Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/45
tarix05.05.2017
ölçüsü3,95 Mb.
#16789
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45

 

1.  Дубровина  С.Ю.  Русская  ботаническая  терминология  в  этнолингвис-ти-

ческом освещении (На материале названий растений, образованных от назва-

ний животных и птиц): Автореф. дис. ... канд. филол. наук. М., 1991. (Dubrovin 

S.Y. Russian botanical terminology etnolingvis-Atlantic lighting (On a material of 

plant names formed from the names of animals and birds)) 

2.  Копочева В.В. Соотношение искусственной и естественной номинации (На 

материале названий растений): Дис....канд. филол. наук. Томск, 1985. 



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



27

 (Kopocheva V.V. The ratio of the artificial and the natural category (On a material 

of plant names)) 

3. Рябко, О.П.  Номинативные и структурно-семантические свойства сложных 

субстантивных образований (на материале наименований растений): Автореф. 

дисс. на соиск. уч. ст. канд. филол. наук. Р наД., 1988. Ryabko, O.P. Nominati-

ve, structural and semantic properties of complex substantive entities (based on the 

names of plants) 

 

  Haşimhudjayeva Mohirux Muzaffarovna 



İngilis, rus və özbək dillərində bitkilərin adlandırılması üsulları 

Xülasə 


 

Məqalədə ingilis, rus və özbək dillərində bitkilərin adlandırılması prinsipləri 

müzakirə edilir. Müqayisəli təhlil yolu ilə hər dilin adlandırılmasında fərqli və ümumi 

xüsusiyyətlər tədqiq edilir.  Müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, tədqiq olunan dillərdə ən 

məhsuldar adlandırma “coğrafi və yer adlarının” adlandırılmasında həyata keçirilir. 

 

 Hashimhudjayeva Mohirukh Muzaffarovna  

The ways of plant nomination in english, russian and uzbek languages 

Summary 

 

This article discusses the plant nomination principles in English, Russian and 

Uzbek languages. By means of comparative analysis the distinctive and common 

features of nominating signs are exposed with examples in each compared langua-

ge. Concluding all the views expressed in the article we can say that  in English 

plant names the most productive nominative sign is “the geographical and natural 

locative” it perhaps due to the special attitude of Englishmen to the surrounding en-

vironment and landscape. 

   Хашимхуджаева Мохирух Музаффаровно 

Способы номинации растений английском, русском и узбекском языках 

Резюме 

 

В данной статье рассматриваются принципы номинации растений в анг-

лийском, русском и узбекском языках. С помощью сопоставительного анализа 

выявлены  отличительные  и  схожие  стороны  номинативных  признаков  и 

представлены  с  примерами  в  каждой  из  сопоставляемых  языках.  В  заключе-

нии мы можем сказать, что на английском языке имена растений является са-

мым  производительным  номинативным  знаком - это,  возможно,  из-за  спе-

циального отношения англичан к окружающей среде и пейзажу. 

 

Rəyçi:                  Şakir Albalıyev 



                    filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



28

                                                                JURAYEV ELBEK SADULLAYEVICH 

Senior scientific researcher of the Tashkent State  

Pedagogical University named after Nizamiy 



 

THE TYPES OF DICTIONARIES 

 

Açar sözlər: lüğət, izahlı lüğət, linqvistik lüğət, xarici lüğət, tərcümə lüğəti, 

dialektik lüğət   



Key words: dictionary, explanatory dictionary, linguistic dictionaries, dictionary of 

foreign words, translated dictionary, historical dictionaries, dialectical dictionary  



Ключевые  слова:  словарь,  толковый  словарь,  лингвистический  словарь, 

зарубежный  словарь,  переводческий  словарь,  исторический  словарь,  диалек-

тический словарь 

 

The great and thinkable problem of humanity is when and where does the langua-



ge appear? [7, p. 7]. But, we cannot think such about the dictionaries. Because, while 

the linguistics is proved as the independent science in XIX century, the dictionaries 

have already been developed. As it is known from the history, on of the sphere of 

linguistics the lexicology has very long history. The oldest dictionaries had been made 

25 thousand years ago, and they were specialized for difficult words and it was 

interlingual [6, p. 8]. In VI-VIII centuries, there were created the Sanskrit explanation 

dictionary. The old Chinese created the dictionary in X century B.C. In the beginning of 

the era they made the dictionary of the synonyms for the usage of the poets. As the 

creation of the literary language was finished, new developing period had became in the 

XVII centuries. WE can call this period as the time of the modern dictionaries. The 

past`s dictionary makers are distinguished by its methods, styles, the interpretation of 

the words. When we observed them by comparison, one of them open the root mea-

ning, have the relations with semantic structure of the word, we can see the theoretical 

and practical importance of it. In general, till the history of dictionary we saw the im-

portance of the creation of the dictionaries. That`s why there were many different 

original dictionaries. Investigators observed that, there were many types of dictionaries 

and they were made typicalized by the group. 

The creation of the dictionaries became tradition and it was developed by this 

day. Especially, the time of independence, the investigation of these resource are 

studied and represented different dictionaries. As it was in the world linguistics, in 

Uzbek linguistics you also see the development of the dictionaries not by the num-

ber, but by the meaning too. Of course, the development of the science is caused to 

the life of the social and spiritual life of the humanity. In this place, in linguistics, 

the dictionaries are created in order to help to the people to member the meaning of 

the words, as it is very hard to remember the explanation of the words. Secondly, 

the dictionary helps to write and pronounce the word correctly. So, it gives the root 

meanings, it stylistic peculiarities and so many specifics of word. 

The Dictionary in Arabic dialect word and word combinations. It is complete the 

words in order and explain and translate the word into the other language. Words and 

the complex words in all languages [8, p. 441].   Nowadays, the words are in two 

meanings:1) in the language, it`s regional or social dialect are existed the complex of 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



29

words, so lexis; 2) the words are used in the units, the backgrounds meaning, writings, 

pronunciation, stylistics belongings and translation into other words  [4, p. 60]. 

The dictionaries are divided into two groups: encyclopedic and  linguistics 

ones. Encyclopedic dictionaries explain the historical events of different countries, 

and nationalities, nature and social life, famous people, the inventions of the scien-

ce, cities. So, the main explanation of the word is used for the events. (National en-

cyclopedia of Uzbekistan), (“Encyclopedia of zoology”, Tesha zohidov 3 volume. 

1960-1969, “Russian-Uzbek dictionary of botanic” K.Z.Zokirov, X.A.Jamolkhonov 

1973 ) [3, p. 227-228].  

Linguistic dictionaries also  divided into 2.They are general dictionaries and 

special ones. They are differ from encyclopedic dictionaries by the language, 

proverbs and sayings [3, p. 228].  

1.

 



Explanatory dictionary. This dictionary shows  the explanation, the usage 

of the sphere, phonetic and grammatical  peculiarities of the dictionaries [4, p. 

61]. This dictionary  is to puplish . The role of this dictionary is to explain the all 

meanings of words in mother tongue [1, p. 77].  To create this dictionary, it is 

necessary to join all meanings of the words, to learn deeply, to be in contact with 

different spheres, to find the definitions all the word [1, p. 77]. In this case our 

lexicography made a lot.  

  Marupov published “Explanatory dictionary: 1 and 2 volume, now 5 volume 

of Uzbek languages by A.Madvaliyev is published and this dictionary is very useful 

for the users. 

2. Dictionary of foreign words. The dictionary of foreign words is explained 

the borrowed word and terms [4, p. 62]. For example: O.Usmonov and R.Daniya-

rov, Russian international dictionary. (Tashkent, 1965; 2 nd edition. Tashkent, 

1972)  and new dictionary of foreign word and word combinations. Minsk, 2003. 

3.Translated dictionary. Translated dictionary translates one word into other 

language. It is much spread and important dictionaries of Arab-Uzbek, Persian- 

Uzbek, Turkic – Uzbek dictionaries, and in XX century German, English, France 

Spain, Indian, Japan and etc. dictionaries are joined us too.  

Translated dictionaries are very popular spread bilingual dictionaries [1, p. 

75]. Such dictionaries are very famous. For example, the masterpieces of literature 

art and many other branches are translated into Uzbek all over the world. 

The creation of translated dictionaries are depends on the hard works the lin-

guists. Because, it demands the knowledge of two languages very fluently. It is ne-

cessary to point that Uzbekistan stays in the first place after Russia, Ukraine and 

Poland in learning the German.  

4. Historical dictionaries. This dictionary explains the phonetics, grammar, 

semantic peculiarities of progress [4, p. 62]  and all written manuscripts, the 

meaning of old words gives a chance to write it correctly [1, p. 79]. In this 

dictionary, the words stay in correct order and explain the modern meaning. For 

example, I.I.Sreznevskiy in XIX century published: The material to create the Old- 

Russian language dictionary with the help of written manuscripts. So, The Czechs 

scientists Yan Gebauer created the dictionary of Czechs. 



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



30

5. Dialectical dictionary . This dictionary gives the prevalent to the phonetics, 

grammar, and semantic peculiarities of the word [1, p. 62]. Every dialect must 

compare and explain the differences between the literary works [1, p. 78]. For 

example, Uzbek people has 3 dialects and it has the peculiarities like phonetics, 

morphological and lexical ones [2, p. 109]. These differences in the dialect are very 

important in order to know the history, spiritual and material culture and the 

changes. The dialect and rumor of Uzbek language had been developed from the 

history, and became the general language of the people. But some differences bet-

ween the dialect has been left  

We can speak a long about it because the XXI centuries begin to represent the 

great things in dictionary. We can give  the examples like Etimological dictionary 

[Sh.Raxmatullaev. O`zbek tilining etimologig lug`ati ( 1 – book: Uzbek words, 

2000; 2- book: Arabic words, 2003)]. M.Fasmer. Etymological dictionary of 

Russian language ,. 1-4. М., 1964-1973;  Thematic dictionary (Tixonov and others 

Russian – Uzbek thematic dictionary . 1975). Translated dictionary (B.Yusuf. Turk 

tilining ters lug’ati. 2006). Pronunciation dictionary (М.Sodikova, U.Usmonova The 

Orphoepical dictionary of Uzbek language. 1977). The Morpheme  dictionary. 

(А.Gulomov and others. The morpheme dictionary of Uzbek language. 1977). Par-

ticular dictionary (I.А.Kissen.  Словарь  наиболее  употребительных  слов  со-

временного  узбекского  литературного  языка. 1972; С.Ризаев.  Ўзбек  болалар 

адабиёти  тили лексикасининг частотали луғати. 1980).  

During the developing each sphere the explanatory dictionaries became more 

necessary. Let look through them: O.Usmon “Qisqacha internatsional so`zlar 

lug`ati” (Тоshkent, 1956), R.Qo`ng`irov and A Tixonov  “O`zbek tilining chappa 

lug`ti” (Samarqkand, 1968), A.Xojiyev “O`zbek tili sinonimlari lug`ti” (Toshkent, 

1974), “Tilshunoslik terminlarining izohli lug`ati” (Toshkent, 2002), S.Ibrohomov, 

E.Begmatov and A.Axmedov “O`zbek tilining imlo lug`ati” (Тоshkent, 1976), 

A.Tixonov, A.G`ulomoz Morpheme dictionary of Uzbek language  (Тoshkent, 

1977), Sh.Raxmatullaev “O`zbek tilining frazeoligig lug`ati” ( Toshkent, 1978), 

Sh.Raxmatullaev,  N.Mamatov and R.Shukurov “O`zbek tilining antonimlar lug`ti” 

(Тоshkent, 1980), А.Xojiyev and L.Reshetova “O`zbek tilinig grammatik terminla-

rining qisqacha izohli lug`ati” (Тоshkent, 1980), Z.Маrupov “O`zbek tilining izohli 

lug`ati” 1 and  2 volume (Moscow 1981), М.Аsomiddinova, E.Begmatov, 

А.Boboeva, S.Ibrohomov, O.Usmonov “O`zbek adabiy talaffuzi lug`ti” Toshkent, 

1984).  

 

Lexicography – studies the types of dictionaries. 



Therm – this sphere is called therminology.   

Dialectalism . It uses in main part of language speakers

Linguistic dictionary.  It divides into 2: general and special. 

Encyclopedic dictionary – gives the more information about proverb, sayings 

Dictionary – mean language, dialect, word,  in Arabic. 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



31

References 



 

1.

 



 Azizov O. Tilshunoslikka kirish. – T.: “O`rta va oliy maktab”, 1963. 

2.

 



Аshirbaev S., S.Raxmatov. O`zbek adabiy tili tarixi (maruza matni). - T., 2003. 

3.

 



 Jamolxonov Kh.A. Hozirgi o`zbek adabiy tili. - Т.: “Тalqin”, 2005.  

4.

 



Мadvaliev A. Lug`at va lug`at turlari xususida // O`zbek tili adabiyoti, 2008. 1-

son. 


5.

 

Nosirov Sh.  Shevalar lug`ati dolzarb masala // Til va adabiyot  jurnali, 1991, 6-



son. 

6.

 



Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. – T.: “O`qituvchi”, 1972. 

7.

 



Yo`ldoshev I., Sharipova O.  Tilshunoslik asoslari. - Т.: “Iqtisod-moliya” 

nashriyoti, 2007. 

8.

 

O`zbek tilining izohli lug`ati. V.5. – Тошкент: National encyclopedia of 



Uzbekistan, 2006. 

 

Jurayev Elbek Sadullayevich 



The types of dictionaries 

Summary 


 

The creation of the dictionaries became tradition and it was developed by this 

day. Especially, the time of independence, the investigation of these resource are 

studied and represented different dictionaries. As it was in the world linguistics, in 

Uzbek linguistics you also see the development of the dictionaries not by the 

number, but by the meaning too.  

The article deals with the type of Dictionaries in the Uzbek language and also 

the phonetics, grammar, and semantic peculiarities of the word are illuminated in 

the paper. 

 

Жураев Эльбек Садуллаевич 



Типы словарей 

Резюме 


 

Создание  словарей  стало  традицией,  и  этот  процесс  развивается  по  се-

годняшний день. Особенно, в период независимости, исследование этих сло-

варей является актуальным вопросом. Этот процесс идет как в мировой лингв-

истике, а также в узбекской лингвистике. Мы также видим развитие словарей 

не количеством, а значением.  

В статье изучаются словари на узбекском языке и также их фонетичес-

кие, грамматические и семантические особенности. 

 

 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



32

Juraev Elbek Sadullaeviç 

Lüğətlərin növü 

Xülasə 


 

Lüğətlərin yaradılması artıq uzun zamandır ki, ənənəyə çevrilmişdir və bu 

ənənə bu günədək davam edir. Xüsusilə, müstəqillik dövründə bu resurslar öyrənil-

miş  və müxtəlif lüğətlər tərtib edilmişdir. Dünya dilçiliyində olduğu kimi, özbək 

dilçiliyində lüğətlərin həm sayca, həm də mənaca inkişafını görürük. 

Məqalədə özbək dilində olan lüğətlərin növü və  həmçinin onların fonetik, 

qrammatik və  semantik xüsusiyyətləri öyrənilir. 

 

Rəyçi:                 Afaq Ramazanova  

                 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



33

B.m  SƏNUBƏR ZEYNALOVA 

                                                                                                         ADU 

zeynalovasanubar@ rambler.ru 

 

BƏDİİ  NİTQİN ÜSLUBIYYATINDA METAFORANIN ROLU 

 

Acar sözlər : metafora, ritorikada məcazlar, funksional üslubiyyat 



Key words: metaphor, metaphor in the ritorik, the functional stylistics 

Ключевые  слова:  метафора,  метафора  в  риторике,  функциональная  стилис-

тикa. 


 

Üslubiyyat üçün nitqin düzgün, ifadəli olması, oxucu və dinləyicilərin ağlı və 

hisslərinə təsir etməyə qabil olması vacibdir. Ritorikada, sonralar isə üslubiyyatda 

metafora qədim zamanlardan əsas yer tutur. O, dilin obrazlılığının, ekspressivliyinin 

əldə olunmasının əsas vasitələrindən biridir, onun köməkliyi ilə oxucu təxəyyülünə 

təsir etmək asandır. Bəzi alimlər metaforanı adətən „söz və ifadələrin oxşarlıq, ana-

logiya və s. əsasında köçürmə mənasında işlədilməsindən ibarət olan məcaz kimi „ 

təhlil edirlər.   

Antik dövrlərdə ritorikada məcazlara iki yanaşma olmuşdur. Birinci yanaşma-

ya görə, məcazlar və fiqurlar eyni qəbildən olan kimi götürülürlər. İkinci yanaşma-

da məcazlar və fiqurlar ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilir və onunla əsaslandırılır ki, 

məcazın spesifik xüsusiyyəti plastiklik və obrazlılıqdadır və bu da ifadədən çox, təs-

vir vasitəsidir.  

Ritorika nəzəriyyəsində  aşağıdakı  təriflər verilir: məcaz – məcazi mənada 

işlədilən söz və ya ifadə, obrazlı ifadə, sözün semanikasında birbaşa mənadan mə-

cazi mənaya doğru dəyişiklik baş verməsidir, məsələn, metafora, metanomiya, alle-

qoriya, litota, mübaliğə və s. Fiqur (latınca: «obraz», «görünüş») sintaksik quruluşu-

na görə qeyri-adi nitq vasitəsi olub, çıxışın ifadəliliyini, dinləyicilərin hisslərinə tə-

sir məqsədilə istifadə olunur, məsələn, antiteza, inversiya və s.  Bu anlamda məcaz-

lar semantika sahəsinə aid olur, nitq fiqurları isə  əsas etibarilə semantik-sintaktik 

hadisədir. Cümlə daxilində metafora münasibətləri semantik-sintaktik səviyyədə 

fəaliyyət göstərir. Bütün təsvir və ifadə vasitələri kimi, məcazlar ikitərəflidir: deno-

tativ məzmunu ifadə etməklə onlar məna və qiymətləndirməni formalaşdırırlar, bu-

nunla subyektiv münasibəti ifadə etməklə onlar mənaya hissi surət verirlər.  

Məcaz dil sistemində hazır halda, yəni lüğət vahidi şəklində mövcud  deyil, o, 

nitq ünsiyyəti prosesində yaranır. Buna görə  də, məcaz formasına görə sözdən və 

söz birləşməsindən fərqlənməsə də, onu lüğət vahidlərinin təhlil edildiyi mövqedən 

təhlil etmək məqsədyönlü deyil. Məcazın səs və morfoloji forması, həmçinin onun 

bu və ya digər leksik-qrammatik sinfə aidliyi onun üçün əhəmiyyətli xarakteristika-

lar deyil, yəni onlar ilkin leksik vahidlə müqayisədə  dəyişilməz qalırlar. Məsələn, 

metafora qrammatik baxımdan fellə, isimlə, sifətlə  və ya zərflə ifadə oluna bilər, 

leksik tərkibinə görə ümumişlək məişət sözü, nadir söz, arxaizm, neologizmlə təm-

sil oluna bilər, lakin onun bu əlamətləri dəyişəndir, halbuki əsas əlamət invariantlıq 

xüsusiyyətinə malik olmalı və metaforanın bütün növlərində aşkarlanmalıdır. 

Məcazlar mürəkkəb struktura malikdir: sırf dil elementləri onlarda yalnız bir 

tərəfdir, ikinci tərəf isə – elementləri obrazlı strukturlarda birləşdirən  transformasi-



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



34

ya, eynilik, yaxınlıq və təzad əməliyyatları zəminində yaranan ifadəli mənanın işarə 

qurumunun elementləridir ki, bunun da nəticəsində «ifadəli mənanın qoşulması», 

obrazlı subelementin əlavə olunması baş verir. Bu vasitələr inandırma, emosional 

reaksiya və xüsusi sübutluluq  effekti yaradılmasına hesablanıb. İstənilən başqa mə-

cazlarda olduğu kimi, metaforada da əşyavi-duyulan obrazlar sanki əriyir və üzə 

mücərrəd işarə-simvolik məzmun çıxır. Stilistik transformasiyalarda əlaqələndirilən 

elementlərin duyulan olması və reallığı deyil, priyomda aşkar ifadə olunan mənala-

rın kəsişməsində meydana çıxan üçüncü, qeyri-aşkar mənanın aktuallaşması prosesi 

vacibdir. 

Metaforanın daimi, struktur xüsusiyyəti leksik vahidin iki mənasının eksplisit 

qarşılıqlı əlaqəsidir, yəni stilistik funksiyanın – ikiqat aktuallaşmanın realizə üsulu-

dur. Mənaların komponent tərkibi baxımından metaforanın spesifikası metafora ele-

mentinin iki mənasının birləşməsi, onların adətən fərqləndirildiyi  spesifik əlamətlə-

rinin sıxışdırılması, aradan qaldırılması ilə bağlı olmamasındadır.  Əksinə, bu əla-

mətlər kontekstin bu mənada bir-birinə qarşı qoyulan müxtəlif elementlərinin kö-

məkliyi ilə xüsusi olaraq aktuallaşır. 

Bəzi tədqiqatçılar (A.İ.Fyodorov, M.P.Tağıyev, N.A.Basilaya) metaforanı 

«assosiativ sahə» psixoloji anlayış baxımından izah edirlər. Onlar bildirirlər ki, hər 

bir sözə assosiativ sahə müvafiqdir. Özü də sözü müşayiət edən assosiasiyalar daha 

yaxın və daha uzaq ola bilirlər. Psixologiyada assosiativ sahə dilçilikdə semantik sa-

hə kimidir. Sözlərin semantik toqquşmasında onlardan biri öz semantik sahəsini də-

yişilməz saxlayır, digərində isə üst semantik assosiativ sahənin yaranması baş verir. 

Metaforanın qavranılmasında metaforanın yeni obyektin xüsusiyyətləri ilə bir araya 

sığmayan  əlamətləri də resipiyentin yaddaşında assosiasiyalar şəklində üzə çıxır ki, 

bu da obrazlılığın yaranması üçün əsas olur . 

Bir çox tədqiqatçılar (Kojina M.N., Fyodorov A.İ., Brandes M.P. və b.) meta-

foranı bədii ədəbiyyatın dilinin obrazlılığını yaratmaq üçün ən parlaq üsullardan biri 

hesab edirlər. Bədii nitqdə metaforalaq özünü doğruldur, çünki müəllifin par-

çalanmamış  təsəvvürləri çatdırmağa ehtiyacı var ki, onların birləşməsi digər vasi-

tələrlə birlikdə metaforalı obrazda təsəvvür və fikri birləşdirərək  əsərin dieyasını 

daha qənaətlə və səmərəli realizə etməyə kömək edir. Digər obrazlı vasitələr kimi, 

metafora də özü-özlüyündə məqsəd deyil, oxucunun zehni fəaliyyətini və təxəyyü-

lünü oyatmaq üçün ən təsirli vasitədir .Oxucuların təxəyyülünə  və hisslərinə daha 

güclü təsir etmək, onların təsəvvüründə canlı gerçəkliyi yaratmaq üçün yazıçı dil 

vasitələrini xüsusi tərzdə seçir və uzlaşdıraraq, bu vasitələrin onun poetik fikrini və 

obrazlar sistemini hər şeydən yaxşı ifadə edən sistemini yaradır. Sözlərin seçimi və 

zulaşdırılması, onların semantikası, ardıcıllıq qaydası, üslubi çalarları, oxucuda 

oyatdıqları assosiasiyalar, ifadələrin konstruksiyası və s. – bunların hamısı birlikdə 

lazımi təəssüratı yaradır. 

Bədii  əsərin dilinə  tətbiqən emosionallığın spesifikliyi hisslərin gücü, səviy-

yəsində, dil vasitələrindən onların bədii  ədəbiyyatın oxucuya böyük təsir gücünü 

yarada bilməyə qabil olan səpkidə istifadədədir. Spesifiklik bir də ondadır ki, bədii 

nitqin dili sadəcə  məntiqi fikri ifadə etmir, həm də hissi-konkretdir, buna görə  də 

daha emosional obrazların ifadə vasitəsidir. Kommunikativ funksiyasında dil insa-

nın yalnız fikrinin deyil, həm də hisslərinin, iradəsinin ifadə edilməsinə xidmət edir. 

O, estetik funksiyasında çıxış edəndə isə, onun bu cəhəti güclənir. Bundan başqa, 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



35

bədii nitqdə emosionallığın intensivliyi dil vasitələrinin seçimi və istifadəsi vasitəsi-

lə  əldə olunur. Ümumdil emosionallıq vasitələri – sözdüzəldici, sintaksik, leksik – 

məhz burada başqa üslubların heç birində olmadığı dərəcədə geniş istifadə olunur. 

Sözün biri ilkin, digəri isə törəmə kimi çıxış edən iki mənası arasında münasibətlə-

rin nəticəsi kimi, metafora leksik semantika sahəsində dinamikaya bariz misaldır.  

Funksional üslubiyyat dili geniş planda öyrənir, o, dilin müəyyən zaman kəsi-

yində  fəaliyyəti məsələləri ilə  məşğul olur. Bu, zənnimizcə, müasir linqvistikanın 

başlanğıcında duran və XX əsrin  əvvəllərində üslubi hadisələrə tarixi yanaşmanın 

mümkünlüyünü inkar edən  alim Ş.Ballinin baxışları ilə bağlıdır. Sinxron təhlil 

prinsiplərini müdafiə edən Ş.Balli göstərir ki, üslubi təhlili dilin müasir vəziyyətinin 

materialları  əsasında aparmaq daha məqsədəuyğundur, çünki bu, dil ilə  təfəkkür 

arasında sinxron əlaqəni üzə  çıxartmağa imkan verir.Onun fikrincə, «Üslubiyyat 

tarixi fənn, bu məfhumun adətən linqvistikada qavranıldığı  mənada, ola bilməz, 

çünki ayrı-ayrı hadisələrin və hətta dilin ayrı-ayrı aspektlərinin inkişafının gedişində 

müşahidə olunan dəyişikliklər onun predmeti ola bilməz. Üslubiyyatın əsası nitq və 

təfəkkür arasındakı daimi münasibətlər üzərində qurulub. Doğma dilində spontan 

danışan adam dili həmişə hal kimi hiss edir, onda dilin inkişaf etməsi və ya zaman-

da perspektivi duyğusu yoxdur» .Dil faktlarının tarixi təhlili, Balliyə görə, onların 

fraqmentar öyrənilməsinə, təcrid edilmiş hadisələrin onların qarşılıqlı  əlaqələri və 

qarşılıqlı asılılıqları  nəzərə alınmadan tədqiqinə  bərabərdir.  Ş.Balli hesab edir ki, 

tarixi tədqiqat, prinsip etibarilə, ayrı-ayrı təcrid edilmiş hadisələrin dəyişməsini de-

yil,  sistemin formalaşmasını aşkarlamalıdır. Ballinin fikrincə, bu məsələ nəzəri ba-

xımdan mümkün, amma praktik cəhətdən qeyri-mümkündür. Ş.Ballinin sinxron təh-

lilə verdiyi üstünlük daha iki müddəa ilə  dəlilləşdirilir: birincisi, onun «etimoloji 

refleks» adlandırdığı və dil vahidlərinin real semantik və funksional xüsusiyyətləri-

ni onların etimoloji mənası ilə əvəzləyən məqamı təhlildən çıxartmaq cəhdi; ikincisi 

isə, üslubi tədqiqata metodoloji baxımdan etimoloji refleksə qarşı qoyulan  funksio-

nal-psixoloji yanaşmanın tətbiq edilməsi Ş.Ballinin üslubiyyat və dil tarixinin qarşı-

qarşıya qoyulması haqqında tezisini bütövlükdə qiymətləndirəndə, sözün inkişafının 

müasir mərhələsində onun etimologiyası  və funksional-semantik xüsusiyyətlərinin 

qarışdırılmasının əleyhinə çıxan İsveçrə aliminin bundan üslubiyyatda tarixi təhlilin 

məqsədyönlü olmaması kimi həddən artıq qlobal və bu şəkildə qəbul edilə bilməyən 

nəticələr çıxardığını söyləyən Z.M.Xovanskayanın fikri ilə razılaşaq. Bununla bağlı 

üslubiyyatda haqlı sistem təhlili tələbini də sinxronluqdan bu qədər sərt asılı etmək 

və tarixi-etimoloji tədqiqatlara qarşı qoymaq çətin ki, məqsədyönlü olsun . 

Nitqdə (o cümlədən bədii  ədəbiyyatda) üslubi dəyişikliklər  bütövlükdə dil 

miqyasında olduğundan daha sürətlə baş verir. Özü də dilin bütün səviyyələrində 

dəyişikliklərin özlərinin üslubi sistemlərin bir-birini əvəzləməsi və ya hətta ayrı-ayrı 

üslubi çalarların dəyişilməsi, əgər üslub dildən onun bütün elementlərinin qarşılıqlı 

əlaqəsində konkret istifadə sistemi və eyni zamanda danışanın və ya yazanın müəy-

yən vəziyyətdə deyilənin məzmununa münasibətini realizə edən vasitə kimi götürü-

lərsə, formasında baş verməsi də eynilə vacibdir. Bununla da bütün rəngarəng üslu-

bi faktlara nisbətdə yalnız sinxron planda deyil, həm də diaxron planda tədqiqatlara 

zərurət yaranır .Bir çox müəlliflər hesab edirlər ki, müqayisəli üslubiyyat sahəsində 

sinxron və diaxron anlayışları və məfhumların özləri özlərinə az-çox xüsusi tətbiq 



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



36

tapmırlar. N.N.Semenyuk sırf sinxron hüdudlarının əsl mahiyyəti, hərdən olduğu ki-

mi, yalnız dil tarixinə müraciət zamanı açılan üslubi konnotasiyaların öyrənilməsi 

üçün dar olduğunu qeyd edir. 

Müasir linqvistikanın dilin funksional, kommunikativ və praqmatik aspektlə-

rinə böyük diqqət yetirməsi ilə bağlı, görünür, bütövlükdə üslubi tədqiqatların rolu 

və  əhəmiyyətinin artmasından danışmaq lazımdır. Tarixi üslubiyyat, dilin öyrənil-

məsinin xüsusi aspekti kimi, işlənilmiş dil formalarının inkişafı və fəaliyyət göstər-

məsi proseslərinin dərki üçün nə qədər vacib olsa da, inkişafının hələ ki erkən mər-

hələsindədir. Üslubiyyatın bu istiqaməti cəmi bir neçə  tədqiqatla təmsil olunmuş-

dur. Məsələn, V.Q.Admoninin alman dilinin tarixi sintaksisi üzrə  əsərləri üslub 

fərqləndirmələr üçün zəngin material verir. 

Tarixi üslubiyyat ayrı-ayrı üslubların tarixini, onların yaranması və inkişafını 

nəzərdən keçirir. Tarixi üslubiyyatın qarşısında duran məsələlərə ayrı-ayrı yazıçıla-

rın fərdi üslub xüsusiyyətlərinin, həmçinin müxtəlif  ədəbi cərəyanların üslub xü-

susiyyətlərini aid etmək lazımdır. Tarixi perspektiv haqqında məsələ az və ya çox 

uzaq keçmişin bədii  əsərinin həm adi oxucu, həm də  tədqiqatçı-filoloq üçün ikili 

əlaqələndirilmə vəziyyətində, yəni yarandığı dövrün dili ilə əlaqələndiriləndə və in-

diki oxucunun müasiri olduğu dillə əlaqələndiriləndə meydana çıxır .  

Dilin inkişafının özü bilavasitə dil sisteminin ayrı-ayrı elementlərinin üslubi 

rolunun dəyişməsi – həm gündəlik məişət nitqində baş verən dəyişikliklər, həm də 

bədii ədəbiyyatın nitqində baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır. Bədii ədəbiyyatın üslu-

bunun fəaliyyət göstərməsinin xüsusiyyətləri mədəni-tarixi  ənənələr və ictimai 

vəziyyətlə müəyyənləşir. Metafora strukturlarının tədqiqi onların üslubi istifadəsi, 

dilin estetik cəhəti, həm də dilin tarixi keçmişi ilə bağlıdır, çünki ənənənin gücü 

burada xüsusilə hiss olunur. 

 

Ədəbiyyat 



 

1. 


Abdullayev Ə.Ə. Aktual üzvlənmə, mətn və diskurs, Zərdabi LTD, Bakı, 2011 

2.   Şirəliyev M. Ş. Nitq mədəniyyəti . Kommunist qəz.,28.29.08.1976 

3. Арутюнова Н.Д. Языковая метафора (синтаксис и лексика) // Лингвистика и 

поэтика: Сб. статей / Отв. ред. В.П. Григорьев. М.: Наука, 1979. С. 147-173. 

4. Брандес М.П. Стилистика немецкого языка (для институтов и факультетов 

иностранных языков): Учеб. 2-е изд., испр. и доп. М.: Высшая школа, 1990. -

320 с.  

5. Маслова В.А. Когнитивная 

лингвистика.учеб.пособие/3изд.ТетраСистемс,2008  

6. Fleischer W., Wichel G. Stilistik der deutschen Gegenwartssprache. 

Leipzig,1979. 

7. Gerhard Kurz, Theodor Pelster. Metapher: Theorie u. Unterricht.Pädagogischer 

Verlag Schwann,1976 

 

 



 

 

 



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



37

С. Зейналова 

Роль метафоры в стилистике художественной литературы 

Резюме 


 

   Метафора - является одним из средств, отмечающих образность и экс-

прессивность языка.Она не существует в языковой системе в готовой форме, 

т.е. как словарная единица.Она образуется в процессе общения речи.В статье 

исследуются семантически-синтаксические особенности метафоры в риторикe 

и стилистике художественной речи. А так же исследуется метафора, как одна 

из  значимых  методов  стилистического  изменения  языка  в  диахроническом 

плане.  


                    S.Zeynalova 

The role of metaphors in the  style of fiction 

Summary 

 

Metaphor - is a means of marking the imagery and the expressivity of the 



language.It does not exist in the language system in the finished form, i.e. as lexical 

unit.It is formed in the process of communicating speech.The article investigates the 

semantic-syntactic features of metaphor in rhetoric and style of rhythmic (artistic) 

speech.And also it is investigated a metaphor as one of the most important methods 

of stylistic changing the language in diachronic terms. 

 

Rəyçi:  Professor Ə.Abdullayev  



 

 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



38


Yüklə 3,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin