Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

Iste’mol bozori - bu tovarlarni va xizmatlarni o’zining shaxsiy ehtiyoji uchun 
sotib oladigan yakka shaxslar va oilalar majmuidan iborat bo’lib, ommaviy 
iste’molchilarga egaligi, raqobatning xilma-xilligi va markazlashmagan strukturaga 
ega ekanligi bilan xarakterlanadi. 
Korxonalar (tashkilotlar) bozori esa o’z navbatida ishlab chiqarish - texnik 
maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori va davlat tashkilotlari bozoriga 
bo’linadi. 
Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar 
bozori deganda boshqa tovarlar ishlab chiqarishda qo’llaniladigan tovarlar va 
xizmatlarni sotib oluvchi korxonalar va shaxslarning majmui tushuniladi. Ishlab 
chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori kam sonli 
xaridorlarga egaligi, lekin tovarlarning katta miqdorda sotilishi bilan 
xarakterlanadi. 
Davlat tashkilotlari bozori deganda esa o’z faoliyatlarini yuritish uchun 
tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi hamma bo’g’indagi 
davlat tashkilotlari tushuniladi. 

---

142 
Bozorni topish, tanlash, ularning talablarini bilish uchun bozor tushunchalari 
mohiyatini yaxshi bilish zarur. «Bozor» tushunchasi baho yordamida resurslar 
taqsimlanishini tahlil qilishda markaziy o’rinda turadi. 
Bozor – tovarlarni realizatsiya qilish, ayirboshlash sohasidagi ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Tovar munosabatlari tizimida markaziy elementlardan biri bo’lgan bozor 
ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida mustaqil ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi 
aloqalarni belgilashning hal qiluvchi vositasi bo’lib yuzaga keladi. Bozor 
iqtisodiyoti yaqinda paydo bo’lgan bo’lsa, bozor esa undan ancha ilgari yuzaga 
kelgan.
Bozor – xaridor va sotuvchilar savdo bitimlarini amalga oshirish uchun 
to’planadigan mahsus joy. Fond birjalari ham bozor hisoblanadi va vositachilar 
yoki makler (dallol)lar orqali harakat qiladi. Xaridor bilan sotuvchilarning 
uchrashish yo’llari, shakllari ko’p. Ularning uchrashishida yoki bozor 
munosabatlarida baho mexanizmi markaziy o’rinda turadi; u talab va taklifni 
muvozanatga keltiradi. Talab va taklifning o’zaro ta’siri, iste’molchilarning talab 
va ehtiyojlarini qondirish bu uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda ishtirok etuvchi 
iqtisodiy kategoriyalarning asosiysi quyidagilardir. 
EHTIYoJ – inson tomonidan biror bir narsani etishmovchiligini his etish 
tuyg’usidir. 
ZARURAT – insonning ijtimoiy – iqtisodiy kelib chiqishi, madaniy, milliy, 
estetik, geografik joydashuvi va boshqa omillarning ta’siri asosida shakllanuvchi 
xohishidir. Xohish cheksiz bo’lishi mumkin, lekin bu xohishni qondirish uchun pul 
mablag’lari zarur. Shuning uchun inson o’zi uchun eng muhim bo’lgan xohishini 
qondirishga intiladi. 
TALAB – iste’molchining konkret tovar yoki xizmat turiga bo’lgan ehtiyojini 
pul bilan ta’minlab qondirilishidir. 
XARID – bozordama’lum tovar yoki xizmatni sotib olish jarayonidir. Bu 
jarayonda ayirboshlash va bitim operatsiyalari amalga oshiriladi. 

---

143 
BITIM – ikki tomon o’rtasida ular uchun zarur bo’lgan tovar vaxizmatni 
sotish va sotib olish operatsiyasidir. 
AYIRBOShLASh – ikki tomono’rtasida ularuchun kerak bo’lgan narsani 
ikkinchitomonga boshqa bir narsani taklif etib savdo operatsiyasini o’tkazishga 
aytiladi. Masalan, bir tonna shakarga 10 tonna kartoshkani ayirboshlash. 
Bozorning umumiy holatini o’rganish zamonaviy marketing tamoyillaridan 
biridir. Bozorni o’rganishdan asosiy maqsad, uning mavjud vaziyatda holatiga 
(konyunkturasiga) baho berish va bozorning rivojlanish istiqbolini, prognozini 
ishlab chiqishdan iborat. Marketing faoliyatida bozorni o’rganishning asosiy 
elementlaridan biri bozor konyunkturasini o’rganish bilan bog’liq bo’ladi. 
18 asr oxiri va 19 asr boshlarida talab va taklif o’rtasidagi muvozanat 
masalasini, ijtimoiy mahsulotni bozor konyunkturasiga bog’liqligini birinchi bor
klassik maktabini rivojlantirgan iqtisodchi Jan Batist Sey o’rgangan edi. Bozorni 
kompleks (majmuaviy) o’rganish bozor konyunkturasini tahlil qilish, bozor 
sig’imini aniqlash va uni bozor “ishtirokchilari” (o’yinchilari) orasidagi ulushlarga 
bo’lishni, ehtiyojlar, xarid talabini tahlil qilishni va xaridorlar muomalasini 
modellashtirishni, aniq muhitni o’rganishni, marketing kompleksini (tovar, narx, 
savdo va ilgariga harakatlantirish) tahlil qilishni ko’zda tutadi.