Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Filologiya məsələləri – №7, 2013
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Key words
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- TÜRK DÜNYASI MEDİASINDA VAHİD İNFORMASİYA SİSTEMİ VƏ ONUN GƏLƏCƏK PERSPEKTİVLƏRİ Açar sözlər
|
Filologiya məsələləri – №7, 2013
383 TAHİRƏ ƏLİYEVA Əlyazmalar İnstitutu ƏHDİ BAĞDADİ VƏ SADİQ BƏY ƏFŞAR Açar sözlər: Təzkirə, divan, qəzəl, qəsidə, Füzuli Key words: Tazkira, divan, gazal, qasida, Fuzuly Ключевые слова: Тазкире, диван, газель, касыда, Физули
XVI əsr Azərbaycanda, bütövlükdə Səfəvilər dövlətində, eləcə də Osmanlı dövlətində türkdilli ədəbiyyatın, poeziyanın çiçəkləndiyi bir dövr olmuşdur. Bu iki ölkədə ədəbiyyatın inkişafının ən önəmli göstəricisi, heç şübhəsiz, şüəra təzkirələri- dir. Həmin dövrdə Osmanlı ədəbiyyatında Səhi bəyin “Həşt behişt” (1538), Lətifi- nin “Təzkirətüş-şüəra” (1546), Aşiq Çələbinin “Məşairüş-şüəra” (1568), Kınalıza- dənin “Təzkirətüş-şüəra” (1586), Bəyaninin “Təzkirətüş-şüəra” (1597), Azərbaycan ədəbiyyatında Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami” (1550-1560), Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-xəvas” (1607-1608) və s. təzkirələrin adını çəkmək olar. Tədqiqatçılar “Gülşəni-şüəra” təzkirəsi (1564) müəllifi Əhdi Bağdadinin (?-1594) böyük müasiri və həmyerlisi Məhəmməd Füzuli kimi Osmanlı dövlətinin ərazisinə daxil olan Bağ- dadda yaşamasına baxmayaraq Azərbaycan türkü olduğunu xüsusi olaraq qeyd et- mişlər. Görkəmli türk alimi İsmayıl Hikmət “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” adlı ki- tabında yazır: “Hicri onuncu əsrin yetişdirdiyi klassik türk şairlərindən biri də Əhdi- dir. Əhdi uzun müddət seyr və səyahətdə bulunmuş, Türkiyədə və İstanbulda yaşa- mış olmasına rəğmən ləhcə etibarilə Azərbaycana mənsubdur” (1, s. 157-158). İs- mayıl Hikmət, həmçinin, bağdadlı olan Şəmsi, Hüsni, Rindi, Zehni və Elmini də Azərbaycan şairləri kimi təqdim edərək araşdırmışdır. “Bağdadda yaranan Azərbay- can ədəbiyyatı və Ruhi Bağdadi divanı” adlı kitabında Əhdi Bağdadini Füzulidən sonra XVI yüzillikdə Bağdadda Azərbaycanı təmsil edən ikinci sənətkar (2, s. 15) adlandıran professor Azadə Musabəyli onun əsasən Osmanlı şairlərinə həsr edilmiş təzkirəsində həmvətənlərinə yer ayırmasını xüsusi qeyd etmişdir. C.S.Robinson Əh- dinin təzkirəsinə həsr etdiyi məqaləsində Osmanlı müəlliflərinin onun bu əsərinə la- yiq olduğu qədər önəm vermədiklərini deyir, bunun səbəbini isə Bağdadın Osmanlı imperatorluğunun əyalət şəhəri olmasında görür: “Osmanlı imperiyasının əsas mə- dəniyyət mərkəzlərindən nisbətən aralıda yerləşən Bağdadda doğulmuş Əhdini bəzi- ləri xüsusi diqqətə layiq olmayan əyalət əhli kimi də qəbul edə bilər” (3, s. 174). Əhdinin 1563-cü ildə tamamladığı təzkirəsi müqəddimə, dörd rövzə (hissə) və xatimədən ibarətdir. Ə.Bağdadinin həyat və yaradıcılığı, “Gülşəni-şüəra”sı barədə iri həcmli tədqiqat əsəri yazmış, müxtəlif əlyazma nüsxələri əsasında əsərin elmi- tənqidi mətnini tərtib etmiş türk alimi Süleyman Solmaz 381 şairi əhatə edən təzki- rədə digər mənbələrdə adı çəkilməyən 149 şairdən danışıldığını bildirmişdir (4, s.X). Alim həmçinin göstərir ki, 1563-1564-cü illərdə tamamlanmış əsər Os- manlı şairləri ilə yanaşı geniş bir coğrafiyanın – İraqla bərabər Azərbaycan, Buxara, Suriya və Misirin qələm sahibləri barədə də məlumat verir. Füzulinin ölümünə sə- bəb olan xəstəlik barədə, onun şair oğlu Fəzli barədə də biz ilk dəfə Əhdidən öyrə- nirik (4, s. X). Onun haqqında məlumat verdiyi Azərbaycan şairlərindən Füzuli, Fə- zli, Şəmsi, Hüsni, Rindi, Zöhdi, Muradi, Hüsni, Elmi, Kəlayi, Həsiri, Məhvi, Nadiri, Filologiya məsələləri – №7, 2013
384 Natiqi, Valehi, Zəmiri, Fərdi və başqalarını göstərmək olar. Çoxsaylı şairlər barədə məlumat əldə etmək üçün yazıçı 10 il səfərlərdə olmuş, Anadoluda, İstanbulda ya- şamış, bir sıra sənətkarlarla görüşmüş, bəzən əsərlərini şairlərin özündən, bəzən də başqalarının vasitəsilə almışdır. Ətraflı nəzərdən keçirdikdə görürük ki, görkəmli Azərbaycan şairi, ədəbiyyat- şünası və rəssamı Sadiq bəy Əfşar (1533-1610) özünün “Məcməül-xəvas” adlı təzkirəsini araya-ərsəyə gətirərkən eyni üsullardan istifadə etmişdir. Məhəmmədəli Tərbiyət Əlişir Nəvainin “Məcalisün-nəfais” əsərinin təsiri ilə cığatay türkcəsində yazılmış təzkirədə 480 söz ustadından danışıldığını qeyd edir (5, s. 281). Sadiq bəy Əfşar da təzkirəsini yazmadan öncə çoxlu səyahətlər etmiş, bir sıra sənətkarlarla görüşərək onlardan əsərlərini almışdır. Sadiqinin də təzkirəsi geniş bir coğrafiyanı – bugünkü İran, Azərbaycan, Orta Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistanın ədəbi mühitini əhatə edir. 1607-ci ildə tamamlanmış bu əsərdən müəllifin dövrünün Əb- dülbaqi əfəndi, Məhəmməd Əmami kimi sənətkarlarını şəxsən tanıdığını görürük. Səfərləri zamanı Osmanlı imperatorluğunun bir sıra yerlərində olmuş Sadiqi haq- qında danışdığımız Əhdi Bağdadi ilə uzun illər dostluq əlaqəsi saxladığını bildirir: “Mövlana Əhdi Bağdaddandır. Xoşrəftar və xoştəbiət insandır. İllərlə ünsiyyətdə ol- muşuq. Hər cür şeir deyir. Divan bağlayır” (6, s. 322). Sadiq bəy əsərində Əhdinin atası Şəmsinin də adını çəkmiş, onun bağdadlı, təəssübkeş şiə olduğunu bildirmişdir (6, s. 338). Əhdi kimi Sadiqi də təzkirəsində bütün türk dünyasının sənətkarlarını əhatə etməyə çalışmış, öz müasirlərinə xüsusi diqqət vermişdir. Əhdi I Sultan Süleyman Qanuni (1520-1566), Sadiqi isə I Şah Abbas (1587-1629) dövrünün sənətkarlarından daha çox bəhs etmişdir. Hər iki müəllifin əsərinin fəsilləri cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə məxsus olan şairlər barədə məlumat və şeirlərindən nümunələrdən ibarətdir. Daha doğrusu, bu təzkirələrin fəsilləri ayrı-ayrı zümrələrin nümayəndələrini əhatə edir. Ə.Bağdadi təzkirəsinin 1-ci rövzəsi I Sultan Süleymana, 2-ci rövzəsi onun dövrünün görkəmli alim və sənətkarlarına, 3-cü rövzə sancaq bəyləri və dəftərdarlara, sonradan əlavə edilmiş 4-cü rövzə isə II Sultan Səlim dövrünün şairlərinə həsr edilmidir. Sadiqi təzkirəsinin 1-ci məcməsi hökmdarları, 2-ci məcməsi şahzadələri, 3-cü məcməsi səltənət sütunu olan türkləri, 4-cü məcməsi səltənət sütunu olan tazikləri [iranlıları], 5-ci məcməsi səltənət sütunu olan türklərin və taziklərin [iranlıların] böyük övladla- rını, 6-cı məcməsi Peyğəmbər nəslindən olan şairləri, 7-ci məcməsi türk, fars və ərəb dillərində söz demək qüdrətinə malik olan şairləri, 8-ci məcməsi Əcəmin müa- sir fəsahət və bəlağət sahiblərini əhatə edir. Hər iki təzkirə müəllifini dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuliyə böyük hörmət və məhəbbət birləşdirir. Qeyd etmək istərdik ki, Əhdi də, Sadiqi də eyni za- manda şair olmuşlar və onların şairlikləri arasında da müəyyən uyğunluqlar vardır. Əhdi doğma dili ilə bərabər sonralar, Türkiyə səfərində Anadolu türkcəsini də şeir yazacaq səviyyədə öyrənmiş (4, s. 3), S.Solmazın təsbitinə görə, 94 Osmanlı şairi- nin türkcə, 4 Osmanlı şairinin farsca yazdığı şeirə nəzirə yazmışdır (4, s. 6). Şeirlə- rindən görünür ki, o, həmişə dahi həmyerlisinin poeziyasının təsiri altında olmuş, Füzulinin türkcə və farsca şeirlərinə cavablar yazmışdır. O digər şairlərin də, məsə- lən, bağdadlı Xürrəminin Mövlana Füzulinin şeirlərini dilində əzbər edib şeir-sənət aləminə gəldiyini xüsusi olaraq qeyd etmişdir (4, s. 281). Ə.Bağdadi təzkirəsinin Füzuli maddəsində onun bağdadlı, fazil, şuxtəb və şirinsöhbət olduğunu, həndəsə,
Filologiya məsələləri – №7, 2013
385 heyət (astronomiya), hikmət, hədis, təfsir elmində, müəmma yazmaqda kamilliyini, “Leyli və Məcnun” poeması, türkcə və farsca risalələr, “Hədiqətüs-süəda” adlı əsər yazdığını, əsərlərinin ərəb dünyasında, Orta Asiyada, farslar arasında, Rumda (Os- manlı dövlətində) geniş yayıldığını qeyd etmiş, bir sıra farsca və türkcə qəzəllərinin mətlələrini vermişdir (4, s. 460-463). Qeyd edildiyi kimi, Füzulinin oğlu Fəzli barədə ilk məlumata Əhdi təzkirəsin- də rast gəldik. Buradan Fəzlinin dərin zəkalı, istedadlı, müəmma yazmaqda məha- rətli şair olduğunu, zahiri elmləri gözəl bildiyini, qənaətlə guşənişin həyat sürdüyü- nü, türk, fars, ərəb dillərində əsər yazdığını öyrənirik. Fəzlinin 3 dildə şeirlərindən nümunələr verən müəllif onun türkcə aşağıdakı beytini misal gətirir: Künci-fərağətimdür meyxanələr bucağı, Başım kəsilsə kəsməm ol guşədən ayağı (4, s. 477). Sadiq bəy Əfşar da bir neçə dildə – Azərbaycan, cığatay və fars dillərində şeirlər yazmışdır. Filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov nəşr etdirdiyi Sadiqinin türkcə divanına yazdığı ön sözdə şairin iki böyük türk şairindən – Nəvai və Füzuli- dən təsirləndiyini qeyd etmiş, onun Füzulinin “Sübh”, “Görüb” rədifli qəzəllərinə, “Mənəm ki, qafiləsalari-karivani-qəməm” misrası ilə başlanan 9 bəndlik tərkibbən- dinə yazdığı nəzirələrini təhlil etmişdir. Tədqiqatçı göstərmişdir ki, Sadiqi bu əsər- lərində tamamilə Füzuli poeziyasının, onun bədii məntiqinin təsiri altında olsa da, özünün orijinal fikirlərini də ifadə etməyə çalışmışdır (7, s. 18-20). Sadiq bəyin də təzkirəsində Füzulinin həyat və yaradıcılığına dair dəyərli fikirlərə rast gəlirik. İlk dəfə burada onun Bayat elindən olduğu barədə məlumat verilir. Füzuli haqqında məlumat “Məcməül-xəvas” təzkirəsinin “Türk, fars və ərəb dillərində söz demək qüdrətinə malik olub, ərəb və əcəmdə şöhrət tapmış türk şair- ləri haqqında” adlı 7-ci məcməsinin əvvəlində yerləşdirilmişdir. Burada Füzuli barədə oxuyuruq: “Bayatdır. İbrahim xanın xidmətinə Bağdada gedib. Xani-mər- hum Sultan Süleyman Xongarın yanından köçüb İraqa gəldiyindən Mövlana Füzuli Hillədə sakin olur. Zahiri elmləri öyrənməyə başlayır və az bir vaxtda böyük uğur qazanır. Həqiqətən heç bir kəsə belə bir istedad səadəti üz verməyib ki, türk, fars və ərəb kəlamını bu səviyyədə bilsin. Türkcə “Qəzəl və qəsidələr divanı”, “Şah və Gə- da”, “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə” münazirəsi və “Rövzə” əsərlərini yazıb. Farsca “Qəzəl və qəsidələr divanı”, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, ərəbcə “Qə- zəl və qəsidələr divanı”nı yazmışdır. Təxminən otuz min beyt şeiri var ki, onun öz xətti ilə mütaliə etmişəm...” (6, s. 131). Göründüyü kimi, Sadiqi də Əhdi kimi, Fü- zulinin 3 dildə gözəl əsərlər yazdığını, zahiri elmləri mükəmməl bildiyini qeyd et- mişdir. Sadiqi də Əhdi kimi məlumatının sonunda şairin bir sıra türkcə qəzəllərinin mətlələrini əlifba sırası ilə düzmüşdür. Bunun səbəbi odur ki, hər iki müəllif təzkirə- nin məhdud imkanları daxilində Füzuli poeziyası barədə mümkün qədər geniş məlu- mat vermək istəmişlər. Sadiqi daha da irəli gedərək Füzuli mətlələrindən ibarət ki- çik bir divan tərtib etdiyini bildirmişdir. Əhdi Bağdadinin təzkirəsi türk alimi Süleyman Solmaz tərəfindən ətraflı təd- qiq edilmiş, o, müxtəlif nüsxələr əsasında əsərin elmi-tənqidi mətnini hazırlamışdır. S. Solmazın tədqiqatı dörd bölümdən ibarətdir. Birinci bölümdə “Gülşəni-şüəra” nın dil və üslubu, Əhdidən öncəki türk təzkirəçiliyi nəzərdən keçirilmişdir. İkinci bölümdə “Gülşəni-şüəra”nın əldə olan nüsxələri, buradakı ayrı-ayrı şairlər barədə məlumatlar nəzərdən keçirilmişdir. Üçüncü bölümdə təzkirənin mətni müasir türk
Filologiya məsələləri – №7, 2013
386 əlifbası ilə verilmişdir. Nüsxə fərqləri
hər bir səhifənin aşağısında verilmiş, mətndən sonra şəxs, yer və əsər adlarının indeksləri verilmişdir. Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-xəvas” təzkirəsi əvvəllər Qafar Kəndli, Məntiqə Muradova tərəfindən araşdırılmış, 2008-ci ildə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ək- rəm Bağırov onun mətnini tərcümə edərək ön söz, şərh və indekslərlə çap etdirmiş- dir. Təzkirəni çapa
hazırlayarkən Ə. Bağırov iki mənbədən istifadə etmişdir. Əsərin doktor Əbdurrəsul Xəyyampur tərəfindən fars dilinə çevrilərək 1948-ci ilə çap edil- miş nüsxəsi, Təbriz Mərkəzi Kitabxanasında saxlanan əlyazması. Tədqiqatçı qeyd etmişdir ki, təzkirə Ə. Nəvainin üslubuna və təzkirəçilik ənənəsinə uyğun bir şəkil- də yaradılsa da, öz orijinallığı və elmi-bədii dəyəri ilə bu janrda yazılmış orta əsr təzkirələri içərisində xüsusi çəkiyə malikdir (6, s. 5). Əhdi Bağdadi və Sadiq bəy Sadiqi Əfşar öz dövrlərinin görkəmli şair və ədəbiyyatşünas alimləri olmuşlar. Onların haqqında danışdığımız təzkirələri Azər- baycan və Osmanlı ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsində əvəzsiz mənbə kimi yüksək qiymətləndirilir.
Ədəbiyyat 1. Hikmət İsmayıl. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cild. Bakı: Azərnəşr, 1928. 2. Musabəyli Azadə. Bağdadda yaranan Azərbaycan ədəbiyyatı və Ruhi Bağdadi divanı (Əlyazma qaynaqları üzərində araşdırmalar, müqayisəli mətnin transfoneliterasiyası). 2 cilddə. I cild. Bakı: Elm və təhsil, 2011. 3. Robinson C.S. Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra” təzkirəsi / “Şərq” tərcümə toplusu, № 3. Bakı, 2006, s. 174-182. 4. Solmaz Süleyman. Ahdi ve Gülşen-i şu’arası (inceleme-metin). Ankara, 2005. 5. Tərbiyət Məhəmmədəli. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1987. 6. Əfşar Sadiq bəy. Məcməül-xəvas. Bakı: Elm, 2008. 7. Əfşar Sadiq bəy. Şeirlər / Nəşrə hazırlayan və ön söz müəllifi Paşa Kərimov. Bakı: Elm və təhsil, 2010.
Таира Алиева Ахди Багдади и Садиг бек Афшар Резюме
Ахди Багдади и Садиг бек Афшар являются выдающимися азербайд- жанскими поэтами и литературоведами XVI века. Написанные ими тазкире являются очень важными и ценными источниками нашей литературы того периода. Оба автора в своих тазкире освещают азербайджанскую и турецкую литературу. Особенно уважительно они отнеслись к творчеству великого азер- байджанского поэта Мухаммеда Физули. Наряду с разницами в тазкирах Ахди и Садиг бека, наблюдается ряд общих черт.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
387 Tahira Aliyeva Akhdy Bagdhdady and Sadeeg bek Afshar Summary
Akhdy Baghdady and Sadeeg bek Afshar are outstanding Azeri poets and specialists in literature of the XVI century. Tazkires written by them are very important and valuable sources of our literature of that period. Both authors are covering Azeri and Turkish literature. They approached specially to the oeuvre of the great Azeri poet Mohammad Fuzuli. Among differences there are some common features in tazkires of Akhdy and Sadeeg bek.
Rəyçi: Paşa Kərimov filologiya üzrə elmlər doktoru
Filologiya məsələləri – №7, 2013
388 ƏFSANƏ ƏLƏSGƏRLİ efsanebayram@gmail.com
ранство. Son dövrlər türksoylu xalqlar arasında iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr ge- nişləndikcə, əməkdaşlıq artdıqca, bu, həmin prosesləri işıqlandıran media qurum- larını da bir-birinə yaxınlaşdırır. Odur ki, media qurumları arasında fikir mübadiləsi aparılır, əməkdaşlığın genişlənməsi üçün zəmin yaranır. Bütün bu amillərin fonunda xarici proseslər və daxili ictimai proseslərdən asılı olaraq, türk dünyası vahid media şəbəkəsi – vahid türk dünyası informasiya sistemi anlayışı ortaya çıxır. Bu anlayış tarixi zərurətdən meydana gəlmişdir. Vahid informasiya məkanı termini yeni olsa da, əslində ideya məzmun baxımından yeni deyil. Belə ki, ümumtürk mətbuat tarixinə nəzər yetirdikdə, Çar Rusiyası tərkibində yaşayan türk-müsəlman əhalinin hamısına doğma olan, onların oxuya biləcəyi qəzet yaradılması ideyası mütərəqqi ziyalılar tərəfindən hələ XIX əsrdə ortaya atılmış, onun reallaşdırılması üçün cəhdlər edilmişdir. Böyük türk ziyalısı, əslən Krım tatarı İsmayıl bəy Qaspıralının çıxardığı “Tərcüman” qəzeti bu baxımdan ümumtürk nəşri rolunu oynaya bilmişdir. Qəzetin təkcə Krımda deyil, imperiyanın ucqarlarında bir çox şəhərlərdə yayımlan- ması və oxunması bunu sübut edir. 1925-ci ildə Bakıda düzənlənmiş I Türkoloji qu- rultayda Əhməd Baytursınulının təşəbbüsü ilə sovet türkləri üçün ortaq bir qəzetin çıxarılması məsələsi gündəmə gəldi. Lakin bu dəyərli təşəbbüs SSRİ-də milli dü- şüncəli ziyalılara qarşı “pantürkizm” damğası ilə başlanan repressiya hərəkatı nə- ticəsində gerçəkləşə bilmədi.Bu gün beynəlxalq aləmdə baş verən ictimai-siyasi proseslərin idarəedilməsi və ona təsir edərək istənilən istiqamətə yönəldilməsində məhz media, informasiya texnologiyalarının imkanları birinci yerdə dayanır. Artıq regional və beynəlxalq müstəvidə müharibə və mübarizələrin media vasitəsi ilə psixoloji təsir və “informasiya hücumu” şəklində aparılması medianın nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Bu baxımdan türk dövlətləri və toplumlarına qarşı bəzi hallarda beynəlxalq səviyyədə olan qərəzli mövqe, türk coğrafiyasında baş ve- rən proeslərə ikili standartlarla yanaşma, hadisələri obyektiv deyil, yalnız Qərb ma- raqlarından dünyaya tanıdılması qeyri-obyektivlik və türk coğrafiyasının səsinin dünya səviyyəsində yetərincə eşidilməməsi türk dünyası vahid media şəbəkəsi anla- yışını ortaya çıxarır. Əvvəlcə vahid informasiya məkanının yaranmasının zəruriliyi və üstünlüklə- rini sadalayaq. Bu birlik nə üçün lazımdır? ─ Türk xalqları arasında xəbər mübadiləsinin artırılması və informasiyanın vahid coğrafi məkanda dövr etməsi; ─ Türk xalqlarının mənəvi, siyasi və iqtisadi birliyinin təmin olunması;
Filologiya məsələləri – №7, 2013
389 ─ Türk xalqlarının vahid etnik və milli kimlik baxımından ortaq dəyərlər ətrafında birləşməsi; ─ Türk toplumlarına хaricdən olan zərərli informasiya təzyiqi və hücumunun qarşısının alınması; ─ Bu coğrafiyada baş verən hadisə və proseslər barədə beynəlxalq icti- maiyyətə obyektiv, tərəfsiz və doğru xəbərlərin çatdırılması və s. ─ Beynəlxalq aləmdə Türk birliyi və gücünün formalaşdırılması; Yuxarıda qeyd edilən şərtlər həqiqətən vahid türk mediası şəbəkəsinin yaran- ması və formalaşmasını zəruri edir. Lakin qloballaşan dünyada və mürəkkəb icti- mai-siyasi inkişafın fonunda buna necə nail olmaq mümkündür? Bu suala cavab verməzdən öncə digər maraqlara görə beynəlxalq jurnalistikada formalaşmış vahid informasiya məkanlarını analiz edilməsi daha vacibdir. Dünya jurnalistika tarixinə fikir versək, görərik ki, bir-birinə qonşuluq, tarixi kök, qohumluq baxımından yaxın olan xalqların mediaları artıq demək olar ki, vahid informasiya siyasəti strate- giyasını həll edə bilmişlər. Artıq beynəlxalq mediada bu cür ölkələri özündə birləşdirən və həmin xalqların KİV-ləri arasında əlaqə yaradan regional və beynəlxalq informasiya təşkilatları müəyyən olunmuş arealda informasiya şəbəkəsi quraraq qarşılıqlı informasiya mübadiləsinə nəzarət edir. Bu daha çox özünü əsasən informasiya agentliyi sahəsində göstərir. "Ümumafrika Xəbər Agentliyi-PANA, Asiya və Sakit Okean Ölkələri Xəbər Agentlikləri Təşkilatı--OANA, Ərəb Xəbər Agentlikləri Federasiyası--FANA, Latın Amerikası Xüsusi Xəbər Agentliyi-- ALASEL, Latın Amerikası Milli Xəbər Xidmətləri Təşkilatı--ASİN kimi təşkilatlar dünyada tanınmış və uğurla fəaliyyət göstərən qurumlardandır. (Həmid Vəliyev, “Xarici ölkələrin jurnalistikası tarixi”, Bakı, 2012) SSRİ-nin süquta uğramasından 20 ildən çox vaxt keçsə də, bu gün keçmiş SSRİ-ni əhatə edən MDB siyasi və iqtisadi maraqlardan asılı olaraq, vahid informasiya məkanının yaradılmasına böyük önəm verir, bunun nəticəsi kimi, 1992-ci ildə “Mir” dövlətlərarası teleradioyayım şirkəti meydana gəldi. Şirkətin hazırladığı teleməhsullar xəbərlər başda olmaqla, MDB-ə üzv dövlətlərdə rusdilli əhali tərəfindən maraqla qarşılanmaqdadır. 2006-cı ildə yaradılmış MDB-yə daxil olan iştirakçı dövlətlərin Humanitar Əməkdaşlıq Üzrə Şurasının əsas məqsədlərindən biri kimi informasiya və kommunikasiya sahəsində çoxtərəfli koordinasiyası məsələsi ortaya qoyması, fondun 2009-cu ildə Moskvada keçirilmiş MDB və Baltikyanı ölkələrin Milli KİV-lərinin forumunda “vahid informasiya məkanı olmadan digər bütün digər birliyi saxlamaq real deyil” - kimi fikirlərin səsləndirilməsi, Dövlətlərarası Fondun təşkilatçılığı ilə 2010-cu ilin oktyabrında MDB dövlətlərinin ziyalılarının V forumda MDB-yə üzv dövlətlərinin KİV-ləri arasında daimi əlaqələrin sistemli şəklə salınması MDB üzrə vahid infor- masiya sisteminin formalaşmasına və gələcəkdə güclü şəbəkəyə çevrilməsinə he- sablanıb. (Б.Л.Залесский, масс-медиа и развитие единого информационного пространства. 1.
http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/26852/1/85-89.pdf) Türkdilli dövlətlərin bir çoxlarının MDB-nin üzvü olmasını nəzərə alsaq, bu faktor türk dünyası vahid informasiya məkanının yaradılmasına öz təsir və maneəsi- ni göstərmək imkanları real məsələdir. Ən əvvəl o qeyd olunmalıdır ki, türk ölkələri mediaları arasında sıx əmək- daşlığın yaradılması ilk növbədə türk dövlətləri və toplumları arasında qarşılıqlı si- Filologiya məsələləri – №7, 2013
390 yasi-iqtisadi münasibət və maraqlardan asılıdır. Bu maraq və münasibətlər siyasi müstəvidə tam üst-üstə düşərsə, digər sahələrdə olduğu kimi, media sahəsində də əlaqələr daha da genişlənər. Bu sözsüz ki, media vasitəsi ilə xalqlar arasında ya- xınlaşmanı təmin edə bilər. Odur ki, hər bir türk xalqına məxsus medianın üzərinə bir sıra vəzifələr düşür. Bunları aşağıdakı kimi ümumiləşdirib qeyd etmək olar; ─ Hər bir dövlət və toplumun digər türk ölkələrində baş verən vacib siyasi, ictimai və mədəni hadisələri izləməsi və yetərincə işıqlandırması; ─ Mətbuatda və elektron resurslarda “Türk dünyası” adlı ayrıca rubrika təşkil edilməsi; ─ Türk xalqlarının mədəni irsi, musiqisi və s. mövzulara aid ümumi verilişlərin, dərgi və resursların hazırlanması; ─ Türk xalqlarının manəfe və maraqlarına zidd məqamlardan qaçınılması; ─ Jurnalist materiallarında yeri gəldikcə türk xalqlarını birləşdirən ortaq dəyər və keçmişə, mədəni irsə istinad edilməsi; ─ Jurnalistlərin digər eyni kökdən olan xalqlara yazılarında bərabər və tole- rant yanaşılması, ayrıseçkilik və üstünlük mövqeyi bildirən ifadələrdən qaçınılması; ─ Türk cəmiyyətlərində baş verən gərgin münaqişə və proseslərdən in- formasiya hazırlayarkən mənbəyə diqqət edilməsi və informasiya hazırlayarkən mövzuya həssas və diqqətlə yanaşılması; ─ Jurnalistlərin ölkələr və xalqlar arasında sülhü, dostluğu və həmrəyliyi əsas tutması; ─ Jurnalistlərin qarşılıqlı səfərlərinin təşkili, fikir və təcrübə mübadiləsi; ─ Türk dünyası jurnalistlər birliyinin yaradılması və onların fəaliyyətini tənzimləyən ümumi fəaliyyət planı və davranış kodeksinin qəbul edilməsi; ─ Türk Dünyası Jurnalistika Mərkəzinin yaradılması, burada jurnalistlərin peşə vərdişləri ilə yanaşı, türk dünyası ədəbiyyatı, mədəniyyəti, tarixi və digər zəruri mövzularda bilgi və dünyagörüşlərinin artırılması;
istiqamətlərini araşdıran elmi işlərin, kitabların, dərs vəsaitlərinin yazılması, müxtəlif türk ləhcələrində çapı;
planına “Türk xalqları jurnalistikası” adlı fənnin daxil edilməsi və tədrisi;
Türk dövlətləri və toplumlarında fəaliyyət göstərən media holdinqlərin iş prinsipinin təhlili və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi; ölkələrin media holdinqləri arasında əməkdaşlıq ənənələrinin qurulması; gələcəkdə türk dünyasını əhatə edə biləcək beynəlxalq arenada nüfuz sahibi olan güclü media holdinqlərin yaranması uğrunda çalışmaların aparılması; Hələlik vahid informasiya şəbəkəsi tam formalaşmasa da, müxtəlif bölgələr- də ümumtürk xarakerli media nümunələri yaranmaqdadır. Sözsüz ki, onların gələ- cəkdə türk mediası vahid informasiya məkanının formalaşması üçün “zəncirin hal- qaları” funksiyasında çıxış etməsi şübhəsizdir. Yaxın gələcəkdə türk coğrafiyasında vahid informasiya məkanının qurulması aşağıdakı mərhələlərdən keçə bilər; – Hər bir toplum və dövlətdə medianın türk coğrafiyasına geniş yer ayırması; – Hər bir toplum və dövlətdə türk dünyasına yönəlik, eləcə də regional nəşrlərin, saytların, verilişlərin fəaliyyətinə stimul verilməsi; Filologiya məsələləri – №7, 2013
391 – Türk dövlətləri və toplumlarının aparıcı media qurumları arasında informa- siya mübadiləsi barədə əməkdaşlıq, müxbir postlarının genişləndirilməsi; – Aparıcı media qurumlarının vahid bir platformada birləşməsi; (məsələn; Türkdilli dövlət və toplumların Media Forumu), vahid informasiya siyasətinin memorandumunun, jurnalist şəbəkəsi üçün qaydalar toplusunun hazırlanması və mütəmadi işlək quruma çevrilməsi; – Vahid informasiya şəbəkəsinin müəyyən müddətdən bir, forum keçirməsi və hesabat verməsi SSRİ-nin dağılması və 7 müstəqil türk dövlətinin dünya xəritəsində meydana gəlməsi türk dünyası mediası yeni mərhələyə qədəm qoydu. Türk coğrafiyasında fəaliyyət göstərən media qurumlarının qarşılıqlı əlaqəsi və əməkdaşlıqları baxımından bir sıra vacib addımlar atıldı. 1992-ci ilin noyabrında Ankarada yaradılan Türkdilli Ölkələrin İnformasiya Agentlikləri Birliyi türk dünyası ilə bağlı xəbərlərin qərəzsiz və obyektiv dünyaya çatdırılması və habelə qurumun üzvləri arasında əməkdaşlıq əlaqələri, qarşılıqlı təc- rübə mübadiləsi imkanlarının genişləndirilməsi üçün yaradılması təqdirəlayiqdir. Qurum türk dövlətləri və toplumları arasında xəbər əlaqələrinin qopuqluğu ucbatın- dan və və digər obyektiv səbəblərin nəticəsi kimi meydana gəlib. Birliyin yaradıcı üzvləri, Türkiyədən Anadolu agentliyi, Azərbaycandan AzərTac, Qazaxıstandan KazTag, Qırğızıstandan Kabar, Türkmənistandan TürkmenPress, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətindən (ŞKTC) TAKdır. Qurumun baş katibliyi funksiyasını Anadolu agentliyi həyata keçirir. (http://www.tkaonline.org/index.php? option=com_content&view=article&id=47&Itemid=56Türkdilli Xəbər Agentlikləri Birliyinin (TKA) üzvlərinə) 2008-ci il aprelin 29-dan mayın 3-dək Bakıda TKA Baş Məclisinin “Türkdilli ölkələrin əlaqələrinin inkişafında xəbər agentliklərinin əməkdaşlığının rolu” mövzusunda VII iclasında media sahəsində müzakirələr faydalı oldu. Yekunda Bakı forumunun qərarı ilə “Başinform”, “Tatar-inform” və “Krım xəbərləri” agentliklərinin Birliyə üzv qəbul edilməsi qurumun əhatə dairəsini genişləndirmiş oldu. 2010-cu il dekabrın 21-22-də Türkiyənin Ankara şəhərində düzənlənən Türkdilli Ölkələrin I Media Forumu və 2011-ci ilin oktyabrın 28-30-da Bakıda reallaşan Türkdilli Ölkə və Toplumların II Media Forumu türk soyundan olan ölkə və xalqların, toplumların bir araya gəlməsi və ortaq problemləri müzakirə edib vahid əməkdaşlıq perspektivləri baxımından tarixi hadisə oldu. Son illər Türkiyənin təşəbbüsü ilə türk dünyasını əhatə edən ortaq media quruluşlarının meydana gəlməkdədir. 2009-cu ildə yeni televiziya kanalı—TMB yayıma başladı. Türk dünyası musiqisini tanıtmaq və türk xalqları arasında mədəni körpü olmağı qarşısına məqsəd qoyan “Turkish Music Box”—“Türk Musiqi Qutusu” qısa zaman- da müxtəlif coğrafi məkanlarda yaşayan türk xalqlarının maraqla izlədiyi populyar kanala çevrilmişdir. 2009-cu il martın 29-undan yayım həyatına başlayan və bütün türk coğrafiyasını salamlayan “TRT AVAZ” qısa müddətdə türk ellərinin ortaq səsi olmağı bacarmışdır. (http://www.trt.net.tr/trtavaz/iletisim.aspx) Bu gün media konsernlərinin inkişafı və iqtisadi üstünlüklərinin nəticəsidir ki, onların nüfuz dairə- si getdikcə ölkə sərhədlərindən çıxmaqda, böyük bir regionu əhatə etməkdədir. Daha böyük kütləyə təsir etmə mexanizminə malik transmilli media holdinqləri bu gün vahid informasiya sisteminin formalaşmasında həlledici rola malikdir. Məs; Məşhur media maqnatı əslən avstraliyalı olan Rupert Merdok təkcə ABŞ-a 8 kanala
Filologiya məsələləri – №7, 2013
392 nəzarət edir, 10-a yaxın ingilis qəzet, Avstraliyada isə 21 qəzet ona məxsusdur. XX əsrin sonlarında başda Türkiyə olmaqla, müstəqil türk dövlətlərində yeni yeni formalaşan media holdinqləri gələcəkdə vahid türk coğrafiyası media şəbəkəsinin strukturunun güclənməsinə müsbət təsir edəcəyi şübhəsizdir. 2010-cu il dekabrın 21-22-i Ankarada düzənlənən Media Forumunda Türkiyənin Xarici İşlər naziri Əh- məd Davudoğlunun “Dünyada ən nüfuzlu 100 media quruluşu arasına türk dün- yasından neçə media quruluşunun girdiyi dünyadakı təsirini göstərən bəlkə də ən önəmli göstəricilərdən biridir.”—söyləməsi həqiqətən bir fakt və reallıqdır. (Türk dili konuşan ülkelermedya forumu, Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Ankara, 2010) Bu fikrin reallığa çevrilməsi həm də gələcəkdə dünya mediasında təmsil olunan nüfuzlu türk media orqanlarının türk dünyası vahid media şəbəkəsinin inkişafına təsir göstərməsi deməkdir. Müasir dövrdə beynəlxalq arenada başda Azərbaycan olmaqla, müstəqil türk dövlətlərinin ictimai-siyasi nüfuzu yüksəlməsi, iqtisadi göstəricilərinin artması, informasiyalı cəmiyyətdə söz və mətbuat azadlığı təmin edilməsi müstəqil və demokratik, iqtisadi cəhətdən güclü, nüfuzlu medianın formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Qazax jurnalist, tədqiqatçı Askar Uma- rov türk dünyası mediasının vahid informasiya məkanının formalaşdırılması mə- sələsiylə bağlı müxtəlif səpgili işlərin görülməsini; əsas dillərdə resurs onlayn mər- kəzi kimi türkdilli KİV portalı hazırlanması, AZSAT, KazSat 2, TurkSat3 pey- klərində türk dillərində olan kanalların siqnallarının pulsuz yerləşdirilməsi barədə dövlətlərarası səviyyədə qərar qəbul edilməsini və s. zəruri sayır. (Askar Umarov, “Türkdilli Medya Forum gerekmektedir”, “Birlik” jurnalı, iyun 2013, səh 20 www.atxem.az\\birlik\\) Türk coğrafiyası mediasında vahid informasiya sisteminin gələcək imkanları olduqca böyükdür. Bu sistemin zamanla tam formalaşacağı təqdirdə, türk dünyası coğrafiyası daxilində regionlar arasında qarşılıqlı informasiya paylaşımı güclənə- cək, informasiyanın sistem daxilində dolğun və operativ yayımı təmin ediləcək, üs- təlik türk dünyası coğrafiyası ilə bağlı yeniliklər beynəlxalq mediaya məhz birinci mənbədən ( türk mediasından) təqdim ediləcək. Bunların reallaşması isə türkəsilli dövlətlər və muxtar qurumların, elcə də azsaylı digər türk xalqlarının əsas media qurumlarının mütəmadi bir araya gəlməsi, qarşılıqlı əməkdaşlıqdan və yuxarıda qeyd edilən təkliflərin həyata keçirilməsindən asılıdır.
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|