Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- TƏKLİK ANLAYIŞI MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ KƏMİYYƏT FUNKSİONAL – SEMANTİK KATEQORİYASININ TƏRKİB HİSSƏSİ KİMİ
- Ключевые слова
|
Filologiya məsələləri – №7, 2013
49
YAŞAR MƏMMƏDLİ BDU-nun dosenti LEKSİK YOLLA İNTENSİVLİYİN İFADƏ YOLLARI Açar sözlər: adresat, adresant, intensivləşdirmə, ekspressivlik, sintaqmatik, anno- natativ və referentiv, rasional təcrübə, adekvat dil. Key words: the addressee, adresant, intensification, expressiveness, syntagmatical, annonatativ and referentiv, streamlined experience, adequate language. Ключевые слова: адресат, adresant, интенсификация, выразительность, син- тагматических, annonatativ и referentiv, обтекаемый опыта, адекватный язык.
Dünya dilçiliyində intensivlik anlayışı birbaşa semantika ilə bağlı olduğundan biz bu mövzuda müxtəlif müıllifləri göstərə bilərik (1,2,3,4). Bu müəlliflərin əsərlə- rində söz yanlış spontan şəkildə yaranmış dil vahidi kimi göstərilir və sözün əvvəl- dən hansısa nəsnəni, predmeti adlandırması müəyyən toplum tərəfindən qəbul edi- lir. Sözün dilçilik baxımından sonrakı inkişafı, yeni semantika qazanması sosiolinq- vistik proses kimi qəbul edilir. Burada qeyd etmək istərdik ki, leksik baxımdan sözün inkişaf traektoriyası bütün dillərdə - mükəmməl dillərdə qeydə alınır. Hər hansı dilçinin digər dilin in- trolinqvistik xüsusiyyətlərini araşdırması təəccüb doğurmamalıdır. Gəlin təsəvvür edək ki, Baskakov N. , Dimitriyev N. , A.Kononov, E.Sevortyan bizim ana dilimizi leksik baxımdan tədqiq etmişlər. Hesab etmək olar ki, mükəmməl dili araşdıran alimlər - dilçilər nəyəsə nail olur. Keçmiş ölçülərlə dilə yanaşma metodu düz deyil. Dil ya var, ya da lokal areal- da özünü qoruyub saxlayır. Bu baxımdan azərbaycan dili mükəmməl türk dillərin- dən bir üstün qol kimi bütün sahələrdə imkanlarını ortaya qoya bilir. Çünki bu dilin leksik qatı bütün baxımlardan imkanlıdır. Ən azından nəzərə alsaq ki, M. Kaşqarlı- nın "Divani Lüğət-it-türk" araşdırmasında türk dilinin bu gün ən çox leksik vahid- ləri azərbaycan dilində qalmışdır. Azərbaycan dilçiliyində intensivləşdirmə prosesi qəti araşdırılmamışdır. Leksikologiya ilə bağlı yazan dilçilərimiz bu hadisəni ya sinonim (semantik məna- da), ya da dərəcə (qrammatik mənada-bu gün də mübahisəlidir!) göstərmişlər. (H.Həsənov , İ.Məmmədov, N.Məmmədli və b.) (20,21,22,23). Biz onların araşdırmalarına irad tutmuruq. Dildə leksik yarusun xüsusiyyətləti başqadır. Burada yalnız dil vahidi işarə kimi özünü göstərir və heç bir qrammatik əlamət rol oynamır. Təsəvvür edək ki, digər bir dilin leksik intensivləşdirmə prosesini izləyirik. Burada: birincisi - milli psixolinqvistik proses ön sıraya keçir və milli dilə sahib insan öz fikrini daha dolğun ifadə etmək üçün spontan dil məqamından istifadə edir. ikincisi- adresat adresanta öz fikrini daha dolğun şəkildə çatdırmaq üçün adre- santın (dinləyənin, qarşısındakı adamın) səviyyəsini, onu psixoloji vəziyyətini, dili- ni və anlam tərzini bilməlidir.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
50 üçüncüsü- burada müxtəlif dillərin, ən azı adekvat dil - ümumanlaşıqlı dil şəklində işlədilməsi, müqabil tərəflərin, ən azı leksil vahidləri eyni cür anlaması va- cib sayılmalıdır. Bizim öncəki Azərbaycan dilçilərinə mövzu ilə bağlı elə bir iradımız yoxdur və biz öz fikrimizi ifadə etmək istəyindəyik. Leksik baxımdan dil vahidi haqqında fikir bildirən F. de Sössür yazır ki, "dil vahidi sərbəstdir(hüdudsuzdur, azaddır, mü- vazidir - Y.M)(24). Belə anlamaq olar ki, hər hansı dil vahidi əvvəlcədən qrup, top- lum cəmiyyət tərəfindən sintaqmatik - nitq prosesində qəbul edilən referentiv for- masıdır. A. Luriya yazır ki, sözün "simpraktik mənası ilk təmasda yaranan təəssüratın ifadə formasıdır". Burdada yalnız insanın ilk əldə etdiyi dil bilgisi nəzərdə tutlur ki, bu da rasional - ötürülmüş, bəlli, məlum dil anlamından irəli gəlir. Ona görə də A. Leontev də öz araşdırmasında A.Luriyanın belə bir fikrini təsdiqləyir ki, "sözün an- natotiv və referentiv vəzifəsi işarələmə prosesindən ibarətdir(26). Sözü bütün dünya dillərində yalnız heç bir (ilkin dövrdə) əlamət, məna kəsb etməyən dil vahidi kimi götürmək lazımdır. Dil simpraktik xarakterli olduğuna görə - yəni, dil insanın prak- tik fəaliyyətini qeydə alan kateqoriya kimi öz intra və ekstra linqvistik xüsusiyyətlə- rə malikdir. A. Luriya göstərir ki, "sözün təcrübədən emansipasiyası, fərdin fərdi fəaliyyətindən predmetlə (predmetə - Y.M) münasibət nəticəsində yaranma və qey- də alınma prosesidir" (25, s, 33). Biz A. Luriyanın bir neçə fikrini göstərə bilərik: - dil konkretliyə istiqamətlənib; - informativ istək dildə emosionallığa əsaslanır; - söz nitq aktında özünü təsdiqləyir; - söz adresat və adresant anlayışını müəyyənləşdirir; - sözün məna strukturu yoxdur və bunu yalnız mətn - kontekst aydınlaşdıra bilər;
- söz işarədir və bu sxemə uyğundur: -söz bu ardıcıllığa daha çox uyğundur: işarə → məna → məfhum → predmet Burada ox işarələri semiotikada "məna üçbucağı" adlandırılan bir postulatın əksinədir (25, s, 61). Əvvəl də qeyd etdik ki, leksik intensivləşdirmə ilə bağlı elmi araşdırma, dərs- lik və dərs vəsaitlərinə qarşı heç bir iradımız yoxdur. Biz Azərbaycan dilində leksik yolla intensivləşdirilmənin, sadəcə elmi mənbələrlə göstərməyə çalışdıq. İndi istər- dik ki, sifətin çoxaltma və azaltma dərəcəsi, sözlərin sinonimliyi ilə bağlı deyilmiş fikirlərə münasibət bildirək. Leksik intensivləşdirmə dil prosesi deyil. Daha çox bu ünsiyyət məqamı adi ümumxalq danışıq dilində öz əksini tapır. Bu gün ana dilimizi anlayan və özünü dil- çi sayan bir nəfər də "bombalamboş" sözünü tərkibcə təhlil edə bilmir, o cümlədən: "tezcənə", "ovxalamaq", "çalxalamaq", "səhərdənnən", "dünənnəri". Bunlara izah vermək lazımdır. Bunlar dialekt sözləri deyil, ümumxalq danışıq dilinin sözləridir. Danışıq dilində ümumişləklik hüququ qazanan bu və digər sözlər hələ ki, ədəbi dilin tamhüquqlu dil vahidlərinə çevrilməmişdir. Biz sonrakı sxemlərdə digər leksik vahidlərin xüsusiyyətlərini göstərəciyik. Filologiya məsələləri – №7, 2013
51 Dünya dillərində, türk dilləri daxil olmaqla, o cümlədən rus dilində leksik ekspressivlik həmişə dilçiliyin əsas mövzularıından biri olmuş və ümumxalq danı- şıq dili önə çəkilmişdir. N. Lukyanova qeyd edir ki, rus dilində də leksik intensiv- ləşdirmə(həm ədəbi dildə, həm də danışıq dilində - Y.M) bütün dövrlərdə mövcud olmuşdur(28, s. 164-193). Əsas məsələ odur ki, hər hansı dildə ekspressivlik, fikrin ifadəsi, daha qüvvətli ifadə milli dillərin mükəmməllik qazanmasından sonra müm- kün olmuşdur. Biz Azərbaycan dilçiliyində intensivləşdirməni iki müstəvidə: danışıq dili - ədəbi dil müstəvisində qəbul edirik. Burada danışıq dili hökmrandır və ədəbi dilə öz normalarını diqtə edir. Məsələn, ana dilimizin danışıq prosesindəki vahidləri izlə- yək.
Yağış = sözü yalnız reverantiv olaraq addır. sis (su mənası) Yağış → çiskin (su mənası) yağmur (?) leysan (?)
isinmək İsti (ad) → istilənmək istəmək
ovmaq ov (ad) → ovxamaq ovxalamaq ovşamaq Bəzi hallarda Azərbaycan dilçiləri sözlərin sinonimliyini qrammatik kateqori- ya kimi qəbul edir. Biz düşünürük ki, dildə sinonimlik ekspressiv intensivləşdirmə hadisəsidir: təpə - dağ - sıldırım ... iri - yekə - böyük ... adaqlamaq - yerimək ... yerimək - qaçmaq - yüyürmək ... Digər hallarda da biz adresatın danışığında kifayət qədər misallar göstərə bilərik. Çox maraqlıdır ki, nitq hissələri üzrə ana dilimizdə belə hallar araşdırılmayıb.
Ədəbiyyat
1. Харрис (sayt, rus dilində) 2. Koseriu E. Sinxroniya, diaxroniya i istoriya - Novoe v lingvistike, vip.3, Moskva, 1963(rus dilində) 3. Psixololinvistiçeskie problemı semantiki, Moskva, 1983 burada: Apresiyan Y. leksiçeskaya semantika; Ballon A. Ot destviya k mısli; Vıqotski L. Mışlenie i reç; Deryabin V. Çuvstva, vleçeniya, emosiya; Kozlova M. Filosofiya i yazık; Leontyev A. Psixolinqvistika; Luriya A. Travmatiçeskaya afaziya; Reznikov L. Ponyatiye o slovo(rus dilində)
Filologiya məsələləri – №7, 2013
52 4. Morris U. Znaçeniye i oznaçivaniye- semiotika, Moskva,1983 5. Baskakov N. İstoriko- tipoloqiçeskaya morfologiya tyurkskix yazıkov, Moskva,1979(rus dilində) 6. Baskakov N. Ruskiye familii tyurkskoqo proisxojdeniya, Bakı,1992(rus dilində) 7. Baskakov N. Tyurkskaya leksika v "Slove o polki İqoreve", Moskva,1985(rus dilində) 8. Dimitriyev N. Stroy tyurkskix yazıkov, Moskva 1962(rus dilində) 9. Kononov A. Qrammatika tyurkskoqo yazıka, Moskva 1941(rus dilində) 10.Sevortyan E. Affiksı imenneqo slovoobrozavaniya v Azerbaydjanskom yazıke. Moskva, 1966 (rus dilində) 11. Sevortyan E. Etimoloqiçeskiy slovar tyurkskix yazıkov, Moskva I-III tom. 1980 (rus dilində) 12. A. Axundov. Müasir Azərbaycan dilində əmr sualları. Bakı, 1971. 13. B. Əhmədov. Azərbaycan dili leksikası məsələləri. Bakı, 1989. 14. M. Əsgərov. Natiqlik sənətinin əsasları. Bakı, 1975. 15. Q. Kazımov. Müasir Azərbaycan dili, Bakı, 2000. 16. H. Həsənov. Azərbaycan dilinin semasiologiyası, Bakı, 1978. 17. İ. Məmmədov. Azərbaycan dilinin semantikası, Bakı, 206. 18. "Kitabi-Dədə Qorqud"un izahlı lüğəti, Bakı, 1999. 19. Ə. Rəcəbli. Qədim türkcə-azərbaycanca sözlük, Bakı, 2001. 20. S. Cəfərov. Müasir Azərbaycan dili, Bakı, 2002. 21. A. Qurbanov. Müasir Azərbaycan ədəbi dili, Bakı, I cild, 2000. 22. Z. Verdiyeva, Ağayeva F, Adilov M. Azərbaycan dilinin semasiologiyası, Bakı, 1979. 23. Müasir Azərbaycan dili, I cild, Bakı, 1978. 24. F. de Sössür. Kurs obşey linqvistiki, Moskva, 1977(rus dilində) 25. A. Luriya. Yazık i soznaniye. Moskva, 1979. 26. A. Leantyev. Yazık i razım çeloveka, Moskva, 1965. 27. T. Cəmilova. Azərbaycan dilində eksprevlik və onun leksik ifadə vasitələri. nam. dis. Bakı, 1992 28. N. Lukyanova. Ekspressivnaya Leksika razqovornoqo upotrebleniya. Problemı semantiki. Novosibirsk, 1986(rus dilində).
Y.Mamedli The lexical intensification in Azerbaijanian language Summary
The article deals with intensification in the Azerbaijan language on the lexic leval. The author gives different linguists opinions about it and makes polemics with. In most cases an intensification in the lexical grammar is also accepted as a process. Ekspresiv is intensity, language, speech and expression to convey more attention. Filologiya məsələləri – №7, 2013
53 Я.Мамедли Лексическая интенсификация в азербайджанском языке Резюме
В статье говориться интенсификация в aзербайджанском языке на лекси- ческом уровне. Автор приводит высказывание разных языковедов и старается с ними войти в полемику. В основном приводятся примери с азербайджанско- го языка. Потому, что статья посвящено лексический интенсификацию в азер- байджансом языке. В большинстве случаев интенсификации в лексической грамматике также принимается как процесс. Интенсивности, язык, слова и выражения, чтобы передать больше внимания.
Rəyçi: Professor S.Abdullayeva Filologiya məsələləri – №7, 2013
54 ŞİRMƏMMƏD QULUBƏYLİ filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Naxçıvan Dövlət Universiteti squlubeyli@mail.ru
cəmlik anlayışı, məzmun planı, ifadə planı.
поле, единство,множество, план, содержания, план выражения. Key words: Qrammatical category, a functional-sematic field, singularity, plurality, the plan of content, the plan of expression.
Təklik anlayışı həm morfoloji kəmiyyət kateqoriyasının, həm də kəmiyyət funksional-semantik sahəsinin məzmun planınin tərkib hissəsidir. Əksər dilçilərə görə, “təklik” sözü bir termin kimi işlənir və ancaq təkliyin ifadəsinə xidmət etmir. Professor M. Hüsynzadə dilimizdə bir qisim isimlərin məzmunca həm tək, həm də cəm kimi dərk edildiyini qeyd edərək, “üzüm, tut, alma, gül, balıq, daş” kimi isim- lərin mətn xaricində təklik yaxud cəmlik ifadə etdiyini müəyyən etməyin qeyri- mümkünlüyünü, bu tipli sözlərin həm bütövü, həm də onu təmsil edən bütövün ayrı- ayrı vahidini bildirdiyini göstərmişdir (9, s. 38). Professor Yusif Seyidov Azərbaycan dilinin morfologiyasına dair nəzəri kur- sunda dilimizdə isimlərin tək və cəm qruplarına ayrılmasının bu dilin faktları ilə uy- ğun gəlməməsi fikrini irəli sürmüşdür (19, s. 226). Alim tək və toplu isimlərin qar- şılaşdırılmasının və qrammatik kateqoriya müstəvisində izahının mümkün olduğunu göstəmişdir (19, s. 227). Aslan Aslanova görə, Azərbaycan dilində təklik və cəmlik formaları arasında fərq çox da böyük deyildir, başqa sözlə, isimləri tək və cəmə ayırmaq çox çətindir. Məs: ağac, quş, alma, at, və s. bu kimi sözlər qrammatik cəhətdən (formaca) təkdə ol- sa da, real mənasına görə tək bir ağacı, quşu, almanı, atı, və s. bildirmir. (2, s. 57-58). Təkliyin yalnız bir əşyanı deyil, ümumiyyətlə əşya anlayışı ifadə etməsi barə- də A. Aslanovun fikrini bölüşən Buludxan Xəlilov qrammatik cəhətdən təkdə olan sözləri cəmdə olanlardan fərqləndirməyin mümkün olduğunu, lakin məna baxımın- dan bunun mümkün olmadığını göstərmişdir (10, s. 231-232). Eyni fikir “Elm” nəşriyyatında 1980-ci ildə buraxılmış “Müasir Azərbaycan dili” kitabının morfologiyaya dair ikinci hissəsində də təkrarlanır. Müfafiq bölmə- nin müəəllifi İ. T. Məmmədova görə, “semantik planda tək və cəm isimlər arasında sərhəd təyin etmək çətindir” (18, s. 31). Azərbaycan dilində bu tip isimlərin mövcudluğu ideyası bir çox digər müəllif- lər tərəfindən, o cümlədən, profesorlar Nəsir Məmmədov (17, s. 216) və Zərifə Bu- daqova tərəfindən də irəli sürülmüşdür (4, s. 55; 8, s. 13-14). Bəzi tək isimlərin məzmunca həm də cəmlik bildirməsi ümumi dilçiliyə və ana dilimizin üslubiyyatına dair əsərlərdə də öz əksini tapmışdır. Professor Nəsir
Filologiya məsələləri – №7, 2013
55 Məmmədov “Dlçiliyə giriş” adlı kitabında yazır: “Kəmiyyət kateqoriyası sistemində dünyanın bir sıra dillərində isimlərin müəyyən qismi məzmunca həm təki, həm də cəmi bildirir” (16, s. 190). Professor Ə. Dəmirçizadə Azərbaycan dilinin üslubiyya- tına aid kitabında göstərir ki. Azərbaycan dilində isimlərin cəmlik bildirməsi üçün heç də hər zaman cəm şəkilçisi qəbul etməsi lazım olmur, çünki bəzi isimlər heç bir şəkilçi qəbul etmədən də çoxluq məzmunu ifadə edə biıir (7, s. 189). Oxşar fikir Ə. A. Bağırov tərəfindən isimlərdə kəmiyyət kateqoriyasının üslubi xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən söylənilmişdir (3, s. 7). Formaca tək olan isimlərin qeyri-müəyən çoxluq ifadə edə bilməsi fikri digər dünya dillərinə, o cümlədən, ingilis dilinə aid ədəbiyyatda da özünə yer tapmışdır. Əslində formaca tək olan isimlərin çoxluq ifadə edə bilməsi ideyası kəmiyyət anlayaışının morfoloji kategoriya kimi deyil, funksional – semantik kategoriya kimi nəzərdən keçirilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, bir qayda olaraq, kəmiyyəti ismə aid qrammatik kateqoriyalar başlığı altında araşdıran müxtəlif dillərin tədqiqatçıları kəmiyyət anlayışını “tək - cəm” yəni “cəm şəkilçisiz isim - cəm çəkilçisi ilə isim” müstəvisində deyil, kontekstual – funksional təhlil baxımından araşdırırlar. Konkret misala müraciət edək. Əgər kəmiyyət sırf morfoloji kateqoriya kimi nəzərdən keçirilirsə, -lar,-lər şəkilçisiz isim – lar, - lər şəkilçili isim əksliyi (oppozisiyası, qarşılaşdırılması) tədqiq və təhlil obyekti olmalıdır. Məsələn: kitab – kitablar. Bu konkret, kontekstdən kənar qarşılaşdırma çərçivəsində “kitab” sözünün cəm mənasından heç bir söhbət gedə bilməz. Başqa sözlə, morfoloji kəmiyyət kateqoriyasının ikinci komponenti olan “kitablar” ona görə cəm mənası ifadə edir ki, cəm şəkilçisiz birinci komponent “kitab” təkliyin ifadəsinə xidmət edir. Formaca tək olan ismin müxtəlif üslubi məqamlarda işlənməsi, o cümlədən, cəmlik ifadə edə bilməsi konkret kontekstdə reallaşır. Məsələn, “Kitab bilik mənbəyidir”, “Kitabsız elmin zirvəsinə yüksəlmək olmaz” tipli kontekstlərdə “kitab” sözü ümumi anlayış və cəmlik çalarlarına malik olur. Formaca tək olan isimlərin digər çalarlar ehtiva edə bilməsi xüsusiyyətini izah etmək üçün birinci və ikinci (törəmə) mənalar konsepsiyasından bəhrələnmək olar (Vaqif Qənbərov özünün fəlsəfə doktoru disser- tasiyasında bu konsepsiyadan geniş şəkildə istifadə etmişdir). İlkin və törəmə mənalar müxtəlif terminlərlə adlandırılmışdır. Y. R. Kuriloviç “ilkin” və “ikinci” funksiyalar, R. Yakobson “əsas məna”, “xüsusi mənalar”, “baş məna” və s. terminlərdən istifadə etmişlər (12, s. 36). Müxtəlif terminlərdən istifadə edərək məsələni qəlizləşdirmədən eyni sözün müxtəlif funksiyalarda işlənməsini aşağıdakı kimi şərh etmək olar. Qrammatik kateqoriyanı təşkil edən əksliyin (oppozisiyanın) tərkib hissələri- nin kontekstdən kənar, hər hansı mətnin müdaxiləsi olmadan ifadə etdiyi məna ilkin (birinci, əsas) mənadır. Bu məna qrammatik kateqoriyanın tərkib hissələrinin qa- rılaşdırılması nəticəsində reallaşır və xüsusi bir kontekstin müdaxiləsi olmadıqda öz semantikasını qoruyub saxlayır. İkinci (törəmə) məna oppozisiyanın tərkib hissəsi kimi reallaşa bilmir, çünki əks komponent (komponentlər) törəmə mənanın ifadə olunmasını qeyri-mümkün edir. Məsələn: alma – almalar. Bu əkslikdə birinci kom- ponentin, yəni tək formanın cəm mənası verməsi real deyil. Cəmlik mənası, yaxud ümumi anlayışın ifadəsi, başqa sözlə, törəmə məna ancaq konkret situasiyada, mü- vafiq kontekstin sayəsində mümkündür. Məsələn: Bazardan alma aldım. Filologiya məsələləri – №7, 2013
56 Qeyd edək ki, hər hansı söz ilkin mənasını müxtəlif kontekstlərdə də qoruyub saxlaya bilir. Başqa sözlə, qrammatik kateqoriyanın hər hansı komponentinin müəy- yən mətndə işlənməsi onun törəmə məna qazanması demək deyildir. Törəmə məna- lar ancaq müvafiq mətnlərdə reallaşır. Beləliklə, əgər ana dilimizdə kəmiyyət anlayışı morfoloji kateqoriya kimi nə- zərdən keçirilirsə və təklik bu kateqoriyanin iki komponentindən biri kimi təhlil olunursa, onun cəmlik ifadə etməsindən söhbət gedə bilməz. Başqa sözlə, ən müxtə- lif dillərdə tədqiqatçılar ona görə tək formada olan isimlərin cəmlik anlayışı ifadə edə bilməsi fikrini irəli sürmüşlər ki, onlar kəmiyyət anlayışını sırf morfoloji kate- qoriya kimi deyil, funksional-semantik kateqoriya kimi nəzərdən keçirmiş, həmin linqvistik vahidi bu və ya digər dərəcədə kontekstual-funksional təhlil müstəvisində araşdırmışlar. Təsadüfi deyildir ki, əksər tədqiqatçılar kəmiyyət anlayışının ifadə (forma) planından bəhs edərkən dilin müxtəlif səviyyələrinə məxsus ifadə vasitələ- rini təhlil və tədqiq obyektinə çevirmişlər. Halbuki əgər söhbət morfoloji kateqori- yadan gedirsə, ancaq morfoloji ifadə vasitələri ifadə planının komponentləri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bu məqam bir daha sübut edir ki, müasir dilçilikdə dil va- hidlərinin funksional-kommunikativ təhlil işığında araşdırılması son dərəcə vacıb- dir. Müasir dünyada kommunikativ dilçiliyin önəminin artması dilin ayri-ayrı mik- rostrukturlarının məhz dil sahələri kimi, funksional-semantik kateqoriyalar kimi araşdırılmasını şərtləndirərək daha aktual edir. Çünki ənənənvi qrammatik kateqori- yalar müstəvisində araşdırmalar dil vahidlərinin nə məzmun, nə də ifadə planını əhatə etməyə imkan vermir. Müasir Azərbaycan dilində, o cümlədən digər türk dillərində təklik anlayışı ilə bağlı mübahisəli məsələlərdən biri də ancaq təkdə işlənən, yəni cəm formasında işlənməyən isimlərin müvcud olub-olmaması məsələsidir. Aslan Aslanov müasir Azərbaycan dilində inkarlıq və kəmiyyət kateqoriyala- rından bəhs etdiyi kitabında dilimizdə ancaq tək formasında işlənən isimlərin mövcudluğunu təsdiqləyərək yazmışdır ki, bir qisim isimləri onların mənaları ilə əlaqədar olaraq cəm formasında işlətmək mümkün olmur. O, bu qisim sözləri dörd qrupa bölmüşdür: ölkə, şəhər, rayon, dəniz, çay, cəhət adları: Çin, Bakı, Şərq, Qərb; mücərrəd mənalı sözlər: məhəbbət, sevgi, gənclik, qocalıq: hərəkət bildirən bir qisim sözlər: qaçqınlıq, qaçaqçılıq; toplu əşya bildirən bir qisim sözlər: un, noxud, düyü, süd, bal, doşab və s. Müəllif toplu isimlərin cəmlənməsinin mümkün olduğunu qeyd edərək onlara artırılan cəm şəkilçilərinin müxtəlif növləri bildirməyə xidmət etdiyini göstərmişdir: yağ-yağlar, su-sular, un –unlar və s. Bu xüsusiyyət fərdiləşdirilən mücərrəd mənalı isimlərə də aid edilmişdir: şadlıqlar, xeyirxahlıqlar (2, s. 54-56). Professor Yusif Seyidov da ana dilimizdə ancaq təkdə olan yaxud cəmlənməsi mümkün olmayan və ya çətin olan isimlərin olduğunu təsdiqləmişdir: tələbəlik, dostluq, hörmət, insanlıq. Lakin alimə görə, dilimizdə ancaq cəm forması olan, yəni tək forması olmayan isimlər olmadığı üçün belə bölgü aparmaq doğru deyil (19, s. 227). Professor Buludxan Xəlilov təklik və cəmlik anlayışlarından ayrıca bəhs etmişdir. Onun fikrincə, bu tipli isimlərə cəm şəkilçisi əlavə etmək olmur. Müəllif ancaq təkdə işlənən aşağıdakı isim qruplarını ümumiləşdirmişdir: şəxs adları (Toğrul, Turqay və s.); ölkə adları (Azərbaycan, Türkiyə və s.); şəhər adları (Bakı,
Filologiya məsələləri – №7, 2013
57 Şəki və s.); kənd adları (Ellərkənd, Güllücə və s.); dəniz adları (Xəzər dənizi, Qara dəniz və s.); çay adları (Kür çayı, Arpa çayı və s.); - lıq, -lik,-, luq, -lük şəkilçili bir qrup sözlər (müəllimlik, həkimlik, alimlik, dərəlik, daşlıq, yaşıllıq və s.); mücərrəd mənalı sözlər (nifrət, qəzəb, sevgi və s.). Qeyd olunur ki, mücərrəd mənalı isimlər fərdiləşdirildikdə, müxtəlif növləri bildirdikdə, eləcə də topluluq məzmunu bildirən “su, süd, un, yağ” kimi isimlərin müxtəlif növləri, çeşidləri vurğulandıqda onlar cəm şəkilçisi qəbul edə bilir: sevinc- lər, sular, yağlar və s. (10, s. 232-233). Ancaq təkdə olan isimlərin mövcudluğu məsələsii digər türk düllərinə aid araşdırmalarda da irəli sürülmüşdür. Tədqiqatçılar qazax (8, 5), noqay (13, s. 98- 99), tatar (11, s. 46), başkır (14, s. 118), yakut (15, s. 126) dillərində bu kareqoriyalı isimlərin mövcüd olduğunu göstərmişlər. Professor Ağamusa Axundov ingilis və Azərbaycan dillərində kəmiyyət kate- qoriyasının tipoloji müqayisəsinə həsr etdiyi məqaləsində Azərbaycan dilində yalnız təkdə işlənən isimlər qrupunun mövcud olmaması nəticəsinə gəlmişdir. Onun fikrin- cə, ingilis dilində ancaq təkdə işlənən bir qisim isimlərin qarşılıqları Azərbaycan dilində əsasən cəmdə işlənir. Lakin həmin sözlər müəyyən məqamlarda istər ədəbi, istərsə də danışıq dilində cəmlənə bilir və deməli onların ancaq təkdə işlənməsi fik- rini irəli sürmək düzgün deyil (1, s. 5-6). Fikrimizcə, ancaq təkdə olan isimlərin mövcudluğu semantik dil faktı olub is- min məzmunca cəmdə işlənə bilməsi yaxud bilməməsi xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Yu- xarıda Azərbaycan dilində ancaq təkdə işlənən isimlərin müxtəlif müəlliflərə məx- sus təsnifatlarını nəzərdən keçirdik. Həmin təsnifatların hər birində aparıcı yeri xü- susi isimlər və mücərrəd anlayışlar tutur. Bədii ədəbiyyatdan illüstrativ materialın nəzərdən keçirilməsi, eləcə də danışıq dilinin təhlili açıq-aydın göstərir ki, münasib situasiyada istənilən xüsusi isim cəm şəkilçisi qəbul edə bilər. Məsələn, hər hansı bir sinifdə iki Həsən olarsa və onların hər ikisi dərsə gəlməzsə, müəllim “Bu gün Həsənlər dərsə gəlməyib” deyəcək. Yaxud hər hansı mücərrəd ismin fərdiləşdiril- məsi, onun müxtəlif tiplərindən danışılması lazım olduqda, təbii ki, həmin ismin cəm formasında işlənməsi potensialı yaranır və həmin mücərrəd isim konkret mü- hitdə cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: Mənə elə gəlir ki, bu yaxşılıqların arxa- sında qərəzli bir məqsəd gizlənir. Azərbaycan dilində ancaq təkdə işlənə bilən isimlərin müxtəlif dilçilər tərəfin- dən təqdim olunan siyahılarını nəzərdən keçirərkən, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, aydın olur ki, əsas yeri xüsusi isimlər, mücərrəd isimlər, toplu isimlər və -lıq,-lik,- luq,- lük məhsuldar leksik şəkilçisi ilə düzələn bir qrup isimlər tutur. Professor Səlim Cəfərov isimlərin -lıq,-lik,-luq,- lük şəkilçisi ilə düzələn on bir məna qrupunu qeyd etmişdir: bir cismin çox olduğunu bildirən atributiv isimlər (dağlıq, üzümlük və s.), geyim şeylərini ifadə edən, yemək və zamana mənsubiyyəti olan isimlər (paltoluq, günlük və s.). mənəvi keyfiyyətləri özündə əks etdirən isim- lər (insanlıq, igidlik və s.), təbiət hadisələrinin uzun müddət davam etdiyini bildirən isimlər (yağışlıq, quraqlıq və s.) (6, s. 155-156). Bu isimlər arasında müəyyən peşə, sənət və ixtisas sahibi bildlrən isimlərin cəmdə işlənə bilməsi potensialını ən aşağı hesab etmək olar (müəllimlik, dülgərlik, həkimlik və s.). Toplu isimlər arasında –at şəkilçisi ilə düzələn bir neçə isim vardır. Bu şəkilçinin mənşəyi məsələsi mübahisəlidir. Ərəb mənşəli hesab olunan bu şəkilçinin
Filologiya məsələləri – №7, 2013
58 türk mənşəli olduğunu iddia edən dilçilər də vardır. Məsələn, professor F. A. Cəlilo- vun – at şəkilçisinin türk mənşəli olması fikri ilə professor Buludxan Xəlilov da razılaşır (10, s. 237). Həqiqətən də “gedişat, içalat, elat, bağ-bağat və s.” sözlərin tər- kibindəki sözü gedən şəkilçi hər halda onun türk dilinə xas sözlərdə də işləndiyini sübut edir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dili özünün qrammatik quruluşuna assimilya- siyaya, xarici müdaxilələrə qarşı güclü müqavimət qüdrətinə malik olan bir dil kimi bir çox hallarda alınma sözlərin tərkibindəki cəm şəkilçilərini neytrallaşdırır və həmin sözlərə -lar,-lər şəkilçisi artırılır. Məsələn: əşya (ərəb dilində “şey” sızünün cəmi) - əşyalar, ətraf (tərəflər) - ətraflar və s. Bu nöqteyi-nəzərdən tərkibində -at şəkilçisi olan sözləri iki qrupa bölmək olar: a) ancaq təkdə işlənənlər (camaat, nəbatat, heyvanat), b) həm tək, həm də cəmdə işlənənlər (məlumat, ləvazimat, təfərrüat və s. Deməli, birinci qrupdakı sözləri ancaq təkdə olan isimlər hesab etmək olar. Ümumiyyətlə, qeyd olunduğu kimi, bu qrup isimlərin cəm şəkilçisi qbnul et- məməsi bilavasitə onların semantikası ilə bağlıdır (lüğəvi məna cəmdə işlənməyə imkan vermir) və onlar dilin inkişafının müəyyən mərhələsində cəmdə işlənə bil- mək potensialına malikdir.
Ədəbiyyat 1. Ağamusa Axundov. İngilis və Azərbaycan dillərində kəmiyyət kateqoriyası (tipoloji tədqiqat təcrübəsi) / Kontrastiv morfologiya (Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi). Bakı: Azərbaycan Dövlət Universiteti nəşriyyatı, 1987, s. 3-8 2. Aslan Aslanov. Müasir Azərbaycan dilində inkarlıq və kəmiyyət kateqoriyaları. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1963, 92 s. 3. Bağırov Ə. A. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Morfologiya. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1985, 79 s. 4. Зарифа Будагова. Азербайджанский язык. Баку: Элм, 1982, 140 с. 5. Будагова З. И. Основы грамматики современного Азербайджанского языка (морфология). Баку: Элм, 1987, 188 с. 6. Səlim Cəfərov. Müasir Azərbaycan dili. Leksika. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 192 s 7. А. Д. Данияров. Категория множественности в современном казахском языке. АКД, Алма-Ата, 1965, 30 с. ---8 8.Ə. Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı: Azərbaycan Dövlət Tədris-Pedaqoji Ədəbiyyatı Nəşriyyatı. 9. Muxtar Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 280 s. 10. Buludxan Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə. Bakı: Elm, 2007, 280 s. 11. З. З. Гатиатуллина. Сравнительная типология родного (татарского) и английского языков. Казань, 1979, 109 с. 12. Qənbərov Vaqif Ağası oğlu. Müasir ingilis dilində ismin kəmiyyət formalarının kontekstual-funksional təhlili. Filol. elm. nam. dissertasiyası. Bakı: 2008, 147 s. 13. Грамматика ногайского языка. Часть первая. Фонетика и морфология. Черкесск: Карачаево- Черкесское отделение 14. Грамматика современного башкирского литературного языка. Москва: Наука, 1981, 495 с. Filologiya məsələləri – №7, 2013
59 15. Грамматика современного якутского литературного языка. Москва: Наука, 1982, 496 с. 16. N. Məmmədov, A. Axundov. Dilçiliyə giriş. II nəşri. Bakı: Maarif, 1980, 316 s. 17. Məmmədov N. Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları. Bakı: Maarif, 1971,368 s.
18. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Morfologiya. Bakı: Elm, 1980, 512 s. 19. Seyidov Y. M. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfologiya. Bakı: Bakı universitetinin nəşriyyatı, 2000, 403 s.
Shirmammad Qulubayli The notion of singularity as a component of the functional-semantic field of number in modern Azerbaijani Sammary
This article deals with the investigation of the notion of singularity. Different opinions about the category of singularity are generalized and the disputable questions connected with this notion (expression of plurality by the nouns in the singular form, the nouns of singularia tantum in Azerbaijani) are discussed. Here the notion of singularity is investigated as the component of the functional-semantic field of number in modern Azerbaijani.
Ширмаммад Гулубайли Понятие единственности как компонент функционально-семантического поля числа в азербайджанском языке Resume
мнения о категории единственности обобщаются и основные спорные вопро- сы, связанные с этим понятием (выражение множественности именами су- ществительными в форме единственного числа, существительные singularia tantum в азербайджанском языке) обсуждаются. Здесь понятие единсТвен- ности в Азербайджанском языке исследуется как компонент функционально- семантическое поля числа в азербайджанском языке.
Rəyçi: Sevindik Vəliyev filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|