Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KAMAL ABDULLANIN ROMANLARINDA TRİLOGİYA ANLAMI
- Kamal Abdulla müasir Azərbaycan nəsrinin təhkiyə resurslarını cəsarətlə dəyişən ciddi islahatçı kimi.
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- 3.Kamal Abdullanın romanlarının bədii məziyyətləri
- 4. Trilogiya, yoxsa «üçüz»
|
Lüdmila Petruşevskayanın nəsri mövzu baxımından çoxşaxəliliklə xarakterizə olunur. Ədib insanların bir-birilə qarşılıqlı münasibətlərinin çoxsaylı nüanslarını tədqiq edir, ciddi mənəvi-əxlaqi, ictimai və psixoloji problemlərə toxunur. Qəhrəmanların mənəvi axtarışları təkcə onların taleyinin peripetiyaları ilə deyil, həm də ziddiyyət və təzadlarla dolu ətraf aləmə qaynayıb-qarışması ilə müəyyənləşir. Təhlil olunan hekayələrdə məhz qadın mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı kimi çıxış edir. Müəllif qadın obrazlarının təcəssümündə onların yorulmaq bilməyən məhəbbət və qarşılıqlı anlaşma axtarışlarını, ailəyə bağlılıq və vicdanlılığını nəzərdən keçirir. Məhəbbət Petruşevs- kayanın əsərlərində faciəvi səslənir, çox vaxt nəzərə çarpmır, hiss edilmir, qarşılıqsız olur. Bəzən özünü biruzə versə də zaman, nigah, ailə anlamları sınaqlarından keçmir və qəmgin notlarla – tənhalıq, dəlilik, özünəqəsd, intihar, ölümlə bitir. Ancaq məhz məhəbbət, başqasının dərdinə şərik olma, xeyirxahlıq, qayğıkeşlik kimi müsbət keyfiyyətlər insanın yüksək mənəviyyatlıq palitrasını formalaşdırır. A.Alizada The love in artistic imagination of Lyudmila Petrushevskaya Resume
Prose of Lyudmila Petrushevskaya can be characterized as many- sided phenomenon. The writer investigates the mutual relations of people, all most gentle shades of them. The writer touches also many different serious problems, such as moral, social and psychological ones. The moral searches of people are defined not only by varieties of fortune, but by their mixing with their surrounding, full of contradictions and conflicts. So, in studied stories the woman is bearer of moral values. The woman is embodiment of love and search of mutual understanding. In Petrushevskaya’s works the love looks in tragic way, it doesn’t seem very clearly and isn’t felt, it isn’t mutual. Sometimes it can be seen, but even in such case it cannot stand life testing. As a result it ends by sad notes, such as madness, loneliness, suicide, death. Only positive features of human character, such as sharing somebody’s grief, kindness and charity can form the high moral face of person.
Rəyçi: Professor Naidə Məmmədxanova Filologiya məsələləri – №3, 2014
334 SADIQ QARAYEV Azərbaycan Universitetinin dissertantı sadiq-zaman@mail.ru KAMAL ABDULLANIN ROMANLARINDA TRİLOGİYA ANLAMI
Açar sözlər: Kamal Abdulla, roman, trilogiya, çağdaş ədəbiyyat. Ключевые слова: Камал Абдулла, роман, трилогия, Key words: Kamal Abdulla, novel, trilogy, modern literature
Azərbaycan ədəbiyyatının uzun illər ərzində sovet ideologiyasının buyruğu altında olması təkcə söz sənətini deyil, bütünlüklə milli mədəniyyətimizi dəmir məngənə arasında sıxırdı. Bu cəhətdən, bir növ öz qınında yaşayan sovet ədəbiy- yatının yalnız sosializm realizmi məkanında fəaliyyət göstərməsi onu Qərb mə- dəniyyətində zaman-zaman meydana çıxan yeni meyl və tendesiyalardan təcrid edirdi. Müstəqillik Azərbaycanın təkcə ictimai-siyasi həyatında deyil, sənət aləmində də bir sıra meyarların yenisi ilə əvəz olunmasına rəvac verdi. Cəmiyyətin ictimai-si- yasi həyatında olduğu kimi, ədəbi-mənəvi sferada da köklü dəyişikliklərin əsası qo- yuldu. Ədəbiyyatda sosializm realizminə son qoyulması isə ədəbi-estetik fikirdə çoxmetodluluğun inkişafına, sənətdə demokratizm meyllərinin güclənməsinə təkan verdi.
Hazırda qloballaşmanın hər sahədə sürətlə baş alıb getdiyi çağdaş dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm ədəbi proseslər baş verməkdədir. Bu hər şeydən əvvəl dünya ədəbi prosesində baş verən hadisələrlə səsləşir. Məhz belə bir dövrdə ədəbiyyatımıza yeni nəfəs verən ədiblərin fəaliyyəti maraq doğurur.
1. Kamal Abdulla müasir Azərbaycan nəsrinin təhkiyə resurslarını cəsarətlə dəyişən ciddi islahatçı kimi. Bu baxımdan, tanınmış elm xadimi, professor Kamal Abdullanın yaradıcılığı həm məhsuldarlıq, həm də diapozon genişliyi baxımından diqqət çəkir. Milli söz sənətinə yeni bədii təfəkkür və üslub gətirmiş bu novator sənətkarın imzası bu gün hər kəsə yaxşı tanışdır. Çoxşaxəli yaradıcılığının bütün sahələrinə böyük sevgi və məsuliyyətlə yanaşan K.Abdullanın elmi, publisistik əsərləri hər zaman böyük maraqla qarşılanır. Ədibin bədii yaradıcılığı isə onu bir yazıçı kimi də bütün dünyada şöhrətləndirib. Kamal Abdullanın romanları Azərbaycan ədəbiyyatında indiyə qədər bənzəri olmayan sənət nümunələridir. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə o, haqlı olaraq, müasir Azərbaycan nəsrinin təhkiyə resurslarını cəsarətlə dəyişən ciddi islahatçı kimi dəyərləndirilir: «Yalnız onu deməm gərəkir ki, Kamal Abdullanın romanları yenidir, illərdir Azərbaycan oxucusuna roman adına yedirilən fərqli olaraq gerçəkdən romandır. Buna görə də onları roman olaraq dəyərləndirmək, incələmək və ələşdirmək gərəkir» [1.səh.9]. Rüstəm Kamal isə yazıçının ədəbiyyatımıza gətirdiyi mühüm yenilikləri qısaca olaraq belə şərh edir: «Kamal Abdullanın öz sistemi - öz estetikası, fərdi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
335 mifologiyası var. Kamal Abdullanın romanları bizim nəsr məkanınızı köklü şəkildə dəyişdirir» [4].
abidəsinə olan böyük məhəbbətdən qaynaqlanır. Kamal Abdullanın 2004-cü ildə işıq üzü görən ilk romanı nəsr məkanımızda, sözün həqiqi mənasında, çox böyük yenilik olsa da, «Yarımçıq əlyazma»da Dədə Qorqud boylarına fərqli münasibət ədəbi mühitdə birmənalı qarşılanmadı, mətbuat səhifələrində bir-birindən fərqli fikir və mülahizələr yer aldı… Bu yerdə bir haşiyəyə çıxaraq qeyd edək ki, Azərbaycan ədəbiyyatında «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarına müraciət hələ ötən əsrin 70-ci illərindən yüksələn xətt üzrə artmağa başlayıb, bu mövzu poeziya, nəsr, dramaturgiya və elmi publisistikamızda davam etdirilib. Türk dünyasının bu möhtəşəm abidəsinin təkcə süjet və obrazları deyil, bütünlükdə ruhu müasir ədəbi nümunələrə çevrilərək, keçmişlə müasirliyi bir məcrada qovuşdurub. Dastanın motivləri əsasında qələmə alınmış Altay Məmmədovun «Dəli Domrul»u, Nəbi Xəzrinin «Əfsanəvi yuxular» poeması, «Torpağa sancılan qılınc», «Burla Xatun» mənzum dramları və digər əsərlər hər şeydən əvvəl «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarındakı vətənpərvərlik hisslərini, yadelli işğalçılara qarşı nifrəti, insana olan inam və məhəbbəti müasir oxucuya aşılamaq məqsədi daşıyırdı. Kamal Abdullanın «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanına müraciəti isə bunların hamısından fərqlənir. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, yazıçının bu möhtəşəm türk abidəsinə müracəti böyük məhəbbətdən, həmçinin dastana mükəmməl bələdçiliyin- dən qaynaqlanır. Kamal Abdullanın yaradıcılığı ilə tanış olanlara bəllidir ki, ədib yaradıcılığının ilk vaxtlarından türk dünyasının bu möhtəşəm yazılı abidəsinə xü- susi münasibəti ilə seçilib. Yada salaq ki, Kamal Abdulla «Kitabi-Dədə Qorqud»da sintaktik paralelizm» adlı dissertasiyanın, «Gizli Dədə Qorqud», «Sirriçində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud-2» monoqrafiyasının, «Sirriçində nəğmələr» poemasının müəllifidir. Bundan əlavə, yazıçı Dədə Qorqud motivləri əsasında iki sanballı pyes - «Beyrək» və «Casus»u qələmə alaraq, milli dramaturgiyada yeni mərhələnin başlanğıcını qoyub… Bir sözlə, «Kitabi-Dədə Qorqud» (yunan mifləri ilə yanaşı) Kamal Abdullanın ən çox sevdiyi və inandığı mətndir» [4]. İftixar Piriyevin «525-ci qəzet»də qeyd etdiyi kimi, «Kamal Abdulla araş- dırmaları zamanı Dədə Qorqud dövrü kimi çətin və dərin fəlsəfi layları olan bir zənginliyə varid olduqca və daha dərin qatlara getdikcə, həmin dövrün ruhi qida- sından aldığı enerji ilə, yaradıcılıq aləminə baş vurduqdan sonra mistikada axtardığı müasirliklə, müasirlikdə axtardığı mistikanın inikasını yarada bildi». Və nəticədə müəllifin «Yarımçıq əlyazma» kimi, sanballı romanı ərsəyə gələrək, heç nəylə təəccübləndirilməsi mümkün olmayan müasir oxucunu, sözün yaxşı mənasında, təəccübləndirə bildi.
Tezliklə «son onilliyin əsəri» seçilən «Yarımçıq əlyazma» dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilərək, xarici ölkələrdə də çap olundu. Haqqında çoxlu məqalə, resenziyalar dərc olundu, məşhur tənqidçi və ədəbiyyat xadimləri tərəfindən «postmodernizmin ən parlaq nümunəsi» kimi dəyərləndirildi.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
336 “Yarımçıq əlyazma” müasir Azərbaycan ədəbiyyatımızın hadisəsinə çevrilmiş orijinal sənət nümunəsi kimi tək qalmadı. Bunun ardınca “Sehrbazlar dərəsi”, “Unutmağa kimsə yox…” romanları işıq üzü görərək, ədəbi mühütdə böyük rezo- nans yaratdı. Kamal Abdullanın bu əsərləri də Azərbaycanın hüdudlarında ilşib qalmadı, səsi-sorağı uzaq-uzaq ellərdən gəldi, haqqında xarici mətbuatda da sanballı məqalələr dərc olundu… Beləliklə, müasir nəsrimizə prinsipial yeniliklər gətirən hər üç roman ölkəmizin hüdudları kənarında da şöhrət taparaq, Azərbaycan nəsrinin potensial imkanlarını dünyaya bir daha nümayiş etdirdi. Onu da əlavə edək ki, çağdaş ədəbiyyatımızın maraqlı ədəbi hadisəsinə çevrilən bu romanlar haqqında dərc olunun rəy və resenziyalar heç də birmənalı deyil. Bu yazılar içərisində həmin əsərləri müxtəlif prizmalardan (daha çox ənənəvi) keçirərək, yazıçının mövqeyi ilə razılaşmayan müəlliflərin yazıları da var. Amma bütün bu fikir müxtəlifliyinə baxmayaraq, «Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi” və “Unutmağa kimsə yox…” romanları XXI əsr Azərbaycan nəsrinin janr-üslub axtarışlarında yeni mərhələnin əsasını qoyan dəyərli əsərlərdir» [5]. Bu fikrə şərik çıxan Asif Hacılı isə Kamal Abdullanın romanlarını belə səciyyələndirir: «Əgər “Yarımçıq əlyazma”, mənim zənnimcə, tarixin və mifin şəxsiləşdirilməsi (epik qəhrəmanlar canlanır, səsi, nəfəsi, hənirtisi olan, eyni zamanda rəmziliklərini saxlayan obrazlara çevrilir) və təhtəlşüur qavrayış modelləri, “Sehrbazlar dərəsi” fövqəl aləmin insanın iç dünyası ilə sufisayaq çulğaşması üzərində qurulmuşdusa, “Unutmağa kimsə yox…” artıq şəxslərin və tarixin mifləşməsi təəssüratını oyadır. Şəxsin seçimi tarixin seçimi olur, şəxsi tale tarixi taleylə qovuşur» [2.səh.97]. Qeyd edək ki, K.Abdullanın mətnlərində ənənəvi romanlarda müşahidə edilən tanış mühitin olmaması yazıçının ədəbiyyatımıza gətirdiyi yeniliklərdəndir. Bəlkə, elə ona görədir ki, bu romanlar ilk baxışdan oxucuda mürəkkəb əsər təsiri bağışlayır. Əslində, bu ilkin təəssüratların arxasında isə milli ədəbiyyatımızda indiyədək müşahidə etmədiyimiz fərqli bir dünyanın təsviri verilir. Kamal Abdullanın qələmindən çıxan hər üç roman məzmunca yaxın olmasalar da, mahiyyətcə bir bütövün ayrı-ayrı strukturları təsiri bağışlayır. Bu ədəbi nümunələr quruluşca da bir-birindən xeyli fərqlənir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, bədii gerçəklik baxımından bunlar “qohum” əsərlər sayılır. “Unutmağa kimsə yox…” romanına ön söz yazmış Arif Acaloğlu da hər üç əsərdə paralelliyin olduğunu belə açıqlayır: «Romanın özünə məxsus süjeti, personajları və epizodları olsa da bunların hamısı əvvəlki romanlarla paralellik göstərir… Həm struktur, həm də anlamlandırma sahəsindəki ortaq özəlliklər sayəsində bu üç romanı ayrı ayrılıqda deyil, bir arada oxumaq imkanı var. Hətta belə bir oxuma zəruridir» [1]. Etimad Başkeçidin kitabın “Unutmağa kimsə yox…” kitabının üz qabığında verilən sitatı da bir növ buna işarədir: “Buradakı içindən işıq saçan daş “Yarımçıq əlyazma”dakı Nur daşıdır. Buradakı Balaca “Sehrbazlar dərəsi”ndəki Qarağacdır. “Hadisələrin üfüqü”ndən Gunortac və Düzəngah yolu boylanır. Mənəvi rişələrin bir ucu “Yarımçıq əlyazma”ya, digər ucu isə “Sehrbazlar dərəsi”nə gedib çıxır, çevrə qapanır». Xatırladaq ki, “Yarımçıq əlyazma” qədim əyyamlardan, “Sehrbazlar Dərəsi” orta çağlardan, “Unutmağa kimsə yox…” da isə müasir dövrün hadisələri əks
Filologiya məsələləri – №3, 2014
337 olunur. Yazıçının öz romanlarını bu cür xronoloji ardıcıllıqla təqdim etməsi, «təkcə estetik mülahizələri ifadə etmir. Bu üç əsər bütövlükdə cəmiyyətimizin tarixi evolyusiyasının özünəməxsus şərhidir». Buradan «maraqlı bir məqam ortaya çıxır - Kamal Abdullanın trilogiya adlandıracağımız bu üç əsəri yalnız mövzu, obraz və motivlərlə bütövləşmir, bu əsərlərin hər birinin poetikası milli mədəniyyət, etnik psixologiya və tarix fəlsəfəmizin təkamül mərhələlərini əks etdirir: zaman (“Yarımçıq əlyazma”), zaman-məkan (“Sehrbazlar dərəsi”) və məkan (“Unutmağa kimsə yox”) konseptləri milli dünya mənzərəsinin inkişaf ardıcıllığına uyğun olaraq mətnlərin struktur və semantik səciyyəsini müəyyənləşdirir [2.səh.101-102]. K.Abdullanın romanları üçün səciyyəvi olan daha bir xüsusiyyət bu mətnlərdə hər bir hadisənin saysız-hesabsız variantlarının ola bilməsidir. Bəzən bu variantlar yazıçı tərəfindən hazır şəkildə təqdim edilir, çox vaxt isə oxucu bunları özü təsəvvür etməli olur. Burada bir hadisə başqasını açıqlamaq vəzifəsini də daşıyır. Başqa sözlə, hər biri özündən əvvəlkini anlamaq və açıqlamaq üçün açar verir. Bildiyimiz kimi, xeyir və şər kimi bəşəri ideyalar bütün dövrlərdə yazılı və şifahi ədəbiyyatın aparıcı mövzularından olub. Lakin çağdaş zaman bu mövzuya ta- mamilə başqa prizmadan yanaşmağı tələb edir: «Dünya yalnız xeyirdən və ya şər- dən oluşmaz. Bu, çox qədim və yayqın olaraq bilinən bir gerçəkdir, amma hər mə- dəniyyət, hər dövr və hər bir ədəbi əsər bu gerçəkliyi fərqli anlayışlar əsasında modelləşdirir. Bu ənənəyə görə dünyada müxtəlif yönlü olay və olquların (fenomenlərin) meydana gətirdiyi ilahi bir nizam (ahəng, uyum, dəngə) mövcuddur. Ancaq bu qədim ənənə daxilində “xeyir” ilə “şər” mütləq cizgilərə sahibdir və həmişə tanına bilən bir durumdadır» [1.səh.20]. Bu baxımdan, Kamal Abdullanın romanlarında əks olunan xeyir və şər motivləri tamamilə fərqli rakursdan təqdim edilib. Başqa sözlə desək, bu əsərlərdə mütləq şəkildə “xeyir” və şər” anlayışı yoxdur. Belə ki, bir vəziyyətdə “xeyir”i təmsil edən, başqa vaxt “şər” qismində çıxış edə bilir. «Kamalın romanları bir tərəfdən “xeyir” ilə “şər”in, bilinənlərlə bilinməyənlərin, digər tərəfdən də olanlarla ola biləcəklərin (və olmuşların) sərhədlərini müəyyənləşdirməyə yönəlmiş mətnlər- dir. Və bilinməyənlərin bilinənlərə nisbətən daha təsirli və önəmli olduğunu anlatmağa çalışır» [1.səh.20]. Kamal Abdullanın əsərlərində zaman anlayışı da özünün çoxfunksiyalılığı ilə fərqlənir. Belə ki, ənənəvi romanlarda hadisələr zaman baxımından çox vaxt bir istiqamətdə cərəyan edir. Kamal Abdullanın mətnlərində isə hadisələr zaman baxımından öz yerini asanlıqla dəyişə bilir. Lakin yazıçının zaman daxilində bu cür sərbəst gəzişmələri oxucuya zaman yarımçıqlığını hiss etdirmir. Hadisələrin arasına girən müxtəlif anlatmalar, xatirələr isə əsərə genişlənmiş zaman özəlliyi verir «Bu zamansızlıqda hələ ki an var, dünən və sabah şərtidir və ya anın içindədir - “bu gün”, “həmin axşam” dünənə, sabaha qarşıdır, dünən donuqdur, sabah hələ olacaq, məkanda qərarlaşmış bu ansa var və bütün mübhəmlikləri içinə yığıb... Buna görə də zaman anlayışının aktual olduğu “Yarımçıq əlyazma”dan, zaman-məkan vəhdətinin “dolğun an”da aşkarlandığı “Sehrbazlar dərəsi”ndən fərqli olaraq, “Unutmağa kimsə yox”dakı poetik modeli sistemləşdirən amil məhz bədii məkana xas elementlərdir (mağara, alma, hasar, zəncir, yagış, bulud, səma, dağ, yuxarılar, aşağılar…)» [2].
Filologiya məsələləri – №3, 2014
338 Postmodernist yazıçı üçün əsas məzmun deyil, forma üstündür. Dil isə yazıçı üçün məzmunu, ideyanı ortaya çıxaran əsas məqsəddir. «Postmodern romançı özü- nü ümumilikdə bir topluluq, qrup, dəstə içində görməkdən qaçır. Hər romançı özünə aid bir anlayış və yazı texnikası yaratmağa, kimsəyə bənzəməməyə çalışır. Xüsusən, dil oyunlarını sevir, dilin əks etdirici yox, yaradıcı bir alət olduğu düçüncəsini əsas götürərək maraqlı, adət etdiyimiz qrammatik quruluşdan, söz sırasından fərqli olan mətn ortaya qoymaqdan ləzzət alırlar» [7]. Bu baxımdan, Kamal Abdulla öz roman- larında «sərhədsiz təxəyyül atını istədiyi kimi çapmağı bacarır». Estetik dil duyumuna malik bir yazıçı kimi Kamal Abdullanın əsərlərində dil quruluşu, üslub özünəməxsus ümumi poetikaya uyğundur. Burada da çoxqatlılıq özünü göstərir, fərqli üslublar normativlik dilin təbii stixiyasında əriyir. Kamal Abdullanın «Romanların heç birində “müəllif dili” ön planda deyil və ya hiss edil- mir. İstər “Yarımçıq əlyazma” və “Sehrbazlar dərəsi” kimi tarixi özəllikləri olan mətnlərdə, istər “Unutmağa kimsə yox...” kimi çağımızda cərəyan edən bir romanda dil bir çox özəlliyi eyni zamanda əks etdirir. Bu, əslində, çox çətin bir yoldur, amma “paralel dünyalar” olaraq təqdim edilən gerçəkliyi doğru, dürüst ifadə etmək baxımından zəngin potensiala sahibdir. Əsərlərin başlıca personajları yeri gəldiyin- də sadə xalq dilində, yeri gəldiyində spesifik ifadə və terminlərdən istifadə edərək danışırlar. Həm dialoqlarda, həm də təhkiyə dilində Azərbaycan və Anadolunun tarixi və müasir dialekt və şivələrinə aid özəlliklər görünür. Yəni, çoxvariantlılıq, alternativ yozum imkanları əsərin dilində də özünə əsaslı şəkildə yer etmişdir» [1.səh.20-21].
Göründüyü kimi, Kamal Abdullanın romanlarında oxşarlıq və paralelliklər çoxluq təşkil edir. Lakin bu «qohumluq» əlaqəsinin ənənəvi terminlə adlandırılması bir növ yerinə düşmür. Bu mənada, Arif Acaloğlunun fikirləri orijinal səslənir. O bildirir ki, bu üç ro- man “trilogiya” kimi anlaşılmamalıdır. Çünkü bu əsərlərdəki hadisə və personaj- ların bir-birləri ilə hər hansı bağlantısı yoxdur. Eyni zamanda, süjet xətti də bir-biri- ni təkrarlamır. Bunlar arasındakı əlaqə genetikdir. Belə ki, romanlarda eyni dünya qavrayışı və eyni anlam yaradıcı mexanizmləri fəaliyyət göstərir; fərqli müstəvilər- də və fərqli miqyaslarda gerçəkləşən ifadə tərzi isə onların arasındakı fərqləri mey- dana gətirir. «Romanın («Unutmağa kimsə yox…») özünə məxsus süjeti, personajları və epizodları olsa da bunların hamısı əvvəlki romanlarla paralellik göstərir. Bu baxım- dan, mən bu romanları bir arada oxumanın və hətta araşdırmanın tərəfdarıyam. Daha öncə ilk iki roman arasında çoxyönlü ilişkiləri nəzərə alaraq mən bunları “əkiz romanlar” adlandırırdım. “Unutmağa Kimsə Yox...”u oxuduqdan sonra artıq “üçüz romanlar” deməyi tərcih edirəm. Bu ifadənin “trilogiya” kimi anlaşılmaması lazım- dır. Çünkü bu romanlardakı hadisə və personajların bir-birləriylə hər hansı ilişkisi yoxdur; birindəki süjet xətti sonrakılarda davam etmir. Bunlar arasındakı əlaqə məhz əkizlərdə (üçüzlərdə) olduğu kimi genetikdir» [1]. Arif Acaloğlu daha sonra bildirir ki, həm struktur, həm də anlamlandırma sahəsindəki ortaq özəlliklər sayəsində bu üç romanı ayrı ayrılıqda deyil, bir arada oxumaq imkanı var. Hətta belə bir oxuma zəruridir. Bu oxuma sonrasında yavaş- Filologiya məsələləri – №3, 2014
339 yavaş anlaşılır ki, yazıçı bir şey axtarır və ya bizə bir şey anlatmağa çalışır. Və bu “şey” hər romanda fərqli baxımlardan və fərqli yönləriylə anladılır. Yalnız üç roman da diqqətlə oxunduqdan (ki, bədii mətn başqa cür oxuna bilməz) sonra, əslində, bütün bu mətnlərdə eyni dünyadan və eyni mətləblərdən bəhs edildiyi anlaşılır.
…Çoxşaxəli yaradıcılığının hər sahəsində böyük uğurlar qazanan Kamal Abdulla söz sənətində də öz məhsuldar fəaliyyəti ilə fərqlənib, Azərbaycan nəsrində bir çox yeniliklərə imza atıb. Onun qələmə aldığı romanlar çağdaş ədəbiyyatımızın maraqlı ədəbi hadisəsinə çevrilərək, həm Azərbaycanda, həm də ölkəmizin hüdudlarından kənarda xüsusi maraqla qarşılanıb. Bu sənət nümunələrinin dünya dillərinə tərcümə edilərək, xarici ölkələrdə çap olunması isə təkcə müəllifin uğuru deyil, eyni zamanda Azərbaycan nəsrinin potensial imkanlarının göstəricisidir. Kamal Abdullanın romanları ayrı-ayrı dövrlərdən, mövzulardan bəhs etsə də, burada çoxlu paralelliklər, ortaq özəlliklər mövcuddur və hər üç roman mahiyyətcə bir bütövün ayrı-ayrı strukturlarıdır. Məhz elə ona görə də əksər tənqidçilər bu romanları bir yerdə trilogiya adlandırırlar. Lakin Kamal Abdullanın romanlarındakı bu «qohumluq» əlaqəsinin ənənəvi terminlə adlandırılması bir növ yerinə düşmür. Və Arif Acaloğlunun da qəti şəkildə qeyd etdiyi ki, bu üç roman “trilogiya” kimi anlaşılmamalıdır. Ən azı ona görə ki, bu əsərlərdə süjet xətti bir-birinin təkrarı deyil, həmçinin hadisə və obrazların da bir-birləri ilə əlaqəsi yox dərəcəsindədir. Həm də trilogiya silsilə təşkil edən böyük bir romanın ayrı-ayrı hissələri sayı- lır. Kamal Abdullanın romanlarının isə hər birinin ayrı-ayrılıqda süjet xətti, obrazları, müstəqil mövzusu var. Bunlar arasındakı yaxınlığı isə Arif Acaloğlunun qeyd etdiyi kimi yalnız «genetik» xarakter daşıyır və ona görə də tənqidçi haqlı ola- raq onları “üçüz romanlar” adlandırır. Göründüyü kimi, Arif Acaloğlu Kamal Abdullanın romanları kontekstində «üçüz» (və ya üçəm) kəlməsini ədəbiyyatşünaslığımıza yeni termin kimi əlavə edir. Bununla da sözügedən romanların milli nəsrimizdə daha bir keyfiyyət fərqini diqqətə çatdırılır. Bəlkə də, bundan sonra qələmə alınacaq bu tipli mətnlərin «genetik» yaxınlığı diologiya və ya triologiya kimi deyil, “əkiz romanlar”, yaxud «üçüz» (və ya üçəm) romanlar kimi ifadə olunacaq.
Ədəbiyyat 1. Arif Acaloğlu, fevral, 2011, İstanbul- Bakı Kamal Abdullanın "Unutmağa kimsə yox…" romanına ön söz. 2. Asif Hacılı. «KAMAL ABDULLA: SEÇİMİN MORFOLOGİYASI», Bakı: Mütərcim, 2010. 132 səh. 3. Kamal Abdulla. «Sehrbazlar dərəsi», Bakı: Mütərcim, 2006. 224 səh. 4. Rüstəm Kamal. Dialoq - sözü anlama məqamı / 28.01.2012 / www.525.az. 5. Timuçin Əfəndiyev, «Sonsuzun dərkinə uzanan yol», «525-ci qəzet» 18.05. 2011. 6. Vaqif Nəsib “TANIDIĞIM KAMAL (və ya Kamala çatmış amal)”, Filologiya məsələləri – №3, 2014
340 “Ədalət” qəzeti, 14.03.2009. 7. Vurğun Əyyub, «Postmodernizm və “Unutmağa kimsə yox...” dilemması», «525-ci qəzet» 10.03.2012.
Садых Караев Смысл трилогии в романах Камал Абдуллы Резюме
Известный азербайджанский писатель Камал Абдулла достиг больших успехов в художественном творчестве. Он является автором ряда новшеств в Азербайджанской публикации. Его произведения «Неоконченная рукопись», «Долина кудесников», «Некого забыть», встречают с большим интересом, как в Азербайджане, так и за ее пределами. Несмотря на то что, события в его романах охватывают разных эпох и тем, в них наблюдается параллельность и своеобразие. Поэтому, большинство критиков называют эти романы «трилогией». Но, «родственная» связь в его произведениях носят «генетический» характер. Как отмечает Ариф Аджалог- лу, эти произведения должны называться «тройней», а не «трилогией», как принято.
Sadig Garayev The meaning of a trilogy in Kamal Abdulla’s novels Abstract
Famous Azerbaijani writer Kamal Abdulla has made great achievements in the field of artistic creativity. His penned "Unfinished Manuscript", "Wizards Valley", "There's no one to forget ..." novels have also sparked the interest of the country and abroad. The writer's novels talking about different times and issues, but there are many parallelism and common characteristics. Therefore, many critics called a combination of novels "trilogy". However this “relationship” appears as a “genetic” bond in Kamal Abdulla’s novels. Therefore, as noted by Arif Acaloglunun, there should not be called as "trilogy", but as "triple novels".
Rəyçi: Buludxan Xəlilov filologiya elmləri doktoru, professor
|