluna səliqəli otaq düzəltmək istəyi ilə 

başlayır. Burada bir çox məqamlar ortaya çıxır. Usta Zeynalların murdar dediyi xristianın 

oğlu darülfünunu bitirib geri qayıdırdı, yəni təhsilli idi. “Bu xəbər Muğdusi Akopu, övrətini, 

xırda oğlunu artıq dərəcədə şad etdi”.  

Bu hekayədə Muğdusi Akop adlı erməni və müsəlman təfəkkürü arasındakı fərqlər incə 

bir dillə oxucunun diqqətinə çatdırılır. Ağaıdakı parçaya nəzər salaq: “Muğdusi Akop 

övrətinin əlindən yapışıb başladı otaqları gəzməyə, ər və arvad məsləhəti bu yerə qoydular ki, 

xırda otaqda əziz qonaq üçün kravat qoysunlar ki, bu otaq yatmaq otağı olsun; haman otağa 

yapışıqlı kiçik otağa yazı stolu qoysunlar, əziz qonağın yazı otağı olsun; böyük otağa fərş 

salıb zal və qonaq otağı eləsinlər; dördüncü otaq nahar otağı olsun; beşinci otağı özləri üçün 

yatmaq otağı eləsinlər və altıncı otağı kiçik oğlanlarına təyin etdilər”. Bu parçada diqqət 

çəkən bir neçə  məqam var. Birincisi, Akopun evi böyükdür. Onun evinin interyeri zamanı 

üçün kifayət qədər mükəmməldir. Yazıçı onun evinin çox səliqəli olduğunu diqqətə çatdırır. 

İkinci bir məqam təhsilli oğulla valideynlərin qürur duymasıdır. Bu övladın rahat olması üçün 

evlərinə yenidən dizayn verirlər. Otağın ikisini onun üçün ayırırlar.  

Ədib Usta Zeynalın və Qurbanın timsalında müsəlman cəhalətini təsvir edirsə, Muğdusi 

Akop və onun arvadının timsalında yeni dünyagörüşünü, yenilənən dünyada insanın cəhalət-

dən qurtulmuş  və özünə gün-güzəran qurmuş modelini ortaya qoyur. Şübhəsiz, Akopun 

evinin quruluşu, interyeri, təmizliyi yazıçı qayəsinin ifadəsinə xidmət edir. Muğdusi Akopun 

evinin təsvirini verən parçaya nəzər salaq: “Otaqların bir qüsuru yox idi; çünki divarların 

kağızı təzə və təmiz idi, taxta fərşlər təzə şirələnmişdilər. Və lakin bir neçə gün bundan irəli 

çox şiddətli yağışdan zal otağının səqfinin bir parça gəci lampa asılan çəngəlin bir tərəfindən 

akoşkaya səmt  uçub tökülmüşdü”. Bir də  Məhəmmədhəsən  əminin evinə  nəzər salaq: 

“Qaranlıq bucaqlarda taxça kimi deşiklərə düzülüb saxsı qab-qacaq, bir-iki mis qab. Kürsünün 

altında var üzüquylu çevrilmiş bir qazan, bir çanaq, içində qatıq, bir qara hisli çaydan. Bir 

tərəfində salınıb bir palaz, bir-iki taxçaya düzülübdür bir neçə boğça, köhnə papaq və bir-iki 

mücrü”. Bu mənzərə isə kasıb, səfalətin hökm sürdüyü bir evdən xəbər verir. Bu ev 

qaranlıqdır, divarları his bağlayıb, tirləri  əyilib. Və onun sahibi Məhəmmədhəsən  əmi qatı 

dindardır. Dini fanatizm isə ona heç nə qazandırmır. Bir yazıçının qələmindən çıxan iki obrazı 

– Muğdusi Akop və  Məhəmmədhəsən  əmini müqayə etdikdə, onların güzəranına nəzər 

saldıqda gözümüz önündə  fərqli mənzərə açılır. Biri işıqlı  və geniş, “akoşka”sı olan evdə 

yaşayır, biri isə qaranlıq, kasıblıq, hisdən və işıqsızlıqdan  qaralmış divarlar arasında... 

Akopun gənc və təhsilli oğlunun sələfləri bizim ədəbiyyatımızda mövcud idi. Nəriman 

Nərimanovun 1894-cü ildə qələmə aldığı “Nadanlıq”ın qəhrəmanı Ömər, Nəcəf bəy Vəziro-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

978

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

vun “Müsibəti-Fəxrəddin”in qəhrəmanı  Fəxrəddin kimi mütərəqqi ideyalar daşıyıcısı olan 

qəhrəmanlar var idi ədəbiyyatımızda. Ancaq bunlar cəhalətin qurbanı olmuşdular, ən pisi də o 

idi ki, ailələri tərəfindən də qəbul olunmamışdılar.  

Usta Zeynalın yersiz fanatizmi onun adı əşya olan küpəni də erməni küpəsi və müsəl-

man küpəsi olaraq ayırmasında görünür. Evində işlədiyi “xozeynin” verdiyi pulu, siqarı mur-

dar olaraq görməyən Usta Zeynal gəc qarışdırmaq üçün gətirilən suyun erməni küpəsində ol-

masına “dözə bilmir”. “Usta Zeynal üzünü turşudub iki dəfə tüpürdü yerə, bir dəfə Qurbanın 

üzünə və həyətə çıxıb oturdu arxın kənarında və başladı əllərini yumağa” (C.Məmmədquluza-

də, Seçilmiş  əsərləri, 4 cilddə, 1-ci cild, səh. 139). Bu parçada istifadə olunan arx kənarı, 

ümumiyyətlə, su detalı xüsusi əhəmiyyət daşıyır.  

“Həyatı axtardığımız hər yerdə öncə suyu taparıq” deyən əski zaman mifologiyalarında 

suyun bir neçə anlamı olmuşdur. Bütün mifologiyalarda təməl ünsürlərin başında gələn su 

bəzən saflaşdırır, arındırır, təmizləyir, bəzən qərq edir, boğur, alıb aparır. Nuh tufanında məhv 

olmanın səbəbi sudursa, yenidən başlamağın da təməli yenə sudur. Axar suyun Azərbaycan 

folklorunda da xüsusi yeri vardır. Pisliklərdən arınmaq, təmizlənmək, bəzən isə insanların ka-

buslarını danışdığı, çirkinlikləri yuyub aparacağına inanılan elementdir.  

Tənqidi realizmin görkəmli nümayəndəsi olan Mirzə Cəlil yaradıcılığında su elementin-

dən bu şəkildə istifadə təsadüfi səciyyə daşıya bilməz. Usta Zeynalın əlini yuyaraq “murdarlıq-

dan” xilas olmağa çalışmasının təsviri ilə, əslində, islam dünyasını içində olduğu cəhalətdən 

qurtulmağa səsləməsi kimi anlaşıla bilər.  

 

 

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOVUN KOMEDİYALARINDA                

OBRAZ  ADLARININ  BƏDİİ  FUNKSİYASI 

 

 Nurlanə MƏMMƏDOVA  

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sənətkarın yaradıcılıq xüsusiyyətləri bədii obraz vasitəsilə əsərin ideyasına, məzmununa 

hopur. Bu obrazlar həyatı, dövrün xüsusiyyətlərini ifadə etməyin, insanın hisslər aləminə təsir 

etməyin  ən gözəl vasitəsidir. Axundovun personajları bir tərəfdən həyatın içindən çıxırsa, 

digər tərəfdən dramaturqun şəxsi üslubunun, təxəyyülünün məhsuludur. Obrazlar ilə tanışlıq 

əsərin “Əfradi-əhli-məclis” hissəsindən başlayır. Ədibin obrazlar sistemi rəngarəngdir, burada 

bütün təbəqələri görmək mümkündür.  

Axundovun personajlarının adlandırılmasında bəzi məqamlar diqqəti cəlb edir. Bəzən 

elə olur ki, əsərin qəhrəmanının adı onun əsərdə daşıdığı funksiya ilə uyğun gəlir. Elə mən-

zərə yaranır ki, sənətkar bilərəkdən bu addan istifadə etmişdir. “Hekayəti-molla İbrahimxəlil 

kimyagər” komediyasının müsbət qəhrəmanı Hacı Nurunun adının lüğəvi mənası ilə onun 

cəmiyyətdə tutduğu mövqe bir-birini tamamlayır. “Nuru” sözü ərəb dilindəki “nur” sözündən 

olub, “işıq”, “parıltı” mənasını bildirir. Hacı Nuru işıqlı, parlaq arzularını həyata keçirməyə, 

cəmiyyəti yuxudan oyatmağa çalışır. Obrazların adının verildiyi hissədə Hacı Nuru adı sanki 

müsbət qəhrəman olduğunu işarə edir. Remarkada Hacı Nurunun   çağırılmamış Hacı Kərimin 

evinə gəlməsi, Hacı Kərimin onu evinə dəvət etməməsi obrazların ümumi mənzərəsi haqqında 

məlumat verir.  Dramaturq mənfi tiplərinin adlarının qarşısına hacı, molla, şeyx, axund kimi 

titullar əlavə edir. Yalnız Hacı Nuru müsbət obrazdır ki, bu da adın tərkibindəki nur sözü ilə 

bağlıdır. Əsərdə dərviş Abbasın adı nağıl motivini xatırladır. Belə ki,  nağıllarda təsvir olunan 

Şah Abbas dərviş paltarı geyinib xalqın içinə  çıxar, onların problemləri ilə  məşğul olarmış. 

Amma dramaturqun dərviş Abbas obrazı ilə nağıllardakı dərviş Abbas obrazları funksiyaları-

na görə bir-birindən fərqlənirlər. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

979

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

 “Hekayəti-müsyo Jordan həkimi-nəbatat və  Dərviş  Məstəli  şah caduküni-məşhur” 

komediyasının baş qəhrəmanı olan Şahbaz obrazı da öz funksiyası etibarilə  adının mənasını 

tamamlayır. Bu adın tərkibi olan “baz” hissəciyi “həvəsli” mənasını ifadə edir. Bu hissə Şah-

baz bəyin xarakteri ilə tamamilə  səsləşir.  Şahbaz sözünün mənasını  şan-şöhrəti sevən kimi 

qəbul etsək, bu xüsusiyyəti onun Parisə getmək həvəsi ilə uyğunlaşdırmaq olar. Şərəfnisə xa-

nımın fikirləşdiyinin  əksinə olaraq, Şahbaz bəyin bir məqsədi var: Fransız dilini öyrənib, 

Fransa mədəniyyəti ilə tanış olmaq, vətənə qayıtdıqdan sonra adlı-sanlı insanlardan biri kimi 

şöhrət qazanmaq. Bu istək onu Parisə getmək üçün həvəsləndirir.  

“Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” komediyasında baş qəhrəmana verilən Hacı Qara adı bədii ti-

pin xarakterini açmağa imkan verir. “Qara” sözü rəng bildirməklə yanaşı, “tünd”, “böyük” 

mənalarını ifadə edir.  Xəsis obrazının xarakterindəki tündlüyü göstərmək üçün qara sözündən 

istifadə edilməsi obrazın daha qabarıq çatdırılmasına kömək edir. Hacı Qaranın oğlunun adı 

Bədəldir. Bu ad da ticarətlə məşğul olan obrazın xasiyyətini tamamlayır. Əsərin digər qəhrə-

manı Heydər bəyə verilən ad da obrazın fəaliyyəti ilə qırılmaz şəkildə əlaqədardır. “Heydər” 

sözü “cəsur”, “igid” mənasını ifadə edir. Bəy nəslinə mənsub olan bu şəxs Hacı Qaradan fərqli 

olaraq, çıxılmaz vəziyyətə düşsə də, öz əqidəsindən dönmür. 

Komediyalardakı obrazların adları milli xarakter daşıyır. Axundov hər bir obrazına ad 

seçərkən onların milli mənsubiyyətini nəzərə almış, ona uyğun ad qoymuşdur: müsyo Jordan, 

Mkrtıç, Arakel, yüzbaşı Ohan, Sərkis, Karapet və s. “Hekayəti-xırs quldurbasan” komediyası-

nın ilk variantında divanbəyi obrazına Redkiy soyadı vermişdir. “Redkiy” sözü rus dilindən 

tərcümədə “nadir” mənasını verir. Bu soyad vasitəsilə ədib xalqın qayğısına qalan, yerli xalqa 

hörmətlə yanaşan çar hakimlərinin nadir hallarda tapıldığını göstərmək istəmişdir.  

Bədii  əsərdəki obrazlar həyatdan götürülür, real tarixi şəxsiyyətlər olur. Ona görə  də 

obrazların adları tarixi səciyyə daşıyır. “Hekayəti-müsyo Jordan həkimi-nəbatat və  Dərviş 

Məstəli şah caduküni-məşhur” komediyasının obrazı Müsyo Jordan real həyatdan götürülmüş 

addır . Əsil adı Aleksis Jordan olan bu şəxs 1814 – 1879 cu illərdə yaşamış fransız nəbatatıdır. 

Dramaturq  əsərində bu alimin prototipini yaradaraq, onun həyatdakı funksiyası ilə  əsərdəki 

fəaliyyətini uyğunlaşdırmışdır. Özünü elm və dünya xalqlarının mədəniyyətini öyrənməyə 

fəda etmiş bu tarixi simanın niyyəti onun sənətinə uyğun verilir. “Hekayəti-molla İbrahimxəlil 

kimyagər” komediyasında Molla İbrahimxəlil tarixi şəxsiyyət olmuşdur. O, həqiqətən də 1830 

– cu illərdə Xaçmaz dağlarında çadır qurub iksir ilə torpağı gümüşə çevirmək bəhanəsilə 

tacirlərdən pul alıb varlanmışdır. Hətta Xaçmaz dağlarında gümüş mədəni tapması haqqında 

da Tiflisə  xəbər də vermişdi. Buna görə  də nuxuluları aldatmağa çalışan kələkbaz obrazına 

belə bir adın verilməsi dramaturqun bədii əsərinə diqqətlə yanaşdığını göstərir.   

Obrazın adı onun fəaliyyəti ilə ziddiyyət təşkil edir. “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” 

komediyasında baş personajın adı Mirzə Həbibdir. Bu obraz Lənkəran xanının vəziridir. Əsər-

də vəzir həm ailə-məişət çərçivəsində, həm də ictimai-siyasi planda göstərilmişdir. O, öz nö-

kərlərini insan yerinə qoymur, onlarla sərt rəftar edir. Onun öz arvadları ilə də münasibətləri 

lazımı  səviyyədə deyil, qadınların  əlində oyuncağa çevrilmişdir. “Həbib” sözünün mənası 

“dost, sevilən, aşiq” deməkdir. Bu mənada əsərin qəhrəmanının adı onun funksiyası ilə uyuş-

mur. Çünki komediyada vəzir heç bir obraz tərəfindən sevilmir. 

Obrazın yaranmasında sənətkarın zamanı duya bilməsi, xalq həyatını öyrənməsi, onun 

dünyagörüşünun genişliyi və  təxəyyülünün aydınlığı  əhəmiyyətli rol oynayır. Buna görə  də 

obrazlara ad seçilməsi də  sənətkarın yaradıcılıq üslubunu müəyyənləşdirmək baxımından 

böyük əhəmiyyətə malikdir.  

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

980

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

GİZLİ  İMZALI  FELYETONUN  MÜƏLLİF  KİMLİYİ 

 

Gülnar AXUNDOVA

 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ədəbiyyatımızda bir mayak rolunu  oynamış "Molla Nəsrəddin" dərgisi, ətrafında topla-

şan yazıçılar, şairlər üçün bir üslub formalaşdırmışdır. Üslub oxşarlığı, eyni mövzulara müra-

ciət, gizli imzaların çoxluğu yazıların müəllifini təyin etməkdə çətinlik yaradır. Eyni imzalar-

dan bir çox sənətkarların istifadə etməsi də mübahisələrə  gətirib çıxarır. Belə yazılardan da 

biri "Acığnan" felyetonudur. Felyetonun adı Məmməd Səid Ordubadi “Əsərləri”nin ( 8 cild ) I 

cildində  "Acığnan",  "Molla Nəsrəddin" jurnalının 8 cildlik toplusunda (2008-ci il nəşri) isə 

"Acıqan" kimi verilmişdir. Prof. Yavuz Axundlunun üç cildlik "Seçilmiş  əsərlər"inin III 

cildində "Acığınan" adı ilə felyetondan bəhs olunmuşdur.  İndiyə kimi bütün mənbələr bu 

felyetonun müəllifi kimi Məmməd Səid Ordubadini göstərir.  Alim-tədqiqatçı Y.Axundlu  bu 

felyetonun ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə Cəlil Məmmədquluzadənin "Usta Zeynal" heka-

yəsi ilə səsləşdiyini yazır. "Acığnan" felyetonunun "Hərdəmxəyal" imzasıyla çapı  M.S.Ordu-

badinin müəllif kimi göstərilməsinə səbəb olmuşdur. Felyetonun yazı və üslub xüsusiyyətləri 

isə Mirzə Cəlil imzasını xatırladır. C. Məmmədquluzadə M.S.Ordubadi ilə  görüşəndə: “Doğ-

rudan da, xalqımızın içərisində  hərdəmxəyal adamlar az deyil”-deyə bu imzanı  bəyəndiyini 

söyləmiş, sonralar özü də bu imzayla yazmışdır. C.Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin”də 

işlətdiyi gizli imzaların bir çoxunu unutduğu üçün jurnalın ilk mürəttiblərindən İsmayıl Haqqı 

Həsənzadəyə  məktub yazıb soruşmuşdur.  İ.Həsənzadə isə sadaladığı imzalar arasında 

"Hərdəmxəyal" imzasının da adını çəkmişdir. Bir nəfərin bir neçə gizli imzadan istifadə etmə-

sinin səbəbini mollanəsrəddinçi  şair  Əli Nəzmi bir məqaləsində belə izah etmişdir:“Molla 

Nəsrəddin”in bəzi müxbirləri olmuşdur ki, təsadüfən məcmuəyə bir və ya iki məktub göndərib 

xoşagələn imzalar atmışdır. Məsələn: ... Lağlağı, Hərdəmxəyal və s. Sonra isə bu imza sahib-

lərinin bəzisi idarə ilə heç bir əlaqə saxlamırdı. Mirzə Cəlil imzalar müxtəlif olsun deyə bu 

imzaların hamısından istifadə edər və yazdığı felyetonların, məqalələrin altında həmən imza-

ları yazardı”. Ona görə də bu felyetonun müəllifini təkcə imzası ilə deyil, həm də yazı üslubu, 

dil aspektləri və ədəbi vasitələrinə görə təyin etmək lazımdır.  

"Acığnan" felyetonunun əsas özəyini cəhalətin tənqidi təşkil edir. Bu mövzuya həm 

M.S.Ordubadi, həm də  C.Məmmədquluzadə  yaradıcılığında xüsusi yer verilmişdir. M.S.Or-

dubadi “Dərd”, “Mollanın” və başqa yazılarında dini xurafat yolu ilə yayan dindarları kəskin 

ifşa etmişdir. C.Məmmədquluzadə "Usta Zeynal"da avam müsəlmanın faciəli həyatını qabarıq 

şəkildə açmış, digər yazılarında cəhalətin tənqidini müxtəlif yollarla vermişdir. C.Məmməd-

quluzadə "İnşallah" felyetonunda müsəlmanların hər şeyi qismətə bağlamasını tənqid etmiş-

dir. Bu felyetonun obrazları Məşədi Ələsgər, Kərbəlayı Qasım kimi din adamlarıdır. Bu felye-

tondan çıxan ideya "Acığnan" yazısının əvvəlində bir cümlə ilə verilmişdir. Məşhəd ziyarəti-

nə bir neçə  dəfə gedən, amma bu ziyarətləri savab üçün deyil, insanların acığına həyata 

keçirən cahil dindar Məşədi Abdulla "Acığnan" felyetonunun obrazıdır. Cəlilin hekayə  və 

felyetonlarında əsas hədəf olan dindarların adları Məşədi, Kərbəlayi, Hacı statuslarında olan 

Abdullalar, Qurbanlardır. "Halal" felyetonunda da Mirzə Abdulla adına rast gəlirik. Felye-

tonun ikinci obrazı isə Mirzə Cəlildir. C.Məmmədquluzadə bəzi felyetonlarında imzasını ya-

zının içində vermişdir. O, "Məscidlərimiz",  "Əbdürrəhim  əfəndi" və başqa felyetonlarında 

özünə müraciət  şəklində  dəsti-xəttini möhürləmişdir. M.S.Ordubadinin "Məktub", "Bəyani 

həqiqət" , "Bilməli xəbərlər" felyetonlarında Molla Nəsrəddinə müraciət olsa da, bunu sadəcə 

jurnala olan xitab şəklində başa düşmək lazımdır. M.S.Ordubadi yazılarının içində "Hərdəm-

xəyal" imzasına rast gəlsək də, bu, obraz kimi deyil, obrazın müəllifə olan xitabı kimi qəbul 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

981

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

edilir. C.Məmmədquluzadənin felyetonlarının əksəriyyəti "yazılıb", "oxuyublar"  və bu kimi 

sözlər ilə, M.S.Ordubadinin  felyetonlarının çoxu isə "Hərdən bir mənim xəyalıma belə bir 

şey gəlir", "eşitdim" kimi cümlə və kəlmələrlə başlayır. C.Məmmədquluzadə felyetonlarının 

başlanğıcında  mövzuya uyğun kitab və  qəzet  adlarından sitatlar verilmişdir. Məsələn, 

"Nəcasət" felyetonunda Axtılı Hacı Əbdürrəhman əfəndinin "Əsasüddin vəl iman", Hacı Mir-

zə Məhəmməd Şirazinin "Məcmüəl-məsail" kitabından sitatlar və onların tənqidi verilmişdir. 

"Acığnan" felyetonunun girişində: "Töhfətül-məcalis" kitabında yazılıb ki..."- cümləsiylə  

sitatın verilməsi Cəlilin yazı üslubunu xatırladır.  M.S.Ordubadinin "Təəccüb", "Bilməli xə-

bərlər" felyetonlarında qəzetlərdən sitatlar verilsə də, yazılarda işlənən izafət tərkibləri onun 

müəllifliyini təsdiq etmiş olur. "Acığnan" felyetonunda isə izafət tərkiblərinə, çətin ifadələrə 

rast gəlinmir, cümlələr vasitəli nitqlə verilir, yazı, dilinin sadəliyi ilə seçilir. 

Felyetonda təsvir olunan kəndin "Qurtqapan" adı ilə verilməsi də Cəlil dəsti-xəttini yada 

salır. Bu cür kənd adları    xalqın avamlığına sənətkar  əsəbiliyinin ifadəsidir. Dünya satira 

ədəbiyyatında da yer adlarının satirik səpkidə verilməsi çox geniş yayılmışdır. Mirzə  Cəlil 

yaradıcılığında bu cür kənd adları üstünlük təşkil edir. “Düdüklü” ,“Ətcələr”, “Qapazlı”, 

“İtqapan” və s. kənd adları illəri adlayıb bu gün də Azərbaycan reallığında yaşamaqdadır. 

M.S.Ordubadi "Töhvə"  felyetonunda "Danabaş  kəndi" məkanının adından istifadə etsə  də, 

felyetondakı  ağır kəlmələr M.S.Ordubadini müəllif kimi qəbul etməyə  əsas verir. Bundan 

başqa, felyetonda Naxçıvan bölgəsinin adı açıq  şəkildə  çəkilir. Müəllif "Danabaş  kəndi"ni  

məkan kimi yox, canlı epitet kimi vermişdir. Ümumiyyətlə, C. Məmmədquluzadə yaradıcılı-

ğında "doğulan" “Danabaş kəndi”  “Molla Nəsrəddin” dərgisinin ümumi kontekstində  xalqın 

geriliyinin rəmzi kimi hallandırılmışdır. Məkan kimi isə adın satirik tərzlə geniş planda 

verilməsi M.S.Ordubadinin yaradıcılığında səciyyəvi hal almamışdır. Göstərdiyimiz faktlar 

bu felyetonun Məmməd Səid Ordubadiyə məxsusluğunu şübhə altına alır. Məkan, obrazların 

adları, dilin sadəliyi və digər xırda detallar bu felyetonu Mirzə Cəlilə aid etməyə haqq verir. 

 

 

FÜZULİ YANĞISI   B.VAHABZADƏNİN BƏDİİ YARADICILIĞINDA 

 

Pərixanım SOLTANQIZI 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bəxtiyar Vahabzadə  “Şəbi-hicran”da Füzulinin bir sənətkar kimi taleyini nəqş edir. 

Onun işığında  sanki özünün də  gələcək sənətkar taleyindən nişan verir. Füzuli sənətini dərk 

etmək, ondan anlamaq hər şairə nəsib olan bir tale də deyildir. Bəxtiyar isə bunu əsərləri ilə 

təsdiqlədi. Öz zamanının Füzulisi, kamil sənətkarı oldu.  Onun öz dövrünün Füzulisi olması 

qənaətimizdə, bizcə, bir yanlışlıq yoxdur. Çünki, Bəxtiyar da əlinə  qələm aldığı gündən 

xalqının, millətinin şairi olmuş və bunu əsərlərilə təsdiqləmişdir. 75-illik yubileyi münasibə-

tilə B. Vahabzadəyə ünvanladığı  təbrikdə Ulu öndər Heydər  Əliyev Bəxtiyar sənətinin bu 

cəhətini yüksək dəyərləndirmişdir: “Xalqımızın keşməkeşli taleyi, yaşadığı faciəli və  əzablı 

günlər vətənpərvər övlad kimi daim sizi düşündürmüş, onun ağrı-acıları  həssas qəlbinizi 

alovlandırdığı kimi, xoşbəxt günləri də sizi sevindirmişdir. Qanlı Yanvar faciəsi günlərində 

tutduğunuz əsl vətəndaşlıq mövqeyi öz tarixi əhəmiyyətini heç vaxt itirməyəcəkdir” Bəxtiyar 

“Şəbi-hicran”da öz yaşantılarını, düşüncələrini zaman ötsə də,  Füzulininkinə qatmış, Füzuli 

kimi o da xalqının dərdini yaşamış, ona xidmət etmişdir. “Gülüstan” müqaviləsi, o taylı, bu 

taylı Azərbaycan dərdi, ciddi Sovet rejimi, 1937-ci il represiyası, 20 Yanvar hadisələri və s. 

məsələlər onun yaşantısından yan keçməmişdir.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

982

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

İnsan və insan taleyi Füzuli və Bəxtiyar poeziyasının bel sütunu olmuşdur. Hər iki sə-

nətkar öz dövrünün gerçəkliklərini zaman və məkan kontekstində insan taleyində bədii təcəs-

süm etdirmişdir. Çünki hər zaman insan baş verənlərin biavasitə iştirakçısı olmuş, ətrafında və 

kənardakı hadisələr onun həyatına təsirsiz qalmamış və bəzən də onun taleyini həll etmişdir.  

Bəxtiyar Vahabzadə “Şəbi-hicran”da Füzulinin öz dövründə yaşantılarını, gördüyü acı 

həqiqətləri,  ədalətsiz müharıbələri, rəyasət, sərvət üstündə qardaş  qırğınlarını  və s. insan 

talelərində  əks etdirmişdir.  İnsan talelərinə poemanın bütün fraqmentlərində  işıq salmışdır. 

“Əmi qatili” fraqmentində Bəxtiyar hökmdar və xalq problemini qoymuşdur. 

Təxt-tac, yığılan sərvətlər bu dünyada fanidir. İnsan onu anlayırmı? Bütün gözəllikləri, 

çirkinlikləri yaradan insandır. Lakin insanın içindəki dünya malına, rəyasətə olan ehtirası 

insanlığı üstələyir. Bu ehtiras zaman-zaman yaxınları, qohumları, tayfaları bir-birinə düşmən 

etmiş, nəticədə xalqın malı, sərvəti talanmış, işgəncəyə məruz qalan günahsız insanların qanı 

axıdılmışdır. Füzulinin  Qədim Şərq dərdini, müsibətini, zamanların hökmünü Bəxtiyar ürək 

ağrısı ilə misralara köçürmüşdür: 

Şərqin dərdi böyükdür qədim tarixi qədər, 

Didir bir-birini təriqətlər, nəsillər.  

Qardaş -qardaşa düşmən, oğul ataya düşmən, 

Didir biri-birini xaqanlar hikkəsindən  

Bu dörd misrada  Bəxtiyar  Şərqin tarixindən, taleyindən poetik lövhələr yaratmışdır. 

Füzuli də öz dövründə hələ uşaq ikən bunları görmüş, tökülən qanların şahidi olmuşdur. Qoca 

Şərqin dərdi Füzulinin də dərdi idi. Şair bunu böyük sənətkarlıqla poetikləşdirmişdir. “Yurda 

dəyən zərbələr Məhəmməd Füzulinin sinəsinə vuruldu” Hələ uşaq ikən içində düşündüyü “Bu 

yollar, təriqətlər, təriqətlər nə üçün?” sualını  anladıqca ona  cavab tapırdı. Nə imiş bu? 

Rəyasət eşqi! 

Əmisini rəyasət üstündə öldürüb Bağdada, onun təxt-tacına yiyələnən Zülfüqar xan 

İbrahim xanın yaxınlarını da öldürtdürür, sarayın, xalqın varını talan edir. Günahsız insanların 

qanına bais olur. Füzuli onun bəd əməlini ifşa edən şeir yazır:  “Rəyasət! Hökmün çatır bu 

dünyada hər yerə, Sən  Şərəf gətirirsən bəzən  şərəfsizlərə  Sən alçaq bir vücudu qiymətə 

mindirirsən, Sən adi bir insana dahilik də verirsən”.Füzulinin yazdığı şeir Zülfüqar xana çatır-

və onun qəzəbinə səbəb olur. Vəzrinin məsləhəti ilə şairdən qisasını  sevgilisi Leylanı  hərəm-

xanasına qatmaqla alır. Lakin zaman öz hökmünü verir. Şah Təhmasib Bağdada hücum çəkib 

onu ələ keçirir. Zaman onunda dərsiini verir. Sahibi olduğu hər şeyi arxasında buraxır və qor-

xusundan canını götürübqaçır. Qəzəbindən nərə çəkən, əliqanlı fitnəkar cəllad,  qorxaq,  adi bir 

insana çevrilir. Qaçarkən yolda onunla rastlaşan Füzuli  Zülfüqar kimilərinə  zamanın onlara 

verdiyi  dərsianladır.    

Elə ki, ayrı düşdün öz taxtından, tacından 

Adi bir adam oldun, getdi şanın, şöhrətin. 

Zülfüqar xan elinə-obasına xəyanətkar, yararsız, zalım,  şəxsiyyətsiz alçaq, xalqı idarə 

edəcək, vətəni qoruyacaq səviyyədə olmayan bacarıqsız, gücü yalnız rəyasətdə olan cinayət-

kar, quldurdur. Zülfüqar xan sultanların, xaqanların ümumiləşdirilmiş tipik obrazıdır ki, bütün 

bəşəriyyət onların quluna çevrilib. Bəxtiyarın  bu fraqmentdə qoyduğu Füzuli yanğısı  hökm-

dar və xalq problemi tək Şərqin deyil, bəşəri bir məsələdir ki, onu Şərqin simasında qloballaş-

dırıb. 

Poemanın “Kərbəla”  fraqmentində ən kiçik əşyanın belə arxasından insan boylanır. Onun 

taleyindən poetik söhbət açır. Füzuli vətəninə gedərkən leysan yağan  yağışdan qorunmaq 

üçün bir qəsrin qapısına sığınır. Qapını açır, ev sahibi onu içəri dəvət edir. Söhbət edirlər. Ev 

sahibi Əntiqfüruş (əntiq əşyalar toplayan) ona çox qiymətli zinnət əşyaları-cildindəki qızılın  

min dinar qiyməti olan divanını, dəstəyinin bir daşı min dinar olan qılınc, min dinarlıq nişan 

üzüyü  və s. əşyalar göstərir. Nə  qəsrin pırıl-pırıl yanan gözəlliyi, nə  də ev sahibinin ona