Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- Ключевые слова
|
BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru a_basira @mail.ru
ŞƏRQ FƏLSƏFƏSİ
Ключевые слова: философия, трансцендентализм,Эмерсон, Уитмен Keywords: philosophy, transcendentalism, Emerson, Whitman
Amerika transsendentalizmi XIX əsrin 30-cu illərində formalaşmışdır. “Yeni in- gilis intibahının” mahiyyəti ABŞ-da “transsendentalist-naturalist” interpretasiya qəbul edən romantizmin başlıca ideyaları ilə müəyyən olunurdu. Transsendentalizm termini görkəmli alman filosofu Kantdan iqtibas edilmişdir (1, 49). Bu ədəbi-fəlsəfi istiqamətin meydana gəlməsi milli ədəbiyyatda mühüm hadisə hesab olunurdu. “Amerika, yaxud yeni ingilis transsendentalizmi adlandırılan fikir axınına məşhur yazıçı və filosof Ralf Uolde Emerson başçılıq edirdi...” (2, 5). Transsendentalizmin görkəmli nümayəndələri arasında H.Toro və U.Uitmeni kimi mütəfəkkir ədiblər də var idi. Amerika transsendentalizmi dünya ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin müxtəlif mənbələri- nə istinad edən mürəkkəb və konseptual ədəbi-fəlsəfi sistem kimi humanizm ideyaları- nın təbliğatçısı mövqeyində dayanırdı. Fəlsəfi dünyagörüşü baxımından idealizm transsendentalistlərin düşüncə sfera- sında əsas yer tuturdu. Bu baxımdan da N.E.Pokrovski qeyd edir ki, transsendentalizmin eklektik təyinatı onun əsas istiqamətini görməyə mane olmur: “İdealizm - Ralf Emer- son öz təlimini belə adlandırırdı” (2, 47). Amerika transsendentalizminin əsas ideya mənbələrindən biri Şərq dünyası, Şər- qin qədim fəlsəfi irsi idi. R.U.Emersonun “Qəhrəmanlıq” əsərinin Məhəmməd peyğəm- bərdən, “Sevgi”nin “Quran”dan gətirilmiş epiqrafla başlaması fikrimizi təsdiq edən faktlardandır. Qədim hind mədəniyyətinin bir sıra cəhətləri transsendentalistlər üçün xüsusi maraq kəsb edirdi. “Uolden, yaxud meşədə həyat” əsərində H.Toro “Bhaqavad- qita”nı Şərqin əzəməti adlandırırdı (3, 69). Yazıçının Sədinin “Gülüstan” əsərindən nü- munə gətirməsi də H.Toronun Şərq mənbələrinə böyük rəğbət bəslədiyini göstərir. M.Babayev Amerika transsendentalistlərinin yaradıcılığında Şərq motivlərindən bəhs edərkən sufizm təliminin təsiri xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirmişdir: “Ralf Uoldo Emersonun ardıcılları və yaxın məsləkdaşları olmuş Vilyam Rounsvil Alger və Ceyms Frimən Klark kimi transsendentalistlər Şərq ədəbi mühitinə rəğbət bəsləmiş və ona ya- xından bələd olmuş tarixi şəxsiyyətlərdir. Onlar dövrün, zamanın ümumi mənzərəsinə qiymət vermək üçün sufilikdən öz məqsədləri üçün bəhrələnmişdilər” (4, 12). Müəllif sufi şeirlərlə tanış olan R.U.Emersonun bu fəlsəfi təlimin təsiri ilə Kərmani, Hafiz, Ömər Xəyyam, Hilali, Ənvəri, F.Əttar və digər Şərq şairlərinin əsərlərindən yedii yüz- dən çox şeir tərcümə etməsi haqqında da məlumat vermişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, transsendentalistlər idealist alman fəlsəfəsindən bəhrələnmişdirlər ki, həmin fəlsəfi sis- tem, eyni zamanda, bütövlükdə, Avropa idealistik düşüncəsinin əsasında zəngin tarixə malik Şərq idealizmi, hind fəlsəfəsi, brahmanizm ideyaları dayanırdı. Bəzən birbaşa, əksər hallarda isə qədim yunan filosofu Platon və neoplatonistlərin fikirlərindən Filologiya məsələləri – №7, 2013
361 dolayısı yolla istinad olunan məsələlər Amerika transsendentalistlərinin fəlsəfəsinə özünəməxsus keyfiyyətlər gətirmişdir. N.E.Pokrovskinin haqlı olaraq, yazırdı: “Trans- sendentalistlər əsla sistemli akademik fəlsəfədə yeni söz deməyə cəhd etmirdilər, buna görə də onlar böyük günah görməyərək bu elmin qaydalarını asanlıqla pozurdular” (2, 45). H.Toro, R.U.Emerson və U.Uitmen kimi Amerika transsendentalistlərinin gör- kəmli nümayəndələrinin yaradıcılığında idealizmin ilk göstəricisi insana, həyata və dünyaya mənəvi və maddi tərəflərdən yanaşmaq, mənəviyyat problemlərinə üstünlük vermək, insan ruhu, təbiət və Allahın birliyi ideyasından çıxış etmək məqamlarında göstərirdi. Yaradıcılığında Hegel, Şellinq, Kantın idealist fəlsəfəsi, eyni zamanda, qədim hind kitablarının mistik ruhunun hiss olunduğunu söyləyən K.Çukovski U.Uitmenin idealist dünyagörüşünə diqqət yetirir: “Uitmenin bütün poeziyası - ilk sözlərindən so- nuncuya qədər dünyanın ilahi harmoniyası qarşısındakı pərəstiş həyəcanını ifadə edir” (5, 14). U.Uitmenin “Otların yarpaqları“ əsəri bütün insanlara müraciətlə yazıl- maqla dinlərin birliyi ideyasını əks etdirir: Mən sizi rədd etmirəm, bütün zaman və xalqların keşişləri, Böyük inam mənim və ən kiçik – mənim. Mən qədim dinləri və yeniləri və qədim ilə yeni arasında nə varsa birləşdirirəm. Mən kəllədə vəhşi bal içirəm, mən Vedaya hörmət edirəm, mən Quranı uca tuturam Mən İncili qəbul edirəm (6,92). Qeyd olunduğu kimi, U.Uitmenin dünyagörüşünün ilkin mənbəyi Ame- rika transsendentalizmidir. Məhz transsendentalistlərin Şərqin idealist görüş- lərindən geniş şəkildə bəhrələnmələri xüsusiyyəti təqdim olunan nümunədə də özünü göstərir. Din birliyi ideyası Şərq mədəniyyəti tarixində mühüm rol oynamış sufizm təlimi üçün çox xarakterik olmuşdur. Görkəmli islam mütəfəkkiri və sufi ideoloqu İbn Ərəbi- nin vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin əsasında dinlərin birliyi ideyası dayanır. Filosofa görə, bütün yaradılanlar Allahın bir görüntüsü olduğu üçün bütün tapınanlarda təcəlli edən Allahdır. “İbn Ərəbi yalnız bir Allahın mövcudluğunu, onu hər yerdə və istisnasız bü- tün əşyalarda görür. Başqa sözlə Allah həm yaradan, həm yaranan, həm mahiyyət, həm hadisə, həm tək, həm çoxdur” (7, 137). İbn Ərəbinin dünyagörüşünə əsasən, insanlar çeşidli surətdə görünən vahid Allaha ibadət edirlər. Rəbbə ibadətdə qayə qulun onunla birləşməsidir. Sufi ideoluqu bütün etiqadların doğru olacağı qənaitini izhar edirdi: “Bir düşüncəyə bağlanıb qalmayın, o zaman çox şey itirərsiniz. Sən bütün inamların daşıyıcısı ol. Zira, Allah yalnız bir inamım çevrələyəcəyi bir varlıq olmaqdan daha ge- niş və daha böyükdür. Çünki o, “hara dönərsiniz Allahın təcəllisi oradadır” deyir” (8, 504). Bu fikirlərini mütəffəkkir digər formada da ifadə etmişdir: “Yaradılanlar Tanrı haqqında çeşidli inamlara bağlandılar. Mən isə onların bütün inandıqlarına inandım” (8, 504). Amerika transsendentalistlərinin dünyagürüşündə “Bhaqavad-qita”nın təsiri xü- susiyyətləri də müşahidə olunur. Qeyd etdik ki, H.Toro “Uolden, yaxud meşədə həyat” əsərində “Bhaqavad-qita”nı çox yüksək dəyərləndirmişdir. Əsərin ideyasında da möh-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
362 təşəm hind abidəsi ilə səsləşən məqamlar vardır. Dünyanın maddi şərtləri və ilahilik arasındakı ziddiyyətli məsələlər H.Toronun əsərində hind dini-fəlsəfi təlimi prizmasın- dan da dəyərləndirilmişdir. H.Toro “Uolden, yaxud meşədə həyat” əsərində cəmiyyətin maddi yaşantılarını mənəviyyat süzgəcindən keçirmək üçün meşəyə üz tutur: “Mən ətrafı düşünərək yaşa- maq, həyatın əhəmiyyətli faktları ilə qarşılaşmaq üçün meşəyə getdim...” sözləri ilə də həmin məsələləri nəzərdə tutur. “Prinsipsiz həyat” məqaləsində də H.Toro mənəviyyat məsələlərinin üstünlüyü mövqeyindən çıxış edirdi: “Cəmiyyətdə elə bir zənginlik yox- dur ki, müdrik insanı satın alsın” (9, 107). H.Toro insanın maddi həyatı üçün Yemək, Qan, Geyim və İstiliyin zəruriliyini qeyd edərək (3, 17) öz təcrübəsi zamanı həyat şərtlərinin məhdud çərçivəsini təsdiqlə- yirdi: “Mən meşəyə ona görə getdim ki, ağıllı yaşayım, yalnız həyatın vacib faktları ilə iş görüm, nə isə öyrənməyi sınaqdan keçirim ki, ölümün qarşısında dayananda heç ya- şamadığımı düşünməyim” (3, 108). “Bhaqavad-qita”nın birinci fəslinin 31-ci mətnində göstərilir ki, Arcuna həyatdan uzaqlaşmaq üçün “meşəyə getməyi, qəm-qüssə içində tənha yaşamağı qərara alır” (10, 68). İkinci fəslin 14-cü mətnində bu fikir ifadə olunur ki, “insan öz borcunu düzgün yerinə yetirmək üçün xoşbəxtliyin və bədbəxtliyin müvəqqəti təzahürlərinə dözməyi öyrənməlidir” (10, 95). Qədim hind abidəsində yazılır: “Ey Kuntinin oğlu, xoşbəxtliyin və bədbəxtliyin müvəqqəti təzahürü, müəyyən vaxtdan sonra yox olması qışın və yayın gəlib-getməsinə bənzəyir. Onlar hissi qavrayışdan törəyir, ey Bharata övladı, insan hə- yacanlanmadan onlara dözməyi öyrənməlidir” (10, 95). “Bhaqavad-qita”da da yalnız həyatın maddi tərəflərindən qurtulmaqla Tanrıya qovuşmağın mümkün olduğu göstə- rilir. Altıncı fəslin ikinci mətnində deyilir: “Sən bilməlisən ki, tərki-dünyalıq və yoqa, yaxud Uca Tanrı ilə birləşmə, eyni şeydir, ey Pandunun oğlu, çünki hissi həz arzusun- dan əl çəkmədən heç kəs yoqi ola bilməz” (10, 275). Üçüncü fəsldə qədim hind abidəsi, eyni zamanda, fəaliyyətsiz tərkidünyalığı da qəbul etmir: Dördüncü mətndə deyilir: “Sadəcə olaraq, fəaliyyətdən imtina etməklə əks-təsirlərdən azad olmaq, təkcə tərki-dünyalıqla kamilliyə çatmaq mümkün deyil” (10, 156). H.Toronun “Uolden, yaxud meşədə həyat” əsərinin “Tənhalıq” hissəsi müəllifin tənha insan və təbiətin birliyini ifadə edən ideyalarının ən bariz təzahürüdür. H.Toroya görə, yalnız mənəvi saflığa və keyfiyyətlərə malik insanlar təbiətlə vəhdətə daxil ola bilərlər. Deməli, transsendentalizmin ictimai fəallıq kimi iki əsas ideyasından biri burada müəllifin özünün şəxsi həyat təcrübəsinin materialları nümunəsində nə qədər mühüm rol oynayırsa, ikinci tərəf - mənəviyyat problemləri də arxa plana keçmir. Amerika transsen- dentalistləri tənhalığa insanın dünyadərkinin spesifik forması kimi yanaşaraq onu “tədric olunma” anlamına gətirmirlər. R.U.Emersona görə, tənhalıq fiziki yox, mənəvi cəhətdən olmalı və o, kamilliyə aparmalıdır (11, 150). R.U.Emersonun 1870-ci ildə yazdığı “Cəmiyyət və tənhalıq” əsəri də həmin mövqedən müəllif fikrini ifadə edirdi. “Bhaqavad-qita”nın birinci fəslinin 28-ci mətnində deyilir: “Allah-Ali-Şəxsə mətanətlə xidmət edən insan tanrıçaların bütün məziyyətlərinə malikdir. Lakin Allah fədaisi olmayan adamın keyfiyyətləri maddi olub, bir o qədər də dəyərli deyildir. Çünki o, maddi enerjinin parıltısına aludə olduğu üçün əqli səviyyədə hərəkət edir” (10, 65). Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən kainatın təbiət və ruhdan ibarət olduğunu söyləyən R.U.Emerson heç bir şübhə etmədən yaradılışın kamilliyinə inanmaq zəruriliyini qeyd
Filologiya məsələləri – №7, 2013
363 edir. R.U.Emersona görə, dünyanın mahiyyətini düşünən hər bir insan onun özü üçün faydasını görməyə bilməz. Yazıçı təbiəti Rahatlıq, Gözəllik, Dil və Nizam prizmaların- dan dəyərləndirir: “İnsana bütün xidmətlərində təbiət təkcə material deyil, həm də pro- ses və onun nəticəsidir” (11, 28) deyən R.U.Emerson rahatlığına görə insanın təbiətə borclu olduğunu əsaslandırır. Təbiət, R.U.Emersona görə, insanın daha ali istəyini – gö- zəlliyə olan sevgisini təmin edir. “Göz rəssamların ən gözəlidir” deyən R.U.Emerson təbiətin - səma, dağ, ağaclar və heyvanların doğurduğu gözəl təəssüratlardan bəhs edir. Təbii elementlərdən duyulan gözəl hisslərlə yanaşı, Amerika yazıçısı gözəllikdə ilahil- iyə xüsusi önəm verir: “Gözəlliyin daha kamil olması üçün ali elementlərin, başqa söz- lə, ilahiliyin olması vacibdir... Gözəllik yaxşılıqlardakı Allah möhürüdür” (11, 32). Tə- sadüfi deyil ki, “Bhaqavad-qita”da deyilir: “Maddi təbiət üzərində hökmranlıq etmək meylinizə baxmayaraq bilməliyik ki, biz Ali nəzarətçi deyilik” (10, 25). R.U.Emersona görə, gözəllik ən geniş, ən dərin mənasında kainatın yeganə təza- hürüdür: “Allah böyükdür. Həqiqət, Xeyir, Gözəllik - bütün bunlar yalnız bir tamın müxtəlif təzahürləridir. Təbiət ruhun simvoludur” (11, 35). Təbiət bütün romantik şair- lərin yaradıcılığında özünəməxsus formada müşahidə olunur. U.Uitmenə görə, “insan təbiətin qanuni və sevimli övladıdır...” (12, 31). M.Mendelson U.Uitmeni “peyzajın çox gözəl ustası, əzəmətli təbiətin nəhəng nəğməkarı” adlandırırdı (13, 159). Ümumiyyətlə, romantiklərin yaradıcılığında təbiət bəzən sivilizasiyalı cəmiyyətə qarşı qoyulur, insan cəmiyyəti tərk edib təbiətin qoynuna sığınır. Bu zaman təbiətin saflığı, şərdən uzaq olması, günahsız məkan simvolu daha qabarıq şəkildə ön plana çıxarılır. V.V.Vanslov göstərir ki, romantiklər real həyatdan ruhi aləmə qaçmağa meyl edirlər və bu zaman təbiət əsas rol oyna- yır: “Belə qaçışın ən məşhur və geniş yayılmış forması təbiətə çıxışdır ki, ro- mantiklərin yaradıcılığında ideal məna kəsb edir“ (14, 121). Gördüyümüz kimi, Amerika romantik ədiblərinin əsərlərində təbiət qoy- nuna çəkilmək, tərkidünyalıq mövzusu ideya baxımından romantik ənənələr- dən gəlirsə, eyni zamanda, hind dini-fəlsəfi təlimi ilə də səsləşir. Amerika transsendentalistləri insanın ruhu, mənəvi dünyasına daha çox önəm verdikləri üçün həyatın maddi tərəfləri ilə az maraqlanır, “zahiri yaranma görünməz dünyanın sonuncu dayanacağıdır” prizmasından çıxış edirdilər. Ruhun materiyadan yüksək olduğunu qəbul edən idealist filosoflar kimi Amerika transsendentalistləri həya- ta da həmin ikilikdən baxırdılar. R.U.Emerson “Təcrübələr” kitabına daxil olan “Sevgi” essesində həmin mövqedən yazırdı: “Bizim həyatın şərtləri kədərlidir, ideya isə gözəl və nəcibdir. Real həyatda - zaman və məkanın zülmət hökmranlığında həyəcan, dərd və qorxu sakindir. Yalnız düşüncələr, yalnız arzularda tapırıq əbədi şövqü, bu Muzaların oxuduğu ən ali sevincdir” (11, 184). Yazıcı ruh haqqında yazırdı: “Bu orqan deyil... la- kin işıqdır... bizim vücudumuzun iç üzü... Daxildən üzərimizə işıq saçır və bizi agah edir ki, biz heç nəyik, yalnız işıq hər şeydir” (15, 57). H.Toroda da anoloji düşüncəni müşahidə edirik. “Uolden, yaxud meşədə həyat” əsərində H.Toro yazırdı: “Ruhun oyanması – de- məli yaşamaqdır. Mən hələ də tamamilə ayılan insana təsadüf etməmişəm. Və əgər ras- tlaşsaydım, onun gözlərinə necə baxardım” (3, 107). Yaradıcılığı “İnsan kimdir?” “Mən kiməm?” sualları əsasında qurulan Amerika şairi U.Uitmen Qərb ədəbiyyatında ənənəvi olaraq panteist kimi qə- bul olunmuşdur. “Özüm haqqında nəğmə“də şair yazır: “And içirəm, mən əminəm ki, hər bir əşya, istisnasız olaraq əbədi ruh ilə yaradılıb, Hər şeydə
Filologiya məsələləri – №7, 2013
364 mən Allahı görürəm” (6, 41). Ruhun əbədiliyi “Bhaqavad-qita”nın əsasında dayanır. İkinci fəslin 16-cı mətnində deyilir: “Həqiqəti bilənlər bu nəticəyə gəlmişlər ki, müvəqqəti olan (maddi bədən) fanidir, əbədi olan (can) isə də- yişməzdir” (10, 97). 17-ci mətində də “bil və agah ol, bütün bədənə nüfuz edən dağılmazdır, ölməz canı heç kəs məhv edə bilməz” (10, 98). 24-cü mətndə deyilir: “O, əbədidir, hər yerdə mövcud olandır, dəyişməzdir, hə- rəkətsizdir və həmişə eynidir” (10, 107). Ruhun əbədiliyi ideyası Amerika transsendentalistlərinin digər fikir mənbəyi olan sufizm fəlsəfəsi və Şərq sufi ədəbiyyatı üçün də çox xarakterikdir. U.Uitmen insanı ilahi ruhun daşıyıcısı hesab etmiş və bütün insanların bərabərliyi ideyasını irəli sürmüşdür. Şair özünü “şəxsiyyətin nəğməkarı” adlandırmış, bütün yer üzünün insanlarına müraciət etmişdir: Və mən bilirəm ki, ilahi ruh var Və bütün insanlar, onlar nə vaxt anadan olsalar da Mənim qardaşlarımdır və qadınlar – mənim bacım və sevgililərimdir. Bizim hər birimiz özündə yer üzünün böyük məqsədini daşıyırıq, Bizim hər birimiz bərabər dərəcədə ilahiyik (6, 130). Amerika transsendentalistlərinin əsərlərində təbiət mövzusu daxilində dənizlə bağlı fikirlər xüsusi olaraq nəzəri cəlb edir. V.V.Vanslov romantiklərin azad mühit kimi “sonsuz genişliyi və gücü“ ilə dəniz obrazının yaradılmasına böyük diqqət yetirdiklərini qeyd edir (14, 125). “Təsadüfi deyil ki, Bayrondan Hüqoya qədər romantiklərin əksəriyyətində dəniz – poe- tik peyzajın xarakterik hissəsidir“ (12, 31). Maraqlıdır ki iudaizmdən gələn dənizin insanları əhatə edən həyatın öl- məzliyi simvolu olması ideyası U.Uitmenin dəniz haqqındakı fikirlərinə də təsir göstərmişdi. U.Uitmen yazırdı: Dəniz, sən genişsən və nəfəs alırsan Dəniz, sən duzun həyatısan, lakin Sənin qəbirlərin əbədi açıqdır (12, 310). “Duzun həyatısan“ və “qəbirlərin açıqdır“ ifadələri dənizin mahiyyətini müəyyən edir, həyat və ölüm dənizdə birləşir. Şairin “Ot yarpaqları“ əsərində dəniz obrazı da ayrıca seçilir. “Onun ru- hu sonsuz okeana, onun əbədi hərəkəti və dövranına analoqdur. Lakin şer özü də, onun ritmik quruluşu, səsləri dənizin təbii ritmini təkrar edir, onun hər bir misrası dalğalara bənzəyir. Axıcılıq, okeanın hərəkəti U.Uitmen tərəfindən işlənmiş sərbəst şer prinsipinə bənzədilir“ (1, 26). Poemadan bir nümunə qeyd olunan fikirləri təsdiq edir: Lap uzağa üz və bütün dənizə oxu. Sonsuz mavilikdən Mənim nəğməmi apar Matroslara və onların gəmisinə (6, 33). Gördüyümüz kimi, Amerika transsendentalistlərinin yaradıcılığında Qərb ro- mantizminin xüsusiyyətlərilə yanaşı, Şərq elmi-fəlsəfi təlimlərindən qaynaqlanan ideyalar da mühüm yer tutur. Bu da Amerika romantiklərinin ədəbi-fəlsəfi irsinə özünəməxsus çalar vermişdir.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
365 Ədəbiyyat
1.
Американская литература ХIХ в. М., «Высшая школа», 1964. 2.
Покровский Н.Е. Генри Торо. М., Мысль, 1983. 3.
Торо Г. Уолден или жизнь в лесу. М., Наука, 1979. 4.
Babayev M. Con Steynbek Azərbaycan ədəbiyyatı ilə müqayisəli kontekstdə. Bakı, Elm və Təhsil, 2009. 5.
6.
Уитмен У. Избранные произведения. Листья травы. Проза, М., Художественная литература, 1970. 7.
Раджабов М.А. Абдурахман Джами и таджикская философия ХVв, Душанбе, Ирфон, 1968. 8.
9.
Писатели США о литературе. Т. 1, М., Прогресс, 1982. 10.
Bhaqavad-qita olduğu kimi, Bhaktivedanta Buk Trast, 1991. 11.
Эмерсон Р. Эссе, Торо Г. Уолден или жизнь в лесу. М., Художественная литература, 1986. 12.
Бенедиктова Т.Д. Поезия Уитмена У., М., Издательство МГУ, 1982. 13.
Мендельсон М. Жизнь и творчество Уитмена, М., Наука, 1969. 14.
15.
Dunnavent III W.E. Rihani, Emerson and Thoreau, Rihani Ameen. Bridging East and West. A pioneering Call for Arab-American Understanding (Edited by Nathan C.Funk, Betty J.Sitka). New York, University press of America, 2004.
Basira Azizaliyeva Eastern philosophy in the American transcendentalists’ creative works Summary
One of the major idea sources of the American transcendentalism emerging in the thirties of 19th century was Eastern philosophical or religious-philosophical teachings. In the literary-philosophical works of Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau, and Walt Whitman, there are ideas which are in sync with the ideas talked about in the ancient Indian scripture Bhagavat-Gita and Sufi teachings, especially in the Eastern Sufi literature. The works of the American transcendentalists dedicated to the subjects such as religious unity, eternal soul, seclusion are in sync with the Eastern philosophy.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
366 Басира Азизалиева Восточная философия в творчества американских трансценденталистов Резюме
формированная в начале 30-х годов XIX века, является восточная фило- софия и религиозно-философические направления. В литературно-фи- лософических произведениях Р.Эмерсона, Г.Торо и У.Уитмена встречаются мысли, перекликающиеся с древнеиндийским памятником «Бхагавад-гита», суфиским направлением, в особеннами восточной су- фийской литературой. Такие темы, как религиозное объединение, веч- ность духа, загробный мир, в американских трансценденталистических произведениях перекликаются с восточной философией.
Rəyçi: Şahbaz Musayev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Filologiya məsələləri – №7, 2013
367 CAVİDƏ MƏMMƏDOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru cavi_e@yahoo.com
Ключевые слова: философия, драматург, пинеро, шоу Keywords: philosophy, playwright, Pinero, Shaw
Böyük tarixə, mürəkkəb məzmun və ideyaya malik ingilis dramaturgiyası XIX əsrin əvvəllərində bir qədər fərqli mahiyyət kəsb etməkdə idi. Bu dövrün dramaturgiyası üçün daha çox yüngül süjet xəttinə malik, ictimai problemlərdən uzaq əsərlər xarakterik idi. İngiltərədə daha çox əyləncə xarakterli dram əsərləri populyarlıq qazandığından, istər şəhər, istərsə də əyalət teatrlarında əyləncəli tamaşaların səhnələşdirilməsinə üstünlük verildiyindən yeni yaranan dram əsərləri süjet və ideya mahiyyəti baxımından o qədər də ciddi məzmun daşımırdı. Demək olar ki, XIX əsrin sonlarına qədər böyük əhəmiyyət qazana bilməyən, zəif süjet və yüngül konfliktlərdən ibarət dram janrı mühüm problemlərin bədii həllinə maraq göstərməyərək, bir qədər real həyatdan uzaqlaşır. Həmin dövrdə B.Şou (George Bernard Shaw) (1856-1950), O.Uayld (Oscar Wilde) (1854-1900) kimi çox iste- dadlı dramaturqların imzalarına təsadüf edilməsinə baxmayaraq, bədii ədəbiyyatın bu sahəsi hələ ki böyük uğur nümayiş etdirə bilmir. Qeyd olunduğu kimi, I Dünya Müharibəsinə qədər “İngiltərədə əyləncəli dramaturgiyanın mövqeyi güclü idi. XIX-XX əsrin qovuşuğunda bir sıra uğurlu dramaturqlar yetişir ki, onların da önün- də H.Cons və A.Pinero dayanırdı. İbsenin yaradıcılığından bəhrələnərək H.Cons “ağıllı dramaturgiya”, “ədəbi dramaturgiya” uğrunda mübarizə aparır” (1, 39). Görkəmli yazar, aktyor və rejissor A.Pinero ciddi sosial dramlar yaradıcısı ki- mi ingilis ədəbiyyatının əsas səhifələrindən birinə imza ata bilir. Əlli doqquz dram əsərinin müəllifi olan A.Pinero pyeslərinin bir qismində ictimai mühitdə insana, xü- susən qadına qarşı riyakar münasibətləri ifşa edir, cəmiyyətdə humanist dəyərlərin tədricən məhv olmaq təhlükəsinə diqqəti cəlb edir. A.Pineronun yaradıcılığı XX əs- rin əvvəllərində ingilis dramaturgiyasının mövzu və məzmun baxımından yeni istiqamət əldə etməsində təsirsiz qalmır. Məlumdur ki, XIX yüzilin sonları, XX yüzilin əvvəllərində Uilyam Batler Yits (1865-1939) (William Butler Yeats) başda olmaqla digər ünlü yazarlar tərəfin- dən əsası qoyulan İrland Ədəbi Dirçəlişi təkcə İrland ədəbiyyatnın inkişafına təkan vermədi, eyni zamanda, milli ədəbiyyatın ənənəvi dəyərlərinin müasir yaradıcılığa tətbiqini təmin etmiş oldu. Həmin dövr İrland ədəbiyyatı daha çox milli ruhu ilə Britaniya ədəbiyyatının fərqli səhifəsini təşkil edir. Beləliklə də XX əsrdə Britaniya teatrları, o cümlədən, teatrın özəyini təşkil edən dram yaradıcılığı yeni həyata İr- landiyada U.B.Yits, L.Gregori (L. Gregory), C.M.Sinq (J.M.Synge) tərəfindən əsası qoyulan İrland Teatrı sayəsində qədəm qoyur. Bu da digər tərəfdən dramaturgi- yanın inkişafına təkan verir. Çünki bu zamandan başlayaraq artıq İngiltərədə də yüngül məzmunlu və konfliktli əsərlərdən imtina edilir, teatrlara yeni reformalar tət- Filologiya məsələləri – №7, 2013
368 biq edə, ciddi tamaşaçı kütləsi toplaya biləcək rejissor və aktyorlar cəlb edilir. B.Şou (George Bernard Shaw), H.G.Barker (Harley Granville Barker), U.S.Moem (William Somerset Maugham), C.Qolsuorsinin (John Galsworthy) pyeslərində siya- si proseslərə münasibət yer alır, ictimai şüurun formalaşdırılmasına xidmət göstərən məqamlar dərinləşdirilir, dramaturgiyanın imkanlarının genişləndirilməsi, dramatik janrların təkmilləşdirilməsi üçün yeni yaradıcılıq yollarının müəyyənləşdirilməsinə cəhd edilir. Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində ingilis dramaturgiyasında formalaşmaq- da olan yeni istiqamət daha çox siyasi, üsyançı ruha malik etiraz motivləri ilə zən- gin və eyni dərəcədə də satira ilə xarakterikdir. Həmin dövrdə sosial-ictimai prob- lemlərlə zəngin mövzular hansı üslubda yazılmasından asılı olmayaraq çox ciddi məsələləri ehtiva edir. Bu dövrün dramaturgiyası üçün “sosial drama” xarakterikdir. “Sosial” sözü burada terminoloji məna daşıyır. Çünki istənilən pyes bu və ya digər dərəcədə ictimai (sosial) münasibətləri əks etdirir... Əgər müasir ədəbiyyatşünaslıq- da “sosial” dramdan xüsusi janr kimi bəhs edilirsə, demək, İbsen və Şoudan sonra aktual problemlərlə çıxış edən dramaturgiya nəzərdə tutulur” (2, 41). Dövrün tanınmış yazarlarından olan C.B.Şou (1856-1950) öz əsərlərində müasir ictimai mühitin mənzərəsini yaradır, oxucuların diqqətini narahatlığa əsas verən sosial-ictimai problemlərə cəlb edir. Eyni zamanda, B.Şounu yeni məzmunlu dramaturgiyanın yaradılması uğrunda fəaliyyəti onun yaradıcılığının ən mürəkkəb və əhəmiyyətli məqamlarından birini təşkil edir. “Yeni dramaturgiya uğrunda mübarizəyə B.Şou ilk əvvəl bir nəzəriyyəçi olaraq başlayır və hər şeydən əvvəl, o, İbsenin yaradıcılığını nümunə gətirərək təbliğ edir. 1890-cı ildə Fabian cəmiyyəti müasir yazarlar barədə silsilə mühazirələr təşkil etmək qərarına gəlir. Zolya, İbsen, Turgenev və Tolstoyun yaradıcılığı barədə mühazirələrin oxunması nəzərdə tutulur. B.Şou İbsenin yaradıcılığı barədə mühazirə oxuyur” (3, 260). B.Şou İbsenin yaradıcılıq ənənələrindən yeni tipli dramaturgiyanın yaradılmasında əsas dayaqlardan biri kimi istifadə edilməsini məqsədəuyğun hesab edir. İngilis dramaturqunun “İbsenizmin kvintessensiyası” adlı kitabı son dərəcə maraqlı elmi- tənqidi mülahizələrlə zəngin olmaqla, dövrün dramatik növünün yaranma yolları barədə təsəvvür yaratmaqla yanaşı, həm də İbsen yaradıcılığı haqqında geniş mə- lumat vermək baxımından da maraqlı və əhmiyyətlidir. Çox maraqlıdır ki, İbsen dramaturgiyasına yüksək dəyər verən B.Şou öz dram yaradıcılığında İbsenin bədii üslubundan, sosial-ictimai məsələlərə münasibətindən, müasir insan və həyatla bağlı görüşlərindən faydalansa da tamamilə yeni səpkili, özünəməxsus bədii nü- munələrlə dünya ədəbiyyatını zənginləşdirir. Həmin dövrdə ingilis dramaturgiyasında maraqlı qadın obrazları da yaradıl- maqda idi. Qadın obrazları artıq artıq əzilən, hüququ tapdanan, cəmiyyətdə ikinci dərəcəli, zəif insan obrazları olaraq yox, hüquqlu, azad insan surətləri kimi bədii ədəbiyyata daxil olur. Bu qadın surətləri, hər şeydən əvvəl, bir sıra sosial-ictimai qaydalara qarşı etiraz ifadə etmək üçün müəllifin yaratdığı bədii obrazlar kimi xü- susi maraq doğurur. Eyni zamanda, bu obrazlar müəllifin qadınlara, onların cəmiy- yətdəki mövqe və roluna münasibətini əks etdirir. Yaradıcılığında qadın probleminə toxunan ilk ingilis yazarlarından biri də C.B.Şou olmuşdur. Tədqiqatçılar onun bu məsələdə də İbsenin yaradıcılığından bəhrələndiyini qeyd edirlər. C.B.Şounun qa- Filologiya məsələləri – №7, 2013
369 dın qəhrəmanları real həyatdan alınmış insan obrazlarıdır. Xanım Varren, Barbara və digərləri güclü xarakterə malik qadınlardır. Cəmiyyətin ümumi mənzərəsinə, pozulmaqda olan bir sıra mənəvi-əxlaqi də- yərlərə satirik, daha çox yumoristik üslubda toxunan C.B.Şou ictimai mühitdə baş verən xoşagəlməz dəyişikliklərin mahiyyətini oxucularına anlatmağa çalışır, insan- lar arasında sağlam münasibətləri qorumağa, adamların qəlbində yaranan inamsız- lıq, ümidsizlik kimi hissləri islah etməyə səy göstərir. Məqsədinə nail olmaq üçün müəllifin seçdiyi mövzular cəmiyyətdəki qeyri-əxlaqi hallara kəskin tənqidi müna- sibət ifadə etməkdədir. Eləcə də dinlə, daha doğrusu, dinin yanlış mənimsənilməsi və əsl mahiyyətini itirmiş dini inanclarla bağlı bir sıra məsələlər də dramaturqun ya- radıcılığından kənar qalmır. H.Barkerin (1877-1946) aktyor, rejissor və yazar kimi fəaliyyəti XX əsrin əv- vəllərində dramaturgiyanın yeni istiqamətdə inkişafına bir qədər təkan vermiş olur. Belə ki, H.Barker U.Şeksprin əsərlərini yeni qurulşda təqdim etməklə təkcə teatr aləminə deyil, dramaturgiyaya da yeni yaradıcılıq üsulları gətirir. O cümlədən, C.Qolsuorsinin və U.S.Moemin və bir çox yazarların əsərləri in- gilis dramaturgiyasında sosial-ictimai problemlər mövzusunun ideya baxımından dərinləşməsinə, daha geniş məzmun əldə etməsinə imkan yaradır. Həmin dövrdə ciddi maraq doğuran dram əsərlərinin bir qismi də modernizm ədəbi cərəyanının nümayəndələrinin yaradıcılığına məxsusdur. Çox maraqlıdır ki, siyasi olayların doğurduğu dəyişikliklər nəticəsində cəmiyyətdə baş verən fəsadlar, bütün bunların insan ruhuna və şüuruna təsiri məsələləri, cəmiyyətdə və fərdlərin mənəvi aləmində harmoniyanın pozulması kimi hallar bütün ziyalıları narahat etdiyi kimi, modernist yazarların da yaradıcılığının maraq çevrəsində idi. Baxmayaraq ki, modernist yazarların əsərlərinə mövzu seçdikləri hadisələri təqdim etmə üslubu, ideyanı anlatma yolları fərqli tərzdəydi, lakin qoyulan problem və onun həll yolları- nın axtarışı bütün yazarların eyni maraqlar ətrafında birləşdiyini sübut edirdi. Belə maraqlı müəlliflərdən biri böyük ingilis yazarı, modernizm ədəbi cərə- yanının ən görkəmli nümayəndələrindən olan C.Coysdur. Dram yaradıcılığında da C.Coys hekayə və romanları üçün xarakterik olan problemlərə toxunur. İnsanın mürəkkəb daxili dünyası, real aləmlə ruhi aləm arasındakı yaxınlıq və ziddiyyətlər, fərdin özünə sona qədər məlum olmayan psixoloji yaşantılar, düşüncə və hisslərdəki xaotik vəziyyət, ətrafda baş verən hadisənin obrazın biri digərini ardıcıl olaraq əvəz- ləyən hissləri zəminində təqdimatı müəllifin dram əsərlərinin də əsas problem və xüsusiyyətinə çevrilir. Müəllifin maraq doğuran əsərlərindən biri də “Sürgün edil- mişlər” dramıdır. C.Coys bu əsəri yazmazdan “bir il öncə qeydlər halında qələmə alır” (4, 80) və sonra üzərində çalışaraq tamamlayır. İngilis tədqiqatçıları əsərin C.Coysun şəxsi həyatından alındığını, əsərin qəhrəmanı Riçard Rovanın C.Coysun özü, Bertanın isə yazıçının həyat yoldaşı Noranın, digər obraz Robert Həndin isə C.Coysun eyni yaşda olan yaxın dostları Oliver və Vinçentin hər ikisinin obrazı ol- duğunu qeyd edirlər. Əsərdə təsvir olunan olaylarla C.Coysun həyatında baş verən mühüm hadisələrin uyğunluğu da bunu təsdiq edir. Ümumiyyətlə, məlumdur ki, C.Coysun digər əsərlərində də avtobioqrafik məqamlar mövcuddur və yazıçı özü də bunu etiraf etmişdir. C.Coys haqqında monoqrafiyanın müəllifi Riçard Ellman “Sə- nətkarın gənclik portreti” romanındakı qəhrəmanların prototipi haqqında bəhs edər- kən yazır ki, əsərin baş qəhrəmanında müəllif öz həyatından və xarakterindən ciz-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
370 gilər əks etdirsə də, bir neçə dublinli C.Coysa bu obrazı tamamlamağa yardım etmişdir (5, 385). Ona görə də C.Coysun əsərlərinin ideyasının ana xəttində və ob- razlar aləmində bir yaxınlıq, daxili, həm də harmonik bir əlaqə var. Digər tərəfdən də yazarın əsərlərində əks olunan sosial-ictimai problemlərin, olayların təqdimatın- dakı təbiiliyi bu amil də şərtləndirir. C.Coysun “Sürgün edilmişlər” dramı insanların psixi və daxili yaşantılarını əks etdirməklə bərabər, həm də cəmiyyətdə fərdlər arasında zahirən davamedici gö- runən, lakin, əslində, humanist mahiyyətini itirməkdə olan, məhvə sürüklənən mü- nasibətlərə işıq salır. Həmin fikirləri modernizim ədəbi cərəyanının digər böyük nümayəndəsi D.H.Lorensin dram əsərlərinə də aid etmək olar. Onun “Gəlin”, “Deyvid”, “Karusel” və digər dram əsərləri inglis dramaturgiyasının ən qiymətli səhifələrindən birini təşkil edir. D.H.Lorens də ciddi sosial problemlərə obrazların hissləri, coxcəhətli duyğu- ları zəminidə izah verməyə çalışır. Dramaturqun “Cürətli iş” əsəri bu baxımdan xü- susilə diqqəti cəlb edir. D.H.Lorensi bu dram əsərində insanlığın həm ictimai, həm də mənəvi azadlığı problemini qoyur. Məlumdur ki, yazarın yaradıcılığı üçün şaxta- çıların həyatından alınan mövzular xarakterikdir. Bu da təbii ki, onun “şaxtalar şəh- əri” adlandırdığı İstvudda dünyaya gəlməsindən, kiçik yaşlarından, həyat haqqında düşüncələrinin formalaşmağa başladığı ilkin dövrlərdən həmin mühitlə yaxından ta- nış olmasından irəli gəlirdi. Həmin mühitdə D.H.Lorensin diqqətini cəlb edən, onu ağrıdan və bütün yaradıcılığı boyu əsərlərində qələmə aldığı ciddi problemlərdən biri son dərəcə ağır, məşəqqətli zəhmətin, aramsız gərgin fiziki əməyin insan varlı- ğında yaratdığı heyrətamiz dəyişiklik, insanı qabalaşdıraraq mənən məhv edə bilmə- si məsələsi olmuşdur. Həmin dram əsərində də müəllif bu və ya digər mətləblərə fərqli istiqamətdən toxunur və bu problemlərə əsas məsələlərə nisbətən daha açıq münasibət ifadə edir. D.H.Lorens qəhrəmanının dilindən Şekspirin “Ah, bu insanlar necə də kölə olmağa cəhd edir!” (6) ifadəsini misal gətirərək, əslində, əsərin iç qat- dakı mənasına işıq salır. Pyesin ruhuna müəllifin fiziki və mənəvi azadlığa çağırışı hakimdır. XX əsrin əvvəllərində ingilis dramaturgiyasında U.Arçer, U.Pol, B.Şou, H.Barker yaradıcılığı ilə təşəkkül tapan yeni səhifə təzahür edən yeni inkişaf istiqa- məti azad cəmiyyət, sağlam ictimai münasibətlər, insanların mənəvi azadlığı, hər bir fərdin özünədəyər hissinə, düşüncə sərbəstliyinə sahiblənməsi ideyalarını təbliğ etməsi baxımından son dərəcə böyük əhəmiyyətini və aktuallığını bu gün də qoruyub saxlamaqdadır.
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|