Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- Key words
- 1) Ronald Lanqakerin koqnitiv qrammatikası
- 3) J.Fokonyenin mental məkanı.
- 4) C.Lakoffun ideallaşdırılmış koqnitiv modeli.
- СЕМАНТИЧЕСКАЯ ВАЛЕНТНОСТЬ И ПАДЕЖНАЯ ГРАММАТИКА Ч. ФИЛМОРА
|
5.
А.С. Новикова «Некоторые вопросы анализа сложных слов», М-1983. 6.
Азманова О.С. «К вопросу об отличии сложных слов от фразеологических единиц» М-1985. 7.
М-1981. 8.
Банкевич Л.В. «Способ образования сложных глаголов в современном английском языке» Л-1979. 9.
Киев-1983. 10.
Malthews P.H. «Morphology» Cambridge-1982. L.Məsimovanın
Filologiya məsələləri – №7, 2013
125 İngilis dilində insan intellekt bacarığının frazaloji vasitələrlə qiymətləndiriləsi Xülasə
Mözuda İngilis dilində intellektual bacarıqlarının qiymətləndirilməsi müzakirə edilir. Frazeoloji alətləri və qiymətləndirmə meyarları müqayisəli təhlili frazeoloji vahidlər bəzi xarakterizə araşdırılır. Əqli qabiliyyətlərini effektiv öyrənmə müxtəlif bacarıq və bilik üçün öhdəlik kimi müəyyən və insanların informasiya müxtəlif növ idarə edə bilərsiniz nə qədər yaxşı əks etdirən fərdi səciyyəvi var.
l.Masimova Phraseological means of the estimation of mental abilities of the person in english Summary
To article it is considered estimations of mental abilities of the person in English. The comparative analysis of phraseological means is given and are investigated allowing to characterize criteria of estimation some phraseological units.
Rəyçi: Xoşqədəm Əhmədova fəlsəfə elmləri doktoru Filologiya məsələləri – №7, 2013
126 ŞƏHLA NAMAZOVA ADPU DİLÇİLİKDƏ MODEL VƏ KOQNİTİV MODELLƏŞDİRMƏ
Key words:
model, cognitive, modeling, mental, space Ключевые слова: модель, когнитивная, моделирование, психического, прост- ранство
Dil prosesləri və hadisələrinin təhlili xeyli mürəkkəbdir və bu mürəkkəblik həmin proseslərin çoxaspektliyi, onların qarşılıqlı əlaqəsi, dinamikliyi, zamanda də- yişkənliyi və s. ilə şərtlənir. Dil hadisələrinin inkişaf məntiqini bir çox hallarda müəyyənləşdirmək olduqca çətindir. Buna görə də situasiyaların idrak (koqnitiv) modelləşdirmə vasitələrindən istifadə etmək lazım gəlir. Modelləşdirmə dedikdə öyrənilən hadisənin koqnitiv qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsi, problem haqqında nəzəri və praktik biliklərin əldə edilməsi və bu zəmində praktik nəticələrin formalaşdırılması vasitəsi başa düşülür. Lakin modellər də vahid və birdəfəlik verilmiş qəliblər deyil. Modelləşdirmə şüur strukturunun növlərindən biri olub, mətnin interpretasiya- sı nəticəsində hazırlanan ssenari yanaşmasına əsaslana bilər. Bu interpretasiya za- manı mətnin əsas sözləri və ideyaları məfhumi (terminal) elementlərə aid edilən standart, stereotip mənalar əsasında yaddaşdan çıxarılan tematik (ssenari) struktur- lar yaradırlar. Proseslərin modelləşdirilməsinin aşağıdakı mərhələlərini fərqləndirirlər: 1) situasiyanın hazırkı mərhələdə inkişafını səciyyələndirən ilkin şərtlərin, tendensiyaların müəyyənləşdirilməsi; 2) situasiyada proseslərin dəyişmə tendensiyalarının məqsədli, arzuedilən isti- qamətlərinin verilməsi; 3) situasiyaya təsir amilləri kompleksinin seçilməsi; 4) situasiyaya gücü və yönümü müəyyənləşdirilməli olan mümkün təsirlər (amillər) dəstinin seçilməsi; 5) situasiyanın inkişafını səciyyələndirən müşahidə edilən amillərin seçimi təhlilin məqsədindən və istifadəçinin istəyindən asılı olaraq həyata keçirilir (11) Modelləşdirmənin gedişində öyrənilən obyekti əlyetər şəkildə öyrənməyə im- kan verən digər, süni bir obyekt yaradılır. Dilçilikdə model məfhumu altında öyrə- nilən dil hadisəsinin əsas təzahür formalarını özündə əks etdirən müəyyən «qəlib» başa düşülə bilər. «Qəlib» (model) oxşar dil hadisələrini analogiyalar əsasında öy- rənməyə, onlar haqqında ümumiləşdirilmiş təsəvvür yaratmağa imkan verir. Aydındır ki, analogiya təqribi bilik verir və bu biliyi təcrübədə yoxlamaq la- zım gəlir. Model və orijinal eyniyyət təşkil etmir, onlar yalnız və yalnız oxşardır. Amma analogiya müəyyən mülahizələrə təkan verməsi ilə faydalıdır. Modelləşdirmə əşyavi, fiziki, riyazi, məntiqi və s. ola bilər. Dilçilikdə əsasən məntiqi modellər tətbiq olunur. Onlara bir sıra tələblər qoyulur: 1. Model psixoloji gerçəkliyi əks etdirməlidir. 2. Model universal olmalıdır.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
127 3. Model həmçinin dildən praqmatik istifadəyə aid olan hadisələri də nəzərə al- malıdır. 4. Yaradılan model dilin müxtəlif növ maşın işlənməsinə tətbiq edilə bilməlidir. 5. Təsvir tam, dilin ayrı-ayrı fraqmentlərini deyil, onu bütövlükdə əhatələyən olma- lıdır.
6. Model qrammatikaların (yəni dilin strukturu təsvir olunan kitabların) yazılmasına tətbiq oluna bilməlidir. (Daha ətraflı bax: 13, s. 16-17) Hazırda bu və ya digər dərəcədə «mənadan formaya» prinsipini əsas götürən onlarla linqvistik model mövcuddur. Onlar özlərində generativ (törədici) qrammati- kaların, funksional qrammatikaların və s. çoxsaylı semantik variasiyalarını ehtiva edirlər. Amma demək olar ki onların heç birində yuxarıda qeyd olunan tələblərin hamısı nəzərə alınmamışdır. Həqiqətən də, onların hamısının eyni zamanda nəzərə alınması qeyri-mümkün görünür, buna görə də elə gəlir ki, dilçilərin bu faktla barış- maqdan başqa çıxış yolu yoxdur. «Dilçi bilavasitə danışma və anlama məqamında beyində dəqiq baş verən neyrofizioloji (neyrofiziki, neyrokimyəvi) proseslərin özü ilə məşğul olmadığından, dilçi üçün çevirici-dil geniş məlum olan «qara qutu» rolunda çıxış edir. Dilçi yalnız dilin müxtəlif aktlarda fəaliyyətinin nəticələrini mü- şahidə edə bilər, amma bilavasitə işləməkdə, fəaliyyətdə olan dəyişdiricini, yəni dilin özünü müşahidə edə bilməz. Amma bu zaman dilçini birinci növbədə və daha çox məhz dil maraqlandırır: dili tədqiq edəndə onlar həmişə nitq «arxasında» duran və onu doğuran sistemi (dili) başa düşməyə və təsvir etməyə cəhd etmişlər» (12, s. 13). Koqnitiv dilçilikdə modelləşdirmənin və koqnitiv modellərin daha geniş yayılmış bir neçə növünü fərqləndirmək olar.
Ronald Lanqakerin işləyib, inkişaf etdirdiyi dil nəzəriyyəsi əvvəlcə məkani qrammatika adlansa da, sonra koqnitiv qrammatika adını almışdır. R.Lanqakerin koqnitiv qrammatika modeli özündə semantik və sintaktik nəzəriyyələri ehtiva edir. Alimin fikrincə, koqnitiv qrammatikanın məqsədi insanın dil qabiliyyətini, yəni onun konvensional müəyyənləşdirilmiş dilə yiyələnə bilmə qabiliyyətini təşkil edən psixoloji strukturların xarakteristikasıdır. Buna görə də öz modelini o, həmçinin dilin işlədilməsinə əsaslanan model (usage based model of language structure) (6, s.13) adlandırır. R.Lanqaker dil sistemini geniş və alqoritmik hesablamaya gəlməyən xeyli dərəcədə izafi vahidlər (units) dəsti kimi nəzərdən keçirir. Vahid dedikdə o, tam təkmil mənimsənilmiş struktur ((thoroughly mastered structure) və ya danışanın kompozisiya xüsusiyyətləri haqqında düşünmədən istifadə edə biləcəyi öncədən yığılmış (prepackaged assembly) koqnitiv şablon (cognitive routine) başa düşür. Koqnitiv qrammatikaya görə, leksik vahidlərin çoxunun qarşılıqlı əlaqədə olan mənalar qrupu var və onları əlaqəli şəbəkə hesab etmək olar. Leksik vahidlərin mənası bütün şəbəkənin mənalarına bərabərdir. Mürəkkəblik dərəcəsindən asılı olmayaraq, bütün dil ifadələri, R.Lanqakerin fikrincə, semantik planda profilin (əsas daxilində daha qabarıq vəziyyətə malik olan altstruktur) əsasın üzərinə qoyulması ilə səciyyələnir. Bu müddəa nominativ predikasiyalara, həmçinin tərkibində fel, zərf, sifət, önlüklər və s. olan relyasiya predikasiyalarına (relational predications) tətbiq oluna bilir.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
128 2) Mətnin F.Conson-Lerd mental modelləri. F.Conson-Lerd mental modeli «çoxsaylı modellərdən deyimi qane edən yega- nə layiqli nümunə» (Djonson-Laird, 1988, s. 255) hesab edir. Conson-Lerddə im- plisit və eksplisit mülahizələrin təhlili nəticəsində yaranan və eksperimental təd- qiqatlar və kompüterdə realizə hesabına inkişaf tapmış mental modellər nəzəriyyə- si, alimin fikrincə, məna, başa düşmə, diskursla bağlı problemləri başqa semantik nəzəriyyələrə nisbətən daha adekvat izah etməyə qabildir. Alim hesab edir ki, «mental modellər obyektlərin, situasiyaların, hadisələr zəncirinin, zahiri aləmin ol- duğu kimi, gündəlik sosial və psixoloji hərəkətlərin reprezentasiyasında mərkəzi və birləşdirici rol oynayırlar» (8, s. 397). F. Conson-Lerd çoxsaylı mümkün modellərə üç məhdudiyyət göstərir (8, s. 398): 1) onların qurulma və interpretasiya mexanizmləri hesablanmaya gəlməlidir; 2) sonluqluluq prinsipi (finitism): mental model sonluqlu olmalıdır (bu, insan beyninin məhdudluğu ilə şərtlənir); 3) konstruktivizm prinsipi (constructivism): mental model əşyaların aləmdə müəyyən vəziyyətini əks etdirən müəyyən strukturda təşkil olunmuş simvollardan ibarətdir. Mental modellərin hamısı iki qrupa bölünür. Bunlardan biri maddi aləmi təm- sil edən fiziki, digəri isə daha abstrakt mahiyyət və hadisələrin reprezentasiyasına xidmət edən konseptualdır. Conson-Lerd konseptual modellərin dörd tipini fərqləndirir: 1) Birvalentli model (monadic). Bu, obyektlər, onların xüsusiyyətləri və aralarındakı eynilik münasibətlərinin göstərilməsindən ibarətdir 2) Relyasiya modeli də birvalentlidir, lakin buna simvollar arasında digər mü- nasibətlərin sonlu sayı əlavə olunur. Buraya, birinci növbədə, müxtəlif növ fiziki modellərin konseptual analoqları, yəni abstrakt mahiyyətlər, keyfiyyətlər və müna- sibətlər də statik «freym»lərdə və ya məkani, temporal, kinematik, yaxud dinamik modellərdə verilə bilər. 3) «Diskurs haqqında diskursu» çatdıran metadil modelində dil deyimlərinə müvafiq simvollar, həmçinin onlarla istənilən tip mental modelin elementləri (metadil modelinin özü də daxil olmaqla) arasında bəzi abstrakt münasibətlər olur. 4) Nəzəri-çoxluq modeli bilavasitə çoxluğu çatdıran sonlu sayda simvollardan ibarət olur. Onun tərkibində həm də bu və ya digər çoxluğun abstrakt xüsusiyyətlə- rini bildirən sonlu sayda simvollar və çoxluğu bildirən simvollar arasında sonlu say- da münasibətlər (eynilik və onun olmaması da daxil olmaqla) ola bilər. 3) J.Fokonyenin mental məkanı. Jil Fokonyenin mental məkanlar (mental spaces) nəzəriyyəsi dil dərki mexa- nizmlərinin koqnitiv linqvistikanın nəzəri prinsipləri zəminində modelləşdirmək cəhdidir (6, s.151). Deyimin dərki dil ifadələrinin koqnitiv səviyyədə nəsə bir men- tal konstruksiyalaşdırmanı həyata keçirməyə imkan verən özünəməxsus təlimat funksiyası yerinə yetirməyə səbəb mümkün olur (5, s. 62). Gündəlik ünsiyyət və sağlam düşüncənin koqnitiv fonunu təşkil edən şeyi əks etdirən nəzəri konstrukt qismində müəllif mental məkan təklif edir. Filologiya məsələləri – №7, 2013
129 J.Fokonye mental məkanı «elementlərli (a, b, c,...) və aralarında müvafiq ola- raq yeni elementlər və münasibətlərlə doldurulmaq üçün açıq olan münasibətlərli (Rl ab, R2 ad, R3 bf..) nizamlanmış çoxluqlar» (7, s. 16) kimi təyin edir. Məzmun baxımından mental məkan situasiyaların (real və ya hipotetik) insan tərəfindən necə konseptuallaşırlarsa, elə o şəkildə də modelidir. Mental modellərə misal bilavasitə hazırkı gerçəklik (bizim onu dərk etdiyimiz kimi), hipotetik situasi- yalar, uydurulmuş situasiyalar (məsələn, rəsm əsərləri, kino süjetləri), predmetli sahələrdir (iqtisadiyyat, siyasət, və b.) (9, s. 281). Yuxarıda gətirilmiş misallardan göründüyü kimi, real aləm J.Fokonyenin kon- sepsiyasında mental məkanlardan biri kimi təzahür edir. J.Fokonyenin konsepsiya- sında dil yalnız insan interpretasiyasının şərhi (gerçəkliyə və ya mümkün aləmə, kontekstə, situasiyaya və s. nisbətdə) deyil, həm də konstruktiv başlanğıcdır: dil mental məkanlar yaradır və onlar arasındakı münasibətləri, həm də məkan daxilində elementlərin öz aralarında münasibətlərini başlanğıc verir.
İdeallaşdırılmış koqnitiv modellər nəzəriyyəsi insan beynində biliklərin təşki- linə cavab verən strukturların modelləşdirilməsinə cəhddir. C.Lakoff ən mühüm mənbələr qismində Ç.Fillmorun freym semantikasının, C.Lakoff və M.Consonun metafora və metonimiya nəzəriyyəsinin, R.Lanqakerin koqnitiv qrammatikasının və J.Fokonyenin mental məkanlar nəzəriyyəsinin adını çəkir: 1) Ç.Fillmorun freymlərindəki kimi propozisiya strukturları; 2) R.Lanqakerin koqnitiv qrammatikasındakı kimi obrazlı-sxematik strukturlar; 3) C.Lakoff və M.Consonun təsvir etdiyi metonimik əkslər; 4) C.Lakoff və M.Consonun təsvir etdiyi metaforik əkslər. Propozisiya modelləri elementləri, onların xüsusiyyətlərini və onların arasın- dakı münasibətləri spesifikasiya edən modeldir. Biliklərimizin strukturunun çox hissəsi propozisiya modelləri formasında mövcuddur. Bütövlükdə, ideallaşdırılmış koqnitiv model bir halda gerçəkliyi olduqca də- qiq əks etdirə bilir, digər, qeyri-səciyyəvi halda isə bunu edə bilmir. Obrazlı-sxematik modellər trayektoriyalar və ya uzun, nazik obrazları və ya konteynerləri spesifikasiyalaşdıran sxematik obrazlardır. «Hətta kateqoriya klassik kimi müəyyənləşdirilsə də, prototipik effekt – bu sxemin sistemdəki digər sxemlərlə qarşılıqlı əlaqəsindən effekt meydana çıxa bilər» (9, s.70-71).
Daha mürəkkəb prototipik effektlər bir neçə koqnitiv modelin interferensiya- sının nəticəsi olan klaster adlandırılan modellər tərəfindən yaradılır.
Ədəbiyyat 1. Abdullayev Ə.Ə. Koqnitiv dilçiliyin əsasları. Bakı,”Sabah”, 2006. 2. Abdullayev.Ə.Mətni anlama modelləri. Bakı, “Səda”, 1999.
3. Veysəlli Fəxrəddin. Diskurs təhlilinə giriş.Bakı, “Təhsil” NPM, 2010. 4. Məmmədov Azad, Məmmədov Misgər. Diskurs təhlilinin koqnitiv perspektivləri. Bakı, Çaşıoğlu, 2010. 5. Fauconnier, G. Quantification, roles, and domains [Text] / G. Fauconnier // U. Eco, M. Santambrogio, P. Violi (ends). Meaning and mental representation. Bloomington; Indianapolis, 1988. - P . 61-80
Filologiya məsələləri – №7, 2013
130 6. Fauconnier, G. Domains and connections [Text] / G. Fauconnier // Cognitive Linguistics. 1990. - Vol. 1, № 1. - P . 151- 174. 7. Fauconnier G. Mental Spaces : Aspects of Meaning Construction in Natural Language [Text] / G. Fauconnier. - 2nd ed. - Cambridge :Cambridge Univ. Press, 1994.
8. Johnson-Laird, P. N. Mental models: Towards a cognitive science of language, interference, and consciousness (Cognitive Science Series, vol. 6) [Text] / P. N. Johnson. - Cambridge, 1983. - P. 71- 115 9. Lakoff, G. Women, fire, and dangerous things: What categories reveal about the mind [Text] / G. Lakoff. - Chicago: Univ. of Chicago press, 1987.
10. Langacker, R. W. An overview of cognitive grammar [Text] / R. W.Langacker.- Amsterdam: Philadelphia, 1988. (b) - P. 3 – 48. 11. Максимов, В. Управление сферами банковской деятельности, Май-Июнь 1999: [электронный ресурс] / В. Максимов //www.bizcom.ru. 12. Мельчук И. А. Опыт теории лингвистических моделей "Смысл-Текст" - М.: Школа "Языки русской культуры", 1999.-1 - XXII, - 346 с. 13. Мустайоки, А. Возможна ли грамматика на семантической основе? [Текст] / А. Мустайоки // Вопросы языкознания. - 1997. - №3. - С. 15-25.
Shahla Namazova Models and cognitive modeling in linguistics Summary
The article is devoted to the study of models and cognitive modeling in the framework of the modern linguistics. Here the author has analyzed R. W. Langac- ker’s cognitive grammar, P. N. Johnson-Laird’s mental models, G. Fauconnier’s mental spaces and C. Lakoff’s idealized cognitive models.
Шахла Намазова Модели и когнитивное моделирование в лингвистике Резюме
Статья посвящена исследованию моделей и когнитивного моделирования в рамках современной лингвистики. Здесь автор проанализировал когнитивной грамматики Р. Лангакера, ментальные модели Ф. Джонсон-Лэрда, ментальные пространства Ж. Фоконье и идеализированные когнитивные модели Дж. Лакоффа. Rəyçi: Fikrət Cahangirov filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №7, 2013
131 ХАТИРА СУЛЕЙМАНОВА Азербайджанский Университет Языков suleymanovakhatira@yahoo.com
Ключевые слова: валентность, падеж, позиция, уровень, аргумент Key words: valency, case, position, level, argument
Одной из наиболее интересных и многогранных понятий в лингвистике является понятие валентности. В «Словаре-справочнике лингвистических тер- минов» Д.Э. Розенталя и М.А. Теленковой валентность определяется как «способность слова вступать в словосочетания с другими словами».[2:32] Л. Теньер же определял валентность как возможность глагола «притягивать к себе большее или меньшее число актантов в зависимости от большего или меньшего количества крючков, которыми он обладает, чтобы удерживать эти актанты при себе». [5: 250]. Данные определения недостаточны для вскрытия всей сущности валентности. В этих целях применяется уровневый подход к изучению, что является очень ценным исследовательским приёмом. Как известно, «языковая система представляет собой многоступенчатую и опосредованную систему, единство различных компонентов, которые сами по себе являются относительными подсистемами, не соотносятся однозначно и не обладают параллельной структурой. Однако они находятся в тесной свя- зи и диалектическом взаимодействии, благодаря чему в целом осуществляется отображение комплексов значений на звуковые комплексы путём различных регулирующих систем на разных уровнях.» [ 4:153] Знакомясь с работами многих лингвистов, можно прийти к тому заклю- чению, что исследователи выделяют cледующие уровни валентности: 1. логический; 2. семантический; 3. синтаксический. Прежде чем дать определение семантической валентности, коротко рас- смотрим понятия логической и синтаксической валентности. Как известно, логическая валентность рассматривается на внеязыковом уровне. Она изучает содержательную сторону безотносительно к конкретному языку. По мнению некоторых лингвистов, логическая валентность является универсальной, она лежит в основе формальной и семантической валентности. На данном уровне, аргументами являются члены, которые зависят от логического предиката. Ло- гическая валентность как бы оформляет семантическую сущность (значение) предиката. К примеру, в английском языке значение глагола “to swim” –плавать может быть выражена одноместным предикатом “ swim(X)”, где Х указывает на лицо, которое плавало.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
132 Или глагол “ to visit” принимает два аргумента –Х и У, где Х- « посети- тель, лицо», а У- « место, которое посещают». На логическом уровне речь идёт о логических предикатах, которые соче- таются с аргументами непроизвольно. Важно отметить, что эти предикации не только актуальные, но и потенциальные. На данном уровне валентности слова выявляются и объясняются логи- чески на основе их денотативных признаков. При анализе валентности глаго- ла на данном уровне исследователи исходят из конкретного содержания ин- формации, передаваемой его значением, рассматривают только количество ар- гументов при предикате и характер их связи. Синтаксическая валентность рассматривает облигаторное или факульта- тивное заполнение открытых позиций, количественно и качественно опре- деляемых носителем валентности в каждом отдельном языке.[ 4:156] Первоначально термин «синтаксической валентности» был употреблён у Л.Теньера, Г. Бринкмана, Л.Вайсгербера. Эти лингвисты отмечали, что син- таксическая валентность – это сочетание глагола с подлежащим и дополне- ниями. Позже были введены необходимые добавления к глаголу, а именно об- стоятельства. В дальнейшем было доказано, что существуют непереходные глаголы для реализиации которых необходимы определённые типы об- стоятельств. К примеру: She put the money into her pocket. Семантическая валентность отражает тот факт, что слова в качестве но- сителей валентности требуют определённых контекстных партнёров с опреде- лёнными семантическими признаками. Она регулирует заполнение открытых позиций классами партнёров, отобранных по смыслу по определённым семан- тическим признакам. Совместимость и сочетаемость семантических компо- нентов являются основой для выявления семантической валентности. Приме- ром семантической валентности в английском языке может послужить глагол “ to admire” – любоваться, восхищаться. “ to admire” ( X, Y), где Х – admirer(обожатель, поклонник). Эту роль выполняет человек. Подлежащее с абстрактным значением или животное не может заполнить позицию действующего лица. Между валентностью и грамматикой падежей существует определённая связь, несмотря на их различные корни. Это не совпадение, что семантическая валентность как отдельный уровень был введён в лингвистику именно в то время, когда развивалась падежная грамматика. В то время как концепция семан- тических ограничений на заполнителей валентности был заимствован из падеж- ной грамматики, последовала ответная реакция в противоположном направле- нии, когда глаголу была назначена более важная роль в более поздних версиях теории Ч. Филмора. «Глубинная структура всякого грамматического предложе- ния представляет собой построение, состоящее из глагола плюс некоторое коли- чество именных групп, которые находятся в специальных отношениях (падежах) ко всему предложению», пишет Ч. Филмор. К примеру: buy- покупать – четырёхаргументный глагол ; rob - грабить – трёхаргументный глагол; Filologiya məsələləri – №7, 2013
133 touch –касаться – двухаргументный глагол; ascend- подыматься – одноаргументный глагол. Ч. Филмор отступает от обычной практики. Его подход к данной пробле- ме выражается необходимостью указания не только на число аргументов, но и на их роли. То есть, в данном случае, речь идёт уже о семантическом содер- жании аргументов. В его трактовке весьма ясно прослеживается рассмотре- ние ролевой структуры в теории падежа. Итак, Ч. Филмор выделяет следую- щие падежи аргументов: 1) Агент - падеж обычно одушевленного инициатора действия, иден- тифицируемого с глаголом. Например: Он говорит. 2) Контрагент – сила, против которой направлено действие. Например: сопротивляться кому-либо. 3) Объект – вещь, которая передвигается или изменяется, положение или существование которой является предметом внимания; Например: Разбить окно; осуждать кого-либо за опоздание. 4) Место – физическое тело, испытывающее непосредственное воз- действие со стороны деятеля; Например: задеть чей-либо нос. Место отличается от объекта тем, что допускает перифразу типа задеть
В случае объекта такая перифраза недопустима. Например, сравним: разбить чей-либо нос - разбить кого-либо по носу; 5) Адресат (goal) – лицо, в пользу которого или во вред которого или во вред которому совершается действие. Например: осуждать кого-либо, учить кого-либо, продавать что-либо кому-либо, покупать что-либо у кого-либо. 6) Пациенс – вещь, которая испытывает эффекты действия; Например: Он осуждает Петра;
7) Результат – вещь, которая возникает в результате действия. Ч.Филмор не приводит каких-либо ясных примеров. 8) Инструмент – стимул или непосредственная физическая причина события. Например: ударить кого-либо кнутом, подняться на ноги; 9) Источник – место, от (из) которого что-либо направлено. Например: Он преподаёт мне математику.
Ч. Филлмор отмечает, что один аргумент может выполнять несколько ролей. Например: Она преподаёт мне французский. В данном примере подлежащее обозначает и Агента и Источника. Также говорится о том, что «аргумент может быть обязательным, а выполняемая им роль факультативной.» На основании этого, можно привести следующий пример и постараться разобраться в его утверждении. К примеру: Брэд упал.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
134 В данном случае, есть обязательный объект, а именно тело Брэда. А так- же факультативный агент- сам Брэд, если он упал намеренно. Значение Аген- та в данном высказывании не будет выражено в том случае, если Брэд упал ненамеренно. Следующим утверждением Ч. Филмора является мысль об обязатель- ности роли и факультативности аргумента. На примере английского глагола “ blame”- осуждать он говорит о четырёх семантически необходимых ролях, а именно: 1)
Источник; 2)
Пациенс; 3)
Объект; 4)
Адресат. Но по его мнению, лишь только Адресат реализуется в любом предложе- нии с данным глаголом, и лишь эта роль является обязательной на поверхнос- тном уровне. К примеру: They were blamed. Следующим и не менее интересным предположением является мысль об имплицитном выражении роли. К примеру: взбираться (по именно лестнице). В данном случае, Инструмент – ноги выражен имплицитно, то есть вооб- ражается, но не выражено в языке. Следует отметить, что существуют некоторые проблемы, связанные с утверждениями Ч.Филмора о системе ролей. Выше был приведён пример: задеть чей-либо нос. В данном примере, выделенное слово интерпретируется как Место, а не как Объект, на том основании, что в данном случае допустима трансформация задеть чей-либо нос- задеть кого-либо по носу. Но словосоче- тание задеть потолок не допускает такой трансформации. Другой проблемой является то, что грамматики падежей берёт за осно- ву лишь единый уровень «глубинной структуры». Следовательно, члены предложения превращаются просто в поверхностное явление. Но становится ясным тот факт, что понятие «глубинной структуры»- с самого начала весьма изменчивое, оно должно быть дифференцировано. Таким образом, появляется необходимость выделять отдельные уровни и по меньшей мере различать син- таксическую, семантическую и логическую «глубинную структуру». Далее возражение о том, что «при признании семантических падежей получает самостоятельность и переносится исключительно в именное окруже- ние предиката нечто уже заложенное в семантические признаки глагола и де- терминированное глагольной семантикой.» Не менее спорным является вопрос о включении факультативных глубинных падежей в семантическую структуру. «Оно во всяком случае не согласуется с обычным представлением о том, что имеются логико-семаннти- ческие открытые позиции, заполнение которых на поверхностной структуре – в соответствии с контекстом- может быть только факультативным. Это явле- ние мы называем « факультативной валентностью». При этом имеются в виду актанты, которые могут быть опущены.» Filologiya məsələləri – №7, 2013
135 Вопрос субкатегоризации является наиболее трудным. Данный вопрос ставит целью различить то, что должны ли время, место, исходная точка, цель и т.д. рассматриваться как семантические падежи или не должны ли быть под- ключены кроме этих падежных ролей дополнительно модификаторы или де- финиторы, статус которых не совпадает со статусом аргументов, необ-ходи- мых с точки зрения семантики предиката. Следует отметить, что список падежных ролей много раз изменялся и вопросы их разграничения окончательно решены не были. Наконец, возникновение терминологических трудностей из-за того, что употребляемые названия семантических падежей частично совпадают с тер- минами определённых поверхностных падежей, частично – с обозначениями членов предложения. По этой причине – это, действительно, только термино- логический вопрос, который ничего не меняет в сущности дела. Таким образом, семантическая валентность рассматривается как потен- циальная сочетаемость словарных единиц при наличии одного определенного семантического признака в слове. Что касается теории падежей, важно отме- тить, что хоть она и имеет много нерешённых проблем, данная теория внесла огромный вклад в развитие языкознания и, особенно, в развитии теории ва- лентности.
Литература 1.
Кацнельсон С.Д. К понятию типов валентности. Вопросы языкознания , № 3, 1987 2.
терминов», 1985 3.
Cеменюк М.П. Уровни исследования валентности. Лексико-грамматическая сочетаемость в германских языках. Челябинск. 1977.Вып. 2. 4.
немецком языке. Москва, 1978. 5.
Теньер Л. Основы структурного синтаксиса./ Перевод с французского И.Н. Богуславского и др./. Москва: Прогресс, 1988 (стр. 250-271) 6.
Universals in Linguistic Theory. New York: Holt, Rinehart, and Winston, 1-88
X.E.Süleymanova Semantik valentlik və Ç. Filmorun hal nəzəriyyəsi Xülasə
Hazırkı məqalə dilçilikdə mövcud olan semantik valentlik və hal qrammatika- sı anlayışlarına həsr olunub. Məqalənin əsas məqsədi bu iki anlayış arasındakı əla- qəni və ən maraqlı məqamları oxucunun nəzərinə çatdırılmasıdı. Bildiyimiz kimi dilçilər valentliyin üç səviyyəsini qeyd edirlər: semantik, sintaktik və məntiqi. Yal- nız bu məqalədə biz semantik valentliyin təhlilin aparırıq. Müxtəlif köklərin olması- na baxmayaraq, valentlik və hal qrammatikası arasında bir bağlılıq var. Təsadüfi de- yil ki, semantik valentlik ayrı bir səviyyə kimi dilçiliyə hal qrammatikasın inkişafı Filologiya məsələləri – №7, 2013
136 dövründə daxil olmuşdu. Qeyd etmək vacibdir ki, Ç.Filmorun nəzəriyyəsi dilçiliyin inkişafında çox mühüm rol oynamışdı.
Kh.E. Suleymanova Semantic valency and Ch. Fillmore’s case theory Summary
The article deals with the problems of the semantic valency and case grammar in linguistics. This paper aims to highlight the connection between valency and case grammar, the most interesting points of this problem. As it’s known, there are three levels of valency in linguistics: semantic, syntactic and logical. But this article deals with the semantic valency. In spite of different roots, there is connection between valency and case theory. It’s not occasional that semantic valency as a separate level was introduced into linguistics at the same time with the development of case grammar. It’s important to mention that Ch.Fillmore’s case theory with all its shortcomings made a great contribution to linguistics.
Rəyçi: Nigar Vəliyeva filologiya elmləri doktoru, professor
|