Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- Thematic dictionary
- Lexicography
- Dictionary
- BƏDİİ NİTQİN ÜSLUBIYYATINDA METAFORANIN ROLU
|
1. Дубровина С.Ю. Русская ботаническая терминология в этнолингвис-ти- ческом освещении (На материале названий растений, образованных от назва- ний животных и птиц): Автореф. дис. ... канд. филол. наук. М., 1991. (Dubrovin S.Y. Russian botanical terminology etnolingvis-Atlantic lighting (On a material of plant names formed from the names of animals and birds)) 2. Копочева В.В. Соотношение искусственной и естественной номинации (На материале названий растений): Дис....канд. филол. наук. Томск, 1985. Filologiya məsələləri – №7, 2013
27 (Kopocheva V.V. The ratio of the artificial and the natural category (On a material of plant names)) 3. Рябко, О.П. Номинативные и структурно-семантические свойства сложных субстантивных образований (на материале наименований растений): Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. филол. наук. Р наД., 1988. Ryabko, O.P. Nominati- ve, structural and semantic properties of complex substantive entities (based on the names of plants)
Haşimhudjayeva Mohirux Muzaffarovna İngilis, rus və özbək dillərində bitkilərin adlandırılması üsulları Xülasə
Məqalədə ingilis, rus və özbək dillərində bitkilərin adlandırılması prinsipləri müzakirə edilir. Müqayisəli təhlil yolu ilə hər dilin adlandırılmasında fərqli və ümumi xüsusiyyətlər tədqiq edilir. Müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, tədqiq olunan dillərdə ən məhsuldar adlandırma “coğrafi və yer adlarının” adlandırılmasında həyata keçirilir.
The ways of plant nomination in english, russian and uzbek languages Summary
This article discusses the plant nomination principles in English, Russian and Uzbek languages. By means of comparative analysis the distinctive and common features of nominating signs are exposed with examples in each compared langua- ge. Concluding all the views expressed in the article we can say that in English plant names the most productive nominative sign is “the geographical and natural locative” it perhaps due to the special attitude of Englishmen to the surrounding en- vironment and landscape. Хашимхуджаева Мохирух Музаффаровно Способы номинации растений английском, русском и узбекском языках Резюме
В данной статье рассматриваются принципы номинации растений в анг- лийском, русском и узбекском языках. С помощью сопоставительного анализа выявлены отличительные и схожие стороны номинативных признаков и представлены с примерами в каждой из сопоставляемых языках. В заключе- нии мы можем сказать, что на английском языке имена растений является са- мым производительным номинативным знаком - это, возможно, из-за спе- циального отношения англичан к окружающей среде и пейзажу.
Rəyçi: Şakir Albalıyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №7, 2013
28 JURAYEV ELBEK SADULLAYEVICH Senior scientific researcher of the Tashkent State Pedagogical University named after Nizamiy THE TYPES OF DICTIONARIES Açar sözlər: lüğət, izahlı lüğət, linqvistik lüğət, xarici lüğət, tərcümə lüğəti, dialektik lüğət Key words: dictionary, explanatory dictionary, linguistic dictionaries, dictionary of foreign words, translated dictionary, historical dictionaries, dialectical dictionary Ключевые слова: словарь, толковый словарь, лингвистический словарь, зарубежный словарь, переводческий словарь, исторический словарь, диалек- тический словарь
The great and thinkable problem of humanity is when and where does the langua- ge appear? [7, p. 7]. But, we cannot think such about the dictionaries. Because, while the linguistics is proved as the independent science in XIX century, the dictionaries have already been developed. As it is known from the history, on of the sphere of linguistics the lexicology has very long history. The oldest dictionaries had been made 25 thousand years ago, and they were specialized for difficult words and it was interlingual [6, p. 8]. In VI-VIII centuries, there were created the Sanskrit explanation dictionary. The old Chinese created the dictionary in X century B.C. In the beginning of the era they made the dictionary of the synonyms for the usage of the poets. As the creation of the literary language was finished, new developing period had became in the XVII centuries. WE can call this period as the time of the modern dictionaries. The past`s dictionary makers are distinguished by its methods, styles, the interpretation of the words. When we observed them by comparison, one of them open the root mea- ning, have the relations with semantic structure of the word, we can see the theoretical and practical importance of it. In general, till the history of dictionary we saw the im- portance of the creation of the dictionaries. That`s why there were many different original dictionaries. Investigators observed that, there were many types of dictionaries and they were made typicalized by the group. The creation of the dictionaries became tradition and it was developed by this day. Especially, the time of independence, the investigation of these resource are studied and represented different dictionaries. As it was in the world linguistics, in Uzbek linguistics you also see the development of the dictionaries not by the num- ber, but by the meaning too. Of course, the development of the science is caused to the life of the social and spiritual life of the humanity. In this place, in linguistics, the dictionaries are created in order to help to the people to member the meaning of the words, as it is very hard to remember the explanation of the words. Secondly, the dictionary helps to write and pronounce the word correctly. So, it gives the root meanings, it stylistic peculiarities and so many specifics of word. The Dictionary in Arabic dialect word and word combinations. It is complete the words in order and explain and translate the word into the other language. Words and the complex words in all languages [8, p. 441]. Nowadays, the words are in two meanings:1) in the language, it`s regional or social dialect are existed the complex of
Filologiya məsələləri – №7, 2013
29 words, so lexis; 2) the words are used in the units, the backgrounds meaning, writings, pronunciation, stylistics belongings and translation into other words [4, p. 60]. The dictionaries are divided into two groups: encyclopedic and linguistics ones. Encyclopedic dictionaries explain the historical events of different countries, and nationalities, nature and social life, famous people, the inventions of the scien- ce, cities. So, the main explanation of the word is used for the events. (National en- cyclopedia of Uzbekistan), (“Encyclopedia of zoology”, Tesha zohidov 3 volume. 1960-1969, “Russian-Uzbek dictionary of botanic” K.Z.Zokirov, X.A.Jamolkhonov 1973 ) [3, p. 227-228]. Linguistic dictionaries also divided into 2.They are general dictionaries and special ones. They are differ from encyclopedic dictionaries by the language, proverbs and sayings [3, p. 228]. 1.
Explanatory dictionary. This dictionary shows the explanation, the usage of the sphere, phonetic and grammatical peculiarities of the dictionaries [4, p. 61]. This dictionary is to puplish . The role of this dictionary is to explain the all meanings of words in mother tongue [1, p. 77]. To create this dictionary, it is necessary to join all meanings of the words, to learn deeply, to be in contact with different spheres, to find the definitions all the word [1, p. 77]. In this case our lexicography made a lot. Marupov published “Explanatory dictionary: 1 and 2 volume, now 5 volume of Uzbek languages by A.Madvaliyev is published and this dictionary is very useful for the users. 2. Dictionary of foreign words. The dictionary of foreign words is explained the borrowed word and terms [4, p. 62]. For example: O.Usmonov and R.Daniya- rov, Russian international dictionary. (Tashkent, 1965; 2 nd edition. Tashkent, 1972) and new dictionary of foreign word and word combinations. Minsk, 2003. 3.Translated dictionary. Translated dictionary translates one word into other language. It is much spread and important dictionaries of Arab-Uzbek, Persian- Uzbek, Turkic – Uzbek dictionaries, and in XX century German, English, France Spain, Indian, Japan and etc. dictionaries are joined us too. Translated dictionaries are very popular spread bilingual dictionaries [1, p. 75]. Such dictionaries are very famous. For example, the masterpieces of literature art and many other branches are translated into Uzbek all over the world. The creation of translated dictionaries are depends on the hard works the lin- guists. Because, it demands the knowledge of two languages very fluently. It is ne- cessary to point that Uzbekistan stays in the first place after Russia, Ukraine and Poland in learning the German. 4. Historical dictionaries. This dictionary explains the phonetics, grammar, semantic peculiarities of progress [4, p. 62] and all written manuscripts, the meaning of old words gives a chance to write it correctly [1, p. 79]. In this dictionary, the words stay in correct order and explain the modern meaning. For example, I.I.Sreznevskiy in XIX century published: The material to create the Old- Russian language dictionary with the help of written manuscripts. So, The Czechs scientists Yan Gebauer created the dictionary of Czechs. Filologiya məsələləri – №7, 2013
30 5. Dialectical dictionary . This dictionary gives the prevalent to the phonetics, grammar, and semantic peculiarities of the word [1, p. 62]. Every dialect must compare and explain the differences between the literary works [1, p. 78]. For example, Uzbek people has 3 dialects and it has the peculiarities like phonetics, morphological and lexical ones [2, p. 109]. These differences in the dialect are very important in order to know the history, spiritual and material culture and the changes. The dialect and rumor of Uzbek language had been developed from the history, and became the general language of the people. But some differences bet- ween the dialect has been left We can speak a long about it because the XXI centuries begin to represent the great things in dictionary. We can give the examples like Etimological dictionary [Sh.Raxmatullaev. O`zbek tilining etimologig lug`ati ( 1 – book: Uzbek words, 2000; 2- book: Arabic words, 2003)]. M.Fasmer. Etymological dictionary of Russian language ,. 1-4. М., 1964-1973; Thematic dictionary (Tixonov and others Russian – Uzbek thematic dictionary . 1975). Translated dictionary (B.Yusuf. Turk tilining ters lug’ati. 2006). Pronunciation dictionary (М.Sodikova, U.Usmonova The Orphoepical dictionary of Uzbek language. 1977). The Morpheme dictionary. (А.Gulomov and others. The morpheme dictionary of Uzbek language. 1977). Par-
временного узбекского литературного языка. 1972; С.Ризаев. Ўзбек болалар адабиёти тили лексикасининг частотали луғати. 1980). During the developing each sphere the explanatory dictionaries became more necessary. Let look through them: O.Usmon “Qisqacha internatsional so`zlar lug`ati” (Тоshkent, 1956), R.Qo`ng`irov and A Tixonov “O`zbek tilining chappa lug`ti” (Samarqkand, 1968), A.Xojiyev “O`zbek tili sinonimlari lug`ti” (Toshkent, 1974), “Tilshunoslik terminlarining izohli lug`ati” (Toshkent, 2002), S.Ibrohomov, E.Begmatov and A.Axmedov “O`zbek tilining imlo lug`ati” (Тоshkent, 1976), A.Tixonov, A.G`ulomoz Morpheme dictionary of Uzbek language (Тoshkent, 1977), Sh.Raxmatullaev “O`zbek tilining frazeoligig lug`ati” ( Toshkent, 1978), Sh.Raxmatullaev, N.Mamatov and R.Shukurov “O`zbek tilining antonimlar lug`ti” (Тоshkent, 1980), А.Xojiyev and L.Reshetova “O`zbek tilinig grammatik terminla- rining qisqacha izohli lug`ati” (Тоshkent, 1980), Z.Маrupov “O`zbek tilining izohli lug`ati” 1 and 2 volume (Moscow 1981), М.Аsomiddinova, E.Begmatov, А.Boboeva, S.Ibrohomov, O.Usmonov “O`zbek adabiy talaffuzi lug`ti” Toshkent, 1984).
Therm – this sphere is called therminology. Dialectalism . It uses in main part of language speakers. Linguistic dictionary. It divides into 2: general and special. Encyclopedic dictionary – gives the more information about proverb, sayings Dictionary – mean language, dialect, word, in Arabic. Filologiya məsələləri – №7, 2013
31 References 1.
Azizov O. Tilshunoslikka kirish. – T.: “O`rta va oliy maktab”, 1963. 2.
Аshirbaev S., S.Raxmatov. O`zbek adabiy tili tarixi (maruza matni). - T., 2003. 3.
Jamolxonov Kh.A. Hozirgi o`zbek adabiy tili. - Т.: “Тalqin”, 2005. 4.
Мadvaliev A. Lug`at va lug`at turlari xususida // O`zbek tili adabiyoti, 2008. 1- son.
5.
Nosirov Sh. Shevalar lug`ati dolzarb masala // Til va adabiyot jurnali, 1991, 6- son. 6.
Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. – T.: “O`qituvchi”, 1972. 7.
Yo`ldoshev I., Sharipova O. Tilshunoslik asoslari. - Т.: “Iqtisod-moliya” nashriyoti, 2007. 8.
Uzbekistan, 2006.
Jurayev Elbek Sadullayevich The types of dictionaries Summary
The creation of the dictionaries became tradition and it was developed by this day. Especially, the time of independence, the investigation of these resource are studied and represented different dictionaries. As it was in the world linguistics, in Uzbek linguistics you also see the development of the dictionaries not by the number, but by the meaning too. The article deals with the type of Dictionaries in the Uzbek language and also the phonetics, grammar, and semantic peculiarities of the word are illuminated in the paper.
Жураев Эльбек Садуллаевич Типы словарей Резюме
Создание словарей стало традицией, и этот процесс развивается по се- годняшний день. Особенно, в период независимости, исследование этих сло- варей является актуальным вопросом. Этот процесс идет как в мировой лингв- истике, а также в узбекской лингвистике. Мы также видим развитие словарей не количеством, а значением. В статье изучаются словари на узбекском языке и также их фонетичес- кие, грамматические и семантические особенности.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
32 Juraev Elbek Sadullaeviç Lüğətlərin növü Xülasə
Lüğətlərin yaradılması artıq uzun zamandır ki, ənənəyə çevrilmişdir və bu ənənə bu günədək davam edir. Xüsusilə, müstəqillik dövründə bu resurslar öyrənil- miş və müxtəlif lüğətlər tərtib edilmişdir. Dünya dilçiliyində olduğu kimi, özbək dilçiliyində lüğətlərin həm sayca, həm də mənaca inkişafını görürük. Məqalədə özbək dilində olan lüğətlərin növü və həmçinin onların fonetik, qrammatik və semantik xüsusiyyətləri öyrənilir.
Rəyçi: Afaq Ramazanova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №7, 2013
33 B.m SƏNUBƏR ZEYNALOVA ADU zeynalovasanubar@ rambler.ru
Key words: metaphor, metaphor in the ritorik, the functional stylistics Ключевые слова: метафора, метафора в риторике, функциональная стилис- тикa.
Üslubiyyat üçün nitqin düzgün, ifadəli olması, oxucu və dinləyicilərin ağlı və hisslərinə təsir etməyə qabil olması vacibdir. Ritorikada, sonralar isə üslubiyyatda metafora qədim zamanlardan əsas yer tutur. O, dilin obrazlılığının, ekspressivliyinin əldə olunmasının əsas vasitələrindən biridir, onun köməkliyi ilə oxucu təxəyyülünə təsir etmək asandır. Bəzi alimlər metaforanı adətən „söz və ifadələrin oxşarlıq, ana- logiya və s. əsasında köçürmə mənasında işlədilməsindən ibarət olan məcaz kimi „ təhlil edirlər. Antik dövrlərdə ritorikada məcazlara iki yanaşma olmuşdur. Birinci yanaşma- ya görə, məcazlar və fiqurlar eyni qəbildən olan kimi götürülürlər. İkinci yanaşma- da məcazlar və fiqurlar ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilir və onunla əsaslandırılır ki, məcazın spesifik xüsusiyyəti plastiklik və obrazlılıqdadır və bu da ifadədən çox, təs- vir vasitəsidir. Ritorika nəzəriyyəsində aşağıdakı təriflər verilir: məcaz – məcazi mənada işlədilən söz və ya ifadə, obrazlı ifadə, sözün semanikasında birbaşa mənadan mə- cazi mənaya doğru dəyişiklik baş verməsidir, məsələn, metafora, metanomiya, alle- qoriya, litota, mübaliğə və s. Fiqur (latınca: «obraz», «görünüş») sintaksik quruluşu- na görə qeyri-adi nitq vasitəsi olub, çıxışın ifadəliliyini, dinləyicilərin hisslərinə tə- sir məqsədilə istifadə olunur, məsələn, antiteza, inversiya və s. Bu anlamda məcaz- lar semantika sahəsinə aid olur, nitq fiqurları isə əsas etibarilə semantik-sintaktik hadisədir. Cümlə daxilində metafora münasibətləri semantik-sintaktik səviyyədə fəaliyyət göstərir. Bütün təsvir və ifadə vasitələri kimi, məcazlar ikitərəflidir: deno- tativ məzmunu ifadə etməklə onlar məna və qiymətləndirməni formalaşdırırlar, bu- nunla subyektiv münasibəti ifadə etməklə onlar mənaya hissi surət verirlər. Məcaz dil sistemində hazır halda, yəni lüğət vahidi şəklində mövcud deyil, o, nitq ünsiyyəti prosesində yaranır. Buna görə də, məcaz formasına görə sözdən və söz birləşməsindən fərqlənməsə də, onu lüğət vahidlərinin təhlil edildiyi mövqedən təhlil etmək məqsədyönlü deyil. Məcazın səs və morfoloji forması, həmçinin onun bu və ya digər leksik-qrammatik sinfə aidliyi onun üçün əhəmiyyətli xarakteristika- lar deyil, yəni onlar ilkin leksik vahidlə müqayisədə dəyişilməz qalırlar. Məsələn, metafora qrammatik baxımdan fellə, isimlə, sifətlə və ya zərflə ifadə oluna bilər, leksik tərkibinə görə ümumişlək məişət sözü, nadir söz, arxaizm, neologizmlə təm- sil oluna bilər, lakin onun bu əlamətləri dəyişəndir, halbuki əsas əlamət invariantlıq xüsusiyyətinə malik olmalı və metaforanın bütün növlərində aşkarlanmalıdır. Məcazlar mürəkkəb struktura malikdir: sırf dil elementləri onlarda yalnız bir tərəfdir, ikinci tərəf isə – elementləri obrazlı strukturlarda birləşdirən transformasi- Filologiya məsələləri – №7, 2013
34 ya, eynilik, yaxınlıq və təzad əməliyyatları zəminində yaranan ifadəli mənanın işarə qurumunun elementləridir ki, bunun da nəticəsində «ifadəli mənanın qoşulması», obrazlı subelementin əlavə olunması baş verir. Bu vasitələr inandırma, emosional reaksiya və xüsusi sübutluluq effekti yaradılmasına hesablanıb. İstənilən başqa mə- cazlarda olduğu kimi, metaforada da əşyavi-duyulan obrazlar sanki əriyir və üzə mücərrəd işarə-simvolik məzmun çıxır. Stilistik transformasiyalarda əlaqələndirilən elementlərin duyulan olması və reallığı deyil, priyomda aşkar ifadə olunan mənala- rın kəsişməsində meydana çıxan üçüncü, qeyri-aşkar mənanın aktuallaşması prosesi vacibdir. Metaforanın daimi, struktur xüsusiyyəti leksik vahidin iki mənasının eksplisit qarşılıqlı əlaqəsidir, yəni stilistik funksiyanın – ikiqat aktuallaşmanın realizə üsulu- dur. Mənaların komponent tərkibi baxımından metaforanın spesifikası metafora ele- mentinin iki mənasının birləşməsi, onların adətən fərqləndirildiyi spesifik əlamətlə- rinin sıxışdırılması, aradan qaldırılması ilə bağlı olmamasındadır. Əksinə, bu əla- mətlər kontekstin bu mənada bir-birinə qarşı qoyulan müxtəlif elementlərinin kö- məkliyi ilə xüsusi olaraq aktuallaşır. Bəzi tədqiqatçılar (A.İ.Fyodorov, M.P.Tağıyev, N.A.Basilaya) metaforanı «assosiativ sahə» psixoloji anlayış baxımından izah edirlər. Onlar bildirirlər ki, hər bir sözə assosiativ sahə müvafiqdir. Özü də sözü müşayiət edən assosiasiyalar daha yaxın və daha uzaq ola bilirlər. Psixologiyada assosiativ sahə dilçilikdə semantik sa- hə kimidir. Sözlərin semantik toqquşmasında onlardan biri öz semantik sahəsini də- yişilməz saxlayır, digərində isə üst semantik assosiativ sahənin yaranması baş verir. Metaforanın qavranılmasında metaforanın yeni obyektin xüsusiyyətləri ilə bir araya sığmayan əlamətləri də resipiyentin yaddaşında assosiasiyalar şəklində üzə çıxır ki, bu da obrazlılığın yaranması üçün əsas olur . Bir çox tədqiqatçılar (Kojina M.N., Fyodorov A.İ., Brandes M.P. və b.) meta- foranı bədii ədəbiyyatın dilinin obrazlılığını yaratmaq üçün ən parlaq üsullardan biri hesab edirlər. Bədii nitqdə metaforalaq özünü doğruldur, çünki müəllifin par- çalanmamış təsəvvürləri çatdırmağa ehtiyacı var ki, onların birləşməsi digər vasi- tələrlə birlikdə metaforalı obrazda təsəvvür və fikri birləşdirərək əsərin dieyasını daha qənaətlə və səmərəli realizə etməyə kömək edir. Digər obrazlı vasitələr kimi, metafora də özü-özlüyündə məqsəd deyil, oxucunun zehni fəaliyyətini və təxəyyü- lünü oyatmaq üçün ən təsirli vasitədir .Oxucuların təxəyyülünə və hisslərinə daha güclü təsir etmək, onların təsəvvüründə canlı gerçəkliyi yaratmaq üçün yazıçı dil vasitələrini xüsusi tərzdə seçir və uzlaşdıraraq, bu vasitələrin onun poetik fikrini və obrazlar sistemini hər şeydən yaxşı ifadə edən sistemini yaradır. Sözlərin seçimi və zulaşdırılması, onların semantikası, ardıcıllıq qaydası, üslubi çalarları, oxucuda oyatdıqları assosiasiyalar, ifadələrin konstruksiyası və s. – bunların hamısı birlikdə lazımi təəssüratı yaradır. Bədii əsərin dilinə tətbiqən emosionallığın spesifikliyi hisslərin gücü, səviy- yəsində, dil vasitələrindən onların bədii ədəbiyyatın oxucuya böyük təsir gücünü yarada bilməyə qabil olan səpkidə istifadədədir. Spesifiklik bir də ondadır ki, bədii nitqin dili sadəcə məntiqi fikri ifadə etmir, həm də hissi-konkretdir, buna görə də daha emosional obrazların ifadə vasitəsidir. Kommunikativ funksiyasında dil insa- nın yalnız fikrinin deyil, həm də hisslərinin, iradəsinin ifadə edilməsinə xidmət edir. O, estetik funksiyasında çıxış edəndə isə, onun bu cəhəti güclənir. Bundan başqa,
Filologiya məsələləri – №7, 2013
35 bədii nitqdə emosionallığın intensivliyi dil vasitələrinin seçimi və istifadəsi vasitəsi- lə əldə olunur. Ümumdil emosionallıq vasitələri – sözdüzəldici, sintaksik, leksik – məhz burada başqa üslubların heç birində olmadığı dərəcədə geniş istifadə olunur. Sözün biri ilkin, digəri isə törəmə kimi çıxış edən iki mənası arasında münasibətlə- rin nəticəsi kimi, metafora leksik semantika sahəsində dinamikaya bariz misaldır. Funksional üslubiyyat dili geniş planda öyrənir, o, dilin müəyyən zaman kəsi- yində fəaliyyəti məsələləri ilə məşğul olur. Bu, zənnimizcə, müasir linqvistikanın başlanğıcında duran və XX əsrin əvvəllərində üslubi hadisələrə tarixi yanaşmanın mümkünlüyünü inkar edən alim Ş.Ballinin baxışları ilə bağlıdır. Sinxron təhlil prinsiplərini müdafiə edən Ş.Balli göstərir ki, üslubi təhlili dilin müasir vəziyyətinin materialları əsasında aparmaq daha məqsədəuyğundur, çünki bu, dil ilə təfəkkür arasında sinxron əlaqəni üzə çıxartmağa imkan verir.Onun fikrincə, «Üslubiyyat tarixi fənn, bu məfhumun adətən linqvistikada qavranıldığı mənada, ola bilməz, çünki ayrı-ayrı hadisələrin və hətta dilin ayrı-ayrı aspektlərinin inkişafının gedişində müşahidə olunan dəyişikliklər onun predmeti ola bilməz. Üslubiyyatın əsası nitq və təfəkkür arasındakı daimi münasibətlər üzərində qurulub. Doğma dilində spontan danışan adam dili həmişə hal kimi hiss edir, onda dilin inkişaf etməsi və ya zaman- da perspektivi duyğusu yoxdur» .Dil faktlarının tarixi təhlili, Balliyə görə, onların fraqmentar öyrənilməsinə, təcrid edilmiş hadisələrin onların qarşılıqlı əlaqələri və qarşılıqlı asılılıqları nəzərə alınmadan tədqiqinə bərabərdir. Ş.Balli hesab edir ki, tarixi tədqiqat, prinsip etibarilə, ayrı-ayrı təcrid edilmiş hadisələrin dəyişməsini de- yil, sistemin formalaşmasını aşkarlamalıdır. Ballinin fikrincə, bu məsələ nəzəri ba- xımdan mümkün, amma praktik cəhətdən qeyri-mümkündür. Ş.Ballinin sinxron təh- lilə verdiyi üstünlük daha iki müddəa ilə dəlilləşdirilir: birincisi, onun «etimoloji refleks» adlandırdığı və dil vahidlərinin real semantik və funksional xüsusiyyətləri- ni onların etimoloji mənası ilə əvəzləyən məqamı təhlildən çıxartmaq cəhdi; ikincisi isə, üslubi tədqiqata metodoloji baxımdan etimoloji refleksə qarşı qoyulan funksio- nal-psixoloji yanaşmanın tətbiq edilməsi Ş.Ballinin üslubiyyat və dil tarixinin qarşı- qarşıya qoyulması haqqında tezisini bütövlükdə qiymətləndirəndə, sözün inkişafının müasir mərhələsində onun etimologiyası və funksional-semantik xüsusiyyətlərinin qarışdırılmasının əleyhinə çıxan İsveçrə aliminin bundan üslubiyyatda tarixi təhlilin məqsədyönlü olmaması kimi həddən artıq qlobal və bu şəkildə qəbul edilə bilməyən nəticələr çıxardığını söyləyən Z.M.Xovanskayanın fikri ilə razılaşaq. Bununla bağlı üslubiyyatda haqlı sistem təhlili tələbini də sinxronluqdan bu qədər sərt asılı etmək və tarixi-etimoloji tədqiqatlara qarşı qoymaq çətin ki, məqsədyönlü olsun . Nitqdə (o cümlədən bədii ədəbiyyatda) üslubi dəyişikliklər bütövlükdə dil miqyasında olduğundan daha sürətlə baş verir. Özü də dilin bütün səviyyələrində dəyişikliklərin özlərinin üslubi sistemlərin bir-birini əvəzləməsi və ya hətta ayrı-ayrı üslubi çalarların dəyişilməsi, əgər üslub dildən onun bütün elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsində konkret istifadə sistemi və eyni zamanda danışanın və ya yazanın müəy- yən vəziyyətdə deyilənin məzmununa münasibətini realizə edən vasitə kimi götürü- lərsə, formasında baş verməsi də eynilə vacibdir. Bununla da bütün rəngarəng üslu- bi faktlara nisbətdə yalnız sinxron planda deyil, həm də diaxron planda tədqiqatlara zərurət yaranır .Bir çox müəlliflər hesab edirlər ki, müqayisəli üslubiyyat sahəsində sinxron və diaxron anlayışları və məfhumların özləri özlərinə az-çox xüsusi tətbiq Filologiya məsələləri – №7, 2013
36 tapmırlar. N.N.Semenyuk sırf sinxron hüdudlarının əsl mahiyyəti, hərdən olduğu ki- mi, yalnız dil tarixinə müraciət zamanı açılan üslubi konnotasiyaların öyrənilməsi üçün dar olduğunu qeyd edir. Müasir linqvistikanın dilin funksional, kommunikativ və praqmatik aspektlə- rinə böyük diqqət yetirməsi ilə bağlı, görünür, bütövlükdə üslubi tədqiqatların rolu və əhəmiyyətinin artmasından danışmaq lazımdır. Tarixi üslubiyyat, dilin öyrənil- məsinin xüsusi aspekti kimi, işlənilmiş dil formalarının inkişafı və fəaliyyət göstər- məsi proseslərinin dərki üçün nə qədər vacib olsa da, inkişafının hələ ki erkən mər- hələsindədir. Üslubiyyatın bu istiqaməti cəmi bir neçə tədqiqatla təmsil olunmuş- dur. Məsələn, V.Q.Admoninin alman dilinin tarixi sintaksisi üzrə əsərləri üslub fərqləndirmələr üçün zəngin material verir. Tarixi üslubiyyat ayrı-ayrı üslubların tarixini, onların yaranması və inkişafını nəzərdən keçirir. Tarixi üslubiyyatın qarşısında duran məsələlərə ayrı-ayrı yazıçıla- rın fərdi üslub xüsusiyyətlərinin, həmçinin müxtəlif ədəbi cərəyanların üslub xü- susiyyətlərini aid etmək lazımdır. Tarixi perspektiv haqqında məsələ az və ya çox uzaq keçmişin bədii əsərinin həm adi oxucu, həm də tədqiqatçı-filoloq üçün ikili əlaqələndirilmə vəziyyətində, yəni yarandığı dövrün dili ilə əlaqələndiriləndə və in- diki oxucunun müasiri olduğu dillə əlaqələndiriləndə meydana çıxır . Dilin inkişafının özü bilavasitə dil sisteminin ayrı-ayrı elementlərinin üslubi rolunun dəyişməsi – həm gündəlik məişət nitqində baş verən dəyişikliklər, həm də bədii ədəbiyyatın nitqində baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır. Bədii ədəbiyyatın üslu- bunun fəaliyyət göstərməsinin xüsusiyyətləri mədəni-tarixi ənənələr və ictimai vəziyyətlə müəyyənləşir. Metafora strukturlarının tədqiqi onların üslubi istifadəsi, dilin estetik cəhəti, həm də dilin tarixi keçmişi ilə bağlıdır, çünki ənənənin gücü burada xüsusilə hiss olunur.
Ədəbiyyat 1.
Abdullayev Ə.Ə. Aktual üzvlənmə, mətn və diskurs, Zərdabi LTD, Bakı, 2011 2. Şirəliyev M. Ş. Nitq mədəniyyəti . Kommunist qəz.,28.29.08.1976 3. Арутюнова Н.Д. Языковая метафора (синтаксис и лексика) // Лингвистика и поэтика: Сб. статей / Отв. ред. В.П. Григорьев. М.: Наука, 1979. С. 147-173. 4. Брандес М.П. Стилистика немецкого языка (для институтов и факультетов иностранных языков): Учеб. 2-е изд., испр. и доп. М.: Высшая школа, 1990. - 320 с. 5. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика.учеб.пособие/3изд.ТетраСистемс,2008 6. Fleischer W., Wichel G. Stilistik der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig,1979. 7. Gerhard Kurz, Theodor Pelster. Metapher: Theorie u. Unterricht.Pädagogischer Verlag Schwann,1976
Filologiya məsələləri – №7, 2013
37 С. Зейналова Роль метафоры в стилистике художественной литературы Резюме
Метафора - является одним из средств, отмечающих образность и экс- прессивность языка.Она не существует в языковой системе в готовой форме, т.е. как словарная единица.Она образуется в процессе общения речи.В статье исследуются семантически-синтаксические особенности метафоры в риторикe и стилистике художественной речи. А так же исследуется метафора, как одна из значимых методов стилистического изменения языка в диахроническом плане.
S.Zeynalova The role of metaphors in the style of fiction Summary
Metaphor - is a means of marking the imagery and the expressivity of the language.It does not exist in the language system in the finished form, i.e. as lexical unit.It is formed in the process of communicating speech.The article investigates the semantic-syntactic features of metaphor in rhetoric and style of rhythmic (artistic) speech.And also it is investigated a metaphor as one of the most important methods of stylistic changing the language in diachronic terms.
Rəyçi: Professor Ə.Abdullayev
|