“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

Təsnifatlandırma və ölçmə

Zaman-zaman aparılan sadə müşahidələrdən 2

texniki üsul əmələ gəldi: təsnifatlandırma və ölçmə.

Bunların hər ikisi, əlbəttə ki, elmdən yaşlıdır.

Müasir dövrdə bunlar tamamilə başqa məqsədlər

üçün istifadə olunur. Təsnifatlandırma özü-özündə

yeni təzahürlər qrupunun anlaşılması üçün ilkin

addım sayılır. Onu həmişə qaydaya salmaq

lazımdır. Ölçmə isə bu qaydaya salın ma nın növbəti

stadiyasıdır. Məhz ölçmə elmi riyaziy 

yatla

əlaqələndirir. Bunun hesabına ədəd və formulalar

elmə nüfuz etdi.  Elə buradan elmin aktiv tərəfinin

şəkli çəkilir: “Eksperiment” anlayışını necə

xarakterizə etmək olar? “Eksperi ment” sözü son

anlamda “təcrübə”, “sınaq” (“trial”) mənasını verir.

Əvvəlki eksperimentlər, həqiqətən, geniş təcrübələr

(full-scale) idi. Əgər ölçmə həyata keçirilirsə, onda

daha səmimi addım atıb onu miniatürə (smale-

scale) keçirmək lazımdır.  Məhz miniatür təcrübə-

obrazı müasir elmin əsas fərqləndirici cəhətidir.

Məhz miniatürdə ucuz başa gələn və kəmiyyət

baxı 

mından daha çox təcrübələr aparmaq olar.

Bütün eksperimentlər iki sadə əməliyyatda

toplanır: birləşmədə və ayrılmada. Bunlar elmi dildə

analiz və sintez adlanırlar.  

Bu əməliyyatların aparılması üçün əsrlər boyu

alimlər özlərinin elmi cihazlarını düzəlt 

mə 

yə

başladılar. İndi artıq bu cihazlar sirli sayılmırlar.

Cihazların əksəriyyəti gündəlik həyatdan götü rül -

müş və dərin xüsusi məqsədlər daşıyırlar. Elmi

cihazlar iki mühüm funksiyanı yerinə yetirir. Elmi

cihaz kimi götürülən teleskop və mikrofon bizim

dünyada sensor (latınca sensus “hissiyyat”)

qavrayışımızı dəqiqləşdirir və dərinləşdirir. Digər

cihazlar, məsələn, mikromanipulyatorlar, desstilya -

torlar və inkubatorlar isə bizi əhatə edən maddə lərlə

birgə motor (psixoloji anlamda hərəkət) əməliy 

-

yatlarımızı genişləndirir.

Müşahidə, eksperiment və məntiqi təsvirlər

prosesində elmin dili formalaşmağa başladı. Bu

material cihazlar kimi zəruridir. Mahiyyət etibarilə

cihazlar kimi, elmin dili də yabançı deyil:  o da

gündəlik yaşayış dilindən yaranıb və ona tez-tez

müraciət edir.  Məsələn, “circle” (dairə) sözü nə

vaxtsa “kuklos” –“çarx” sözü kimi işlənib və

gündəlik həyatda işlənən “bicycle” (“ikiçarxlı

velosiped”) termininə qayıdana qədər bir neçə əsr

təkrarolunan təzahürləri izah etmək üçün abstrakt

termin kimi səslənib.