Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- Türk filologiyası kafedrasının dosenti şukufe qadimova@mail.ru
- Cümle alem yoğiken ol var idi Şöyle eksiksiz gani cebbar idi. “Küllüşey`in halikün”den sonra hem
- Ol kevnü-mekana sığmayan Şah Viraneye kurdu barigahı.
- Sanıman bizi kim şirei engur ile mestiz Biz ehli harabattanız mesti Elestiz.
|
YILDIZ MEHMET SONER Bakı Slavyan Universiteti Pedaqogika və psixologiya kafedrası qafqazlisoner@hotmail.com YUNUS ƏMRƏ ƏSƏRLƏRİNDƏ TÜRK İSLAM ƏXLAQI ANLAYIŞI Açar sözlər: Yunus Əmrə, tərbiyə, əxlaq, İslam, türk islam əxlaqı, kamil insan. Ключевые слова: Юнус Эмре, воспитание, мораль, Ислам, тюркский мораль Ислама, совершенный человек. Key words: Yunus Emre, upbringing, morality, Islam, Turkish Islam, the perfect man.
İslamda tərbiyə anlayışı geniş mənanı ifadə edir. İslam insanın kamilləşərək yüksəldilməsini nəzərdə tutur. Bununla yanaşı, İslamda tərbiyə daha geniş anlamda başa düşülərək insanın yaşadığı cəmiyyətin inkişafına öz töhfələrini verməsi, onu hər cür düşmən təcavüzlərindən müdafiə etməsi, xalqının adət və ənənələrini, dilini, dinini qoruması, ona hörmət etməyə çalışmasıdır. Dünya tarixinə nəzər salsaq, türklərin də islamı ürəkdən qəbul edən millətlər- dən biri olduğunu görərik. Qədim türklərin ən əsas xüsusiyyətlərindən biri adət- ənənələrinə bağlılıqları idi. Türk adət-ənənələri dildən-dilə, nəsildən-nəslə ötürülür- dü. Hökmdarlar da daxil olmaqla, hər kəs adət-ənənələrə tabe olmaqla məsul idi. Türk adət-ənənələrində ağır cəzalar da vardı, ancaq doğruluq və ədalətdən ayrılmaz- dılar. Bu adət-ənənə əsrlərin təcrübəsinin məhsulu idi. Adət-ənənə bir növ ölkənin əsas qanunu idi. Türklər İslamı könüllü qəbul ediblər. Bu, bütün tarixçilərin yekdilliklə qəbul etdiyi məsələdir. Türklərin Göy Tanrı inancları ilə İslam arasında bəzi bənzərliklərin olması bunda mühüm rol oynamışdır. Məhz buna görə də Türk- lərin həyatında islam adət-ənənələri xüsusi yer tutur. Onların dini həyatını araş- dırdıqda islam əxlaqının, bu əxlaqa yüksək dəyər verən tərbiyənin aşılandığının şahidi olarıq. Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra İslam bayrağını daim yüksəklərə qaldır- mışdır. Türklər İslamı yaşatmaqla özləri də var olmuş və öz monoteist inanclarına uyğun bir həyat tərzini davam etdirmişlər [5]. Professor Erol Güngör söylədiklərimizi belə ifadə edir: “Türklər İslam dinini özlərinin milli dininə çevirdilər, bütün mənlik və səmimilikləri ilə bu dinə bağlana- raq XI əsrdən etibarən İslam dünyasının bütün düşmən qüvvələrə qarşı qorunmasını təkbaşına boyunlarına götürdülər. İslama qədər türklər hər cür yüksək xüsusiyyətə malik, ancaq hələ dünyada öz yerini tam tapmamış bir millət idi. İslam onun yolunu aydınlandıran işıq oldu və türk milləti bu işığı təqib etdikcə daima yüksəldi” [9]. Türk ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri olan Yunus Əmrə də dünya- ya göz açdığı torpağın, ona həyat verən insanların dini inanclarını və bu inanclardan irəli gələn əxlaqi görüşləri əks etdirən şeirləri ilə diqqəti cəlb edir. Tanrı qorxusuyla deyil, Tanrı sevgisinə dayanan ilahi tərzdə yazdığı şeirləri ilə Yunus Əmrə islam əxlaqı və bu əxlaqdan doğan tərbiyə məsələlərinə xüsusi dəyər verirdi. Şairə görə Tanrı eşqi insanı bir çox çətin mərhələlərdən keçirərək onu kamilləşməyə doğru aparır, fədakarlıq, məğrurluq kimi hisslər tərbiyə edir. Tərbiyə Filologiya məsələləri – №3, 2014
312 mühit və ünsiyyət prosesində meydana gəlir. Onun formalaşması insan münasibət- ləri xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. İslami tərbiyə insanı Allahın qarşıya qoyduğu məsə- lələri həll etməklə təmizlənməsinə, beləliklə, bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına kömək edir. Yunus Əmrə əxlaqi keyfiyyətləri araşdırarkən, ilk növbədə dövrünün pedaqoji-psixoloji təfəkkürünə əsaslanmışdır. Bunu aşağıdakı nümunədə görmək olar: Aşiq oldum ərənə irməg ilə, Həqq buldum ər yüzin görməg ilə. Kəbə sənün eşiqündür, bilmiş ol, Bulamazsın yol çəkib armağ ilə. Binar idüm, ərənlər qıldı nəzər, Dəniz oldum dört yana irmağ ilə [2, 116].
Öz dövrünün təhsilli və ziyalı adamlarından biri kimi Yunus Əmrə düzgün həyat keçirən və xalqına fayda verən insanların yetişdirlməsində tərbiyənin əvəzolunmaz rolunu görmüşdür. O, islami əxlaq tərbiyəsinin məqsəd və vəzifələrini təsəvvüf baxımından görür və izah etməyə çalışırdı. Çünki təsəvvüfün son məqsədi Allahın və Onun yaratdığı aləmin son məqsədidir. Bu məqsəd öz gerçəkliyini yanlız cəmiyyətdə tapa bilər. Cəmiyyətdən kənarda kamil insan, şəxsiyyət anlayışı mövcud deyildir. İnsan kamilləşmək üçün öz mənəviyyatı əxlaqı və ictimai fəaliyyəti ilə ətrafındakılara bir örnək olmalıdır. Yunus Əmrə kimi “məndə bir mən vardır məndən içəri” və s. kimi mənaları ifadə etməklə məqsədyönlü bir şəkildə kamil insan və şəxsiyyət formalaşdırılmasına çağırır. Bunu o, belə ifadə edir:
Ey eşq əri, aç gözünü, Yer üzünə qıl bir nəzər. Gör bu zərif çiçəkləri, Bir gün köçər, bir gün bəzər... [4, 107]
XIII-XIV əsrlərin sufi şairləri “Qurani-Kərim”ə istinadən sadə bir dillə xalqa İslam dinin insanın qarşısına qoyduğu əxlaqi tələbləri izah etməyə çalışırdılar. Yu- nusun da vəhdəti-vücud fəlsəfi görüşlərinə dərindən bələd olduğunu, haqqa eşqlə çatmağın mümkünlüyünü qəbul etdiyini göstərir. Bu eşq adi, dünyəvi məhəbbət his- si deyil, insanı Allaha doğru səsləyərək vəcdə gətirən eşq idi [8, 76]. Yunus Əmrə insan ağlına, zəkasına yüksək qiymət verərək onu daim tək- milləşdirmək zərurətini qeyd etmişdir. İnsanı ağıl, elm və bilik əxz etməklə nəfsdən uzaqlaşıb kamilləşir. Ağılla görülən işlər daima fayda verir və insanı nəfsdən uzaqlaşdırır. Beləliklə də nəfsə qalib gələrək daxili aləmin işıqlanmasına və mənəvi cəhətdən saflaşmasına səbəb olur. Bunu aşağıdakı misralarda da görmək olur:
Nəsihət qəndilindən bir işarət göründi, Tənüm içində canum andan yana süründi. Nəfsümün əjdərhası döndi bana həml etdi, Qənaət hay deməzsə yerü gögi yer imdi [2, 151].
Filologiya məsələləri – №3, 2014
313 Bütün dövrlərdə və xalqlarda maddi sərvətlərə qənaətkarlıqla yanaşmaq tərbi- yəsinin formalaşdırılması insanın mənəvi keyfiyyətləri aləminə daxil edilmişdir. Qənaətcillik tərbiyəsi qədim tarixə malik olması ilə seçilir. İslami dəyərlərdə də qənaətcilliyə mühüm yer verilmişdir.İmam Əli (ə) buyururdu: “O kəs ki, müdrik olar - qənaət edər”. Yunus Əmrə də hesab edirdi ki, ağıl qənaəti onun dəyərlı təsirlərinə görə seçir. Ağıl qənaəti insanın xeyirinə olan bir əməl kimi tanıyır. Şair qənaətcillik tərbiyəsinin formalaşdırılmasını insanın maddi və mənəvi həyatının təmin olunmasında önəmli cəhətlər sırasına daxil etmişdir. Yunus bir pedaqoq kimi məharətlə göstərir ki, nəfsə uymaq insanı öz qəlbində paxıllıq, həsəd kimi mənfi hisslərin yaranmasına gətirib çıxarır:
Qənaəti yar edin, uyma nəfs diləginə, İrəsin həqiqətə, yerün buldun, tur imdi. Qənaət dedügini əgər sən dutmaz isən,
Nəfsinə uyar isən, sərgərdan ol yor imdi [2, 152].
Gözəl xasiyyət müsəlman üçün ən mühüm keyfiyyətlərdən biri sayılır. İnsanın başqaları ilə ünsiyyətcilliyi, mülayim xasiyyətə malik olması, ətrafdakılarla mehri- ban davranması, gülərüzlülüyü ümumilikdə əxlaqın gözəlliyi kimi dəyərləndirilir. Yunus Əmrə xoş, gözəl xasiyyətin Allah tərəfindən gəldiyini bildirərək, bunun xoş bir nemət kimi qədrini bilmək lazım gəldiyini söyləyir:
Dost, sənin eşqin oxu Ən möhkəm daşdan keçər. Eşqinə düşən adam Can ilə başdan keçər [2, 152].
Yunus Əmrəyə görə də müsbət əxlaqi dəyərlər insanın daxili aləminin gözəl- liyi mənasını verir. İnsanın zahiri görünüşü Allahın əlindədirsə, batini dünyasının vəziyyəti onun öz ixtiyarındadır. Yunus Peyğəmbərimizin “Allah səni xilqətdə gözəl yaradıb, sən də öz əxlaqını gözəlləşdir” sözlərini əsas götürürdü:
Yüz min cövr, yüz min cəfa Kölgə sala surətimə. Günbəgün artar şadlığım, Çünki xoşdur səni sevmək [4, 30].
İnsanın dəyəri onun fərdi ibadətləri ilə deyil, əxlaqının gözəlliyi ilə ölçülür. Şair də göstərirdi ki, ibadət Allahdan ötrü edilir. İlahi şəriət, Allahın qoyduğu qaydalara riayət etmək İslamda tərbiyənin önə çıxardığı məsələlərdən olmuşdur. Yunus Əmrə insanı Allahın yaratdığı məxluq- lardan ən ağıllısı olduğunu göstərir. Əgər uca Tanrının ona bəxş etdiyi fiziki, zehni sağlamlığın qeydinə qalınarsa, yaşanılan mühitə düzgün yanaşmaq və baş verən hadisələrdən nəticə çıxarmaq olar. Filologiya məsələləri – №3, 2014
314 Diqqət yetirsək, Quranın bir çox ayələrində müəyyən tapşırıqlardan sonra insanlara “düşünməzsinizmi?” (əl-Ənam, ayə 80), “fikirləşməzsinizmi?” (əl-Ənam, ayə 50), “anlamazsınızmı?” (əl-Əraf, ayə 169), “ibarət almazsınızmı” (Ğafur, ayə 58) deyə müraciət edildiyini görərik. Ümumiyyətlə, Quranda elm, bilik və onunla bağlı sözlər 779 dəfə, ağıl sözü 49 dəfə, fikir sözü 18 dəfə işlədilmişdir. Bu o deməkdir ki, Allah insanın ağıl işlətməsini, şeylərin və hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etməsini, seçimini öz ağlı və azad iradəsinə əsasən etməsini istəyir [1, 175]. Yunus Əmrə də ağlın insanı qiymətləndirmək, onun kamilliyini müəyyən etmək üçün meyar, onu mükafatlandırmaq və tərbiyə etmək üçün mizan tərəzi olduğunu bildirirdi: Əqlün irərsə sor bana, bən əvvəldə qanda idüm, Dilər isən deyü verəm, əzəli vətəndə idüm. “Qalü bəla” söyləmmədin, tərtib düzən eyləmmədin, Həqdən ayru degül idüm, ol ulu divanda idüm. Əyyub ilə dərdə əsir, anlamadum çəkdüm cəza,
Bilqeys ilə təxt üzərə möhri-Süleymanda idüm [3, 69]. İslamın gətiridiyi dəyərlərdə məqsəd insanlarda yüksək əxlaq, doğruluq, dürüstlük keyfiyyətləri tərbiyə etməkdir. Yunus Əmrə öz lirik parçalarında islam əxlaq qaydalarını tövsiyə etməklə yanaşı, onları davranış tərzinə çevirməyə çalışır:
Biz bizi bilməz idük, bizi yaradan eylədi, Aşikarə bizi qıldı, kəndüyi pünhan eylədi. Biz bilə pünhan idük, ğeyri sənü bən idük, Mütləq bigüman idük, həm bigüman eylədi [3, 133].
İslam iman və təslim olmaqdan başlayır. İslam müsəlmanlığın bədəni, iman isə onun ruhudur. İslamı qəbul etmək və müsəlman olmağın ilkin şərti Allahın yeganəliyinə və Həzrəti Məhəmmədin onun rəsulu olduğuna şəhadət verib təsdiqləməkdir. Lakin islamın ruhuna-həqiqi imana isə yalnız qəlbən iman gətirib əməldə təsdiq etməklə nail olmaq mümkündür. Bunun üçün ilk əvvəl İslam dininin etiqad, əməl və əxlaqdan ibarət olan sahələrini öyrənmək və ona əməl etmək lazımdır (6, 28). İslam əxlaq normaları və əxlaq tərbiyəsi İslamın çox mühüm bölməsi olan islam əxlaqında özünə yer tutur. Yunus Əmrəyə görə də islama görə əxlaq imandan doğur. O, bildirir ki, iman ilk növbədə Allahın varlığına, Onun birliyinə etiqadın olmasını və bu etiqadın əsasında Ona bəndəlik edilməsini nəzərdə tutur:
İlahi, bir eşq ver bana, qandalığum bilməyəyin, Yavu qılayın bən bəni, istəyübən bulmayayın. Söylə heyran eylə bəni, bilməyəyin dündən güni, İstəyəyin daim səni, ayruq nəqşə qalmayayın [3, 197].
Hələ tərbiyə elminin “pedaqogika” adı ilə formalaşmasına qədər Şərqdə “əxlaq elmi” adı ilə geniş yayılan tərbiyə prosesi həyata keçirilirdi. İslam dinin tədqiqatçılarından biri olan Ə.Əhmədov yazır ki, “Əxlaq elmi insanların mənəvi Filologiya məsələləri – №3, 2014
315 aləmində olan nasazlıqları müalicə etmək, onu saflaşdırmaq, rəzil və çirkin xislətlərdən təmizləyib cəmiyyət üçün faydalı və pak bir üzvə çevirmək məqsədi güdür. Odur ki, bu elm elmlərin ən şərəflisidir, çünki, o, kainatın ən şərafətli məxluqu olan insanın mənəviyyatının xilaskarıdır” [7, 20]. Yunus Əmrə Şərqin “əxlaq elmi” ilə yaxşı tanış olmuş milli adət-ənənələri saxlamaqla, islam dünyagörüşnü təbliğ edə bilmişdir. Yunus özünün təriqət şeirlərində Məhəmməd peyğəmbərin şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmaqda iki cəhəti- dinin ülviliyini və onun böyük bir şəxsiyyət kimi müsbət cəhətlərini, insani hisslərini, dərin zəkaya malik təfəkkürünü nəzərə çatdırırdı:
Ərəfat dağıdır bizüm dağımız, Anda qəbul olur bizim duamuz, Mədinədə yatar peyğmbərümüz, Ya Mühəmməd, canum arzular səni [2, 262].
O, Peyğəmbərin simasında dinin üstünlüyünü konkretləşdirməklə, böyüklərə hörmətin körpəlikdən təlqin olunduğunu bildirir. Ümumiyyətlə, şair İslamda adı hörmətlə çəkilən böyük şəxsiyyətlərdən-Həzrəti Əbubəkr, Həzrəti Ömər, Həzrəti Osman, Həsrəti Əli, Peyğəmbərimizin sevimli nəvələri-Həzrəti Həsən və Həzrəti Hüseyn haqqında məlumat verir, bu simaların özlərindən yaşlılara və kiçiklərə böyük ehtirmla yanaşdıqlarını bildirir:
Zərrəcə qalmadı könlümdə hilə, Sidq ilə girmişəm bən bu Həqq yola, Əbubəkr, Ömər, Osman da bilə, Ya Məhəmməd, canum arzular səni. Əli ilə Həsən, Hüseyn anda, Sevgüsi könüldə, məhəbbət canda, Yarın məhşər günü olur divanda, Ya Mühəmməd canum arzular [2, 262].
Bu insanların Haqq yolunda apardıqları mübarizə və cəmiyyət üçün gördükləri işlər insanlarda qəhrəmanlıq mübarizəsini formalaşdırır. Şair göstərir ki, Məhəmməd Peyğəmbərimizin yolunu davam etdirən bu insanlar öz mənəvi qüvvələrini Allahdan almışdır. Yunus Əmrənin təriqət şeirlərində pedaqoji görüşləri üzə çıxır və öz tərbiyəvi əhəmiyyətini saxlayır. O, sanki bir pedaqoq kimi dinin tərbiyəvi, elmi cəhətlərini öz irsində əhatəli şəkildə əks etdirməklə, insanın tərbiyəsinə müsbət təsirini göstərir.
Ədəbiyyat 1.
Əliyev R. Dinin əsasları. Bakı, 2003, 268 s. 2.
Əmrə Y. Əsərləri. Bakı, 2009, 357 s. 3.
Əmrə Y. Əsərləri. Bakı, 2004, 326 s. 4.
Əmrə Y. Əsərləri. Bakı, 1992, 228 s. 5.
Kazımov S. Türklərin İslamdan əvvəlki inancları.-www. uluturk.info Filologiya məsələləri – №3, 2014
316 6. Seyidmiri F. İslamı olduğu kimi tanıyaq. Bakı, 2010, 152 s. 7. Məmmədov K. Şərq pedaqoji fikir tarixindən. Bakı, 2011, 134 s. 8. Hümmətova X. Yunus Əmrə. Bakı, 2006, 188 s. 9. Qədim Türklər və İslam.-www. meqaleler.com
Йылдыз Мехмет Сонер Мораль Ислама в творчестве тюркская Юнуса Эмре Резюме
В творчестве Юнуса Эмре было выражено Тюркская мораль Ислама. Он пропагандировал Исламское мировоззрение и придерживался средневекового исламского отношения. Для поэта чувство любви связывает всех живых существ друг с другом, указывает им путь в божественный мир. Для него настоящая любовь, как и настоящая дружба, всегда бескорыстна. В известном смысле Всевышний – лучший друг человека.
Yıldız Mehmet Soner Islam works of Turkish Yunus Emre concept Summary
Islam works of Yunus Emre concept, which became well-acquainted with preserving national traditions, Islam has been able to promote outlook. His creativity has been able to find a description of the great Turkish Islamic morality. God's laws, God's discipline to follow the rules of Islam to the fore the issues were the main topics of the poet's works.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
317 ŞÜKUFƏ QƏDİMOVA BDU Şərqşünaslıq fakültəsi Türk filologiyası kafedrasının dosenti şukufe qadimova@mail.ru ORTA ƏSR TÜRK DİVAN ƏDƏBİYYATINDA DİNİ-TƏSƏVVÜFİ MÖVZULAR Açar sözlər: İslam, təsəvvüf, Qur`ani-Kərim, hədislər, Əhməd Fəqih, Şəyyad Həmzə
Ключевые слова: Ислам, суфизм, Коран, хадисы, Ахмед Факих, Шеййад Хамза
Key words: Islam, Sofism, Qoran, Hadith, Ahmed Fakih, Sheyyad Hamza Orta əsrlər mədəniyyətinin təşəkkül tapmasında dini mətnlərin təsiri olduqca böyükdür. İstər Yunan-Avropa, istər Hind-Çin və istərsə də ərəb-müsəlman mədə- niyyətində bədii yaradıcılıq bu və ya digər şəkildə dini mətnlərin çeşidli təsirinə mə- ruz qalmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dini mətnlərdə təkcə ibadət və etiqad prinsiplərinin təlimi nəzərdə tutulmur. Həmin mətnlərin təhlili göstərir ki, burada insanların həyat tərzi, adət və ənənələri, ictimai məsələlər, əxlaq və davranış qayda- ları ilə yanaşı, müxtəlif mifik təsəvvürlər, mövcud cəmiyyətin ayrı-ayrı problemləri, kainatın yaranması və quruluşu haqqında düşüncələr, mifik, dini və elmi fikirlər geniş yer tutur. Digər tərəfdən, dini mətnlərin toplumunda geniş miqyasda folklor materialı işlənir. (3, s. 137) Eyni zamanda dini mətnlər öz emosional təsiri və bədii quruluşu baxımından bədii yaradıcılığın bir çox xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Buna gorə də ədəbi prosesdə gedən bu cür qarşılıqlı əlaqə və təsir nəticəsində dini mətnlərin bədii əsərlərə təsiri güclüdür. Bu baxımdan, müsəlman xalqlarının ədəbi yaradıcılığı xüsusilə seçilir. Qur`an Şərqin əksər dahi söz ustalarının yaradıcılığında dəyərli bir qaynaq kimi təmsil edilir. Orta çağlarda tarixçilər, katiblər, xətiblər, yazıçı və şairlər Qur`anın təkcə məna və məfhumlarından deyil, hətta bədii-üslubi xüsusiyyətlərindən və bəlağət sistemindən faydalanmışlar. Onlar öz yaradıcılıqlarının etibar və dərəcəsini artırmaq üçün Tanrı kəlamına söykənmişlər. (3, s. 138) Belə bir şəraitdə müxtəlif təriqətlər meydana gələrək, dini-təsəvvüfi anlayışları xalq arasında yaymağa başlamışdılar. Anadoluda təsəvvüf XIII əsrdə yavaş-yavaş yayılmağa başlamış və onun təriqətləri müxtəlif şəhərlərdə kök salmışdır. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, müxtəlif daxili və xarici çəkişmələrdən və muharibələrdən bezmiş xalq təriqət başçılarının ətrafında toplaşaraq mənəvi təskinlik tapırdılar. Orta əsrlərdə sufizm cərəyanı güclənmiş və bir çox mütəsəvvüflər yetişdirmişdir. Sözsüz ki, sufizm bədii-fəlsəfi cərəyan olduğundan, öz əksini ilk növbədə dövrün söz sənətində tapmışdır. Tanın- mış füzulişünas-alim G. Əliyeva-Kəngərli həm də mükəmməl sufizm nəzəriyyəçisi kimi çıxış edərək belə bir dəqiq elmi-nəzəri fikir irəli sürür ki, “Bədii ədəbiyyat prizmasından yanaşdıqda sufizm mükəmməl tarixə, konseptual nəzəri struktura, etik, poetik, estetik və metodoloji özəlliyə malik bədii-fəlsəfi cərəyandır” (12, s.8). Həqiqətən də, təsəvvüfün cazibəsi, fikir və sənət sahəsində dərin bir ilham mənbəyi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
318 olmuş və əsrlər boyu mütəfəkkirlər bunu izah etməyə çalışmış, şairlər isə şeirlərində tərənnüm etmişdirlər. Hər hansı bir fikrin ən mükəmməl ifadəsini ədəbiyyatda gördüyümüz kimi, təsəvvüfün də ən gözəl nümunələrinə ədəbiyyatda rast gəlirik. (1, s.44) Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərin Divan şairləri təsəvvüfün təsiri altında qalaraq öz əsərlərində dini-təsəvvüfi fikirlərə geniş yer vermişdilər. Hədislərə ibrət gözü ilə baxan şairlər, görünənlərin arxasında gizli olanları kəşf edərək onları öz şeirlərində tərənnüm edirdilər. Divan şairlərinin ədəbi nümunələrindəki həqiqətlərin xalqa yaxın tərzdə yazılmış olması və sadə insani hisslərin əks olunması, onları daha da dəyərli edirdi. Buna görə də, divan şeirləri mahiyyət etibarı ilə müxtəlifdir və bir çox mövzuları əhatə edir. Bu mövzuların ən əsasları “xəzinə qaynağı” (1, s.101) hesab edilən Qur`an və hədislərdən alınırdı. Şairlər ayələri və hədisləri bəzən tam, bəzən bir hissəsini, bəzən də yalnız mənasını əsas götürərək şeirlər yazırdılar. Buna bənzər bəzi nümunələr gətirək. Aşıq Paşanın “Qəribnamə”sindən:
(bax: 1, s.110)
Şair burada “Kullişey`in halikün illavechehü” kəlməsini eyni məna daşıyan Qur`ani-Kərimin “Kasas surəsi”, 88-ci ayəsindən almışdır: “Ve lated`u meahallahi
başqa İlah yoxdur. O`nun Zatından başqa hərşey həlak olucudur. Hökm O`nundur. Və Ona dönüləcəkdir). Şeyxinin “Fərhad və Şirin”indən:
Ol kevnü-mekana sığmayan Şah Viraneye kurdu barigahı. (6, s.157) (Bütün kainata sığmayan Allah (Şah), otağını viranəyə bənzəyən könüldə qurdu). Şair burada məşhur hədisdən istifadə etmişdir. (darultavhid.com) Ruhinin bir tərkibənddən: Sanıman bizi kim şirei engur ile mestiz Biz ehli harabattanız mesti Elestiz. (6, s.310) (Bizim şərabla sərxoş olduğumuzu zənn etməyin, biz xərabət əhliyik. Əzəldən bəri sərxoşuq) beytində, şair Qur`andakı “Elestü birabbikum”, yəni, “Mən sizin Rəbbiniz deyiləm mi?” xitabına işarə edir və özünü o xitabın sərxoşu hesab edir. Əhmədidən də bir nümunə gətirək:
|