Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- Le chien aboie, la caravane passe
- Aide-toi, le ciel taidera
- Reklamla bağlı xüsusi nəşrlər
- Ключевые слова
- Zaman aspekti Dil Simvol
|
M. Mutallimova W. Shakespeare’s sonnets and their analysis Summary
In this essay you can find great English poet W. Shakespeare’s sonnets and their analysis. The sonnets are traditionally divided into two major groups: the fair lord sonnets (1-126) and the dark lady sonnets (127-154). The narrator is tormented as he struggles to reconcile the uncontrollable urges of his heart with his mind's better judgment, all the while in a desperate race against time. Overall, Shakespeare wrote 154 sonnets and created the best samples in this genre. These sonnets were translated into Azerbaijani language adroitly with keeping its original impression.
М.Муталлимова Сонеты великого поэта Шекспира и его содержание Резюме
В данной статье обсуждается сонеты великого поэта Шекспира и его содержание. Он описывал необычную красоту в собственных сонетах. Сона- ты в основном были объединены в две группы - верная любимая (1- 126) и темная Леди(127 -154). В общем Шекспир написал 154 сонаты и создал самые лучшие образцы этого жанра. Эти произведения были переведены Азербайд- жанскими поэтами с мастерством, максимально соответствия оригиналу.
Rəyçi: B/m Zemfira Abbasova
Filologiya məsələləri – №7, 2013
154 ƏZİZƏ MƏMMƏDOVA ADU
REKLAM MƏTNİNİN LEKSİK ASPEKTİ
Sisley.
Breguet. Sisley. Ключевые слова: Французский бренд. Рекламный слоган. Дизайнер. Вива- гель. Контрекс. Брегет. Сислей.
Müasir dövrdə reklam sözü və anlamı gündəlik həyatımızda dərindən kök sal- mış və cəmiyyətin həyat tərzini əks etdirməklə bir növ müasir həyatın “ dəyərləri, qadağaları, davranış normalarının inkişfı haqqında seysmoqrafa” çevrilmişdir [2: 12]. “Reklam ” sözü latın mənşəli “reclamare” felindəndir, “qışqırıb çağırmaq, hay- lamaq” deməkdir və aşağıdakı mənalara malikdir: 1) istehlakçılara, tamaşaçılara mallar, göstərilən xidmətlər haqqında məlumat vermək, və s. Məs.: ticarət reklamı; 2) bu tipli informasiyanın yayımlanması. Məs.: telereklam. Məlum olduğu kimi rek- lam yeni mallar və xidmətlər haqqında, həmçinin reklam edilən malı almaq, alıcını inandırmaq üçün alət olan informasiya vasitəsidir. Reklam müraciətinin ən vacib elementi, qısa və tutumlu tərzdə ticarət təklifi- nin təkrarolunmaz yazilmış şüarıdır (sloqanıdır). Hesablamalar göstəərir ki, insanlar reklam mətnlərindən beş dəfə çox yazilmış şüarları (sloqanlaı) oxuyurlar. Buna görə də istehlakçı onu şəxsən maraqlandıran hər şeyi görməlidir. Reklam sloqanı, qısa şüar və ya çağırış formasında olmalıdır. O, malın keyfiyyətini əks etdirməli, xidmət sahələrini, firmanın fəaliyyət istiqamətini birbaşa və ya abstrakt formada göstərməlidir. Reklam sloqanı aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: a) istehlakçıların diqqətini cəlb etmək; b) firmannın nüfuzunu qaldırmaq; c) satışın həcmini artırmaq, və s. Alimlər belə hesab edirlər ki, reklamın qavranılmasını və onun düzgün başa düşülməsini asanlaşdırmaq üçün onun komponentlərinin təhlilini aparmaq gərəkdir. T.V. Karamışova və A. İ. İvançenko hesab edirlər ki, reklamın əsas komponentləri aşağıdakılardır: a) mətn komponenti – söz (əksər hallarda xü- susi isim); b) cümlə - (bir qayda olaraq reklam süarı); c) təsvir etdici mikromətn; ç) təsviretdici komponent (fotoşəkillər, kollajlar v.ə s. sonuncular əsas və köməkçi reklam məhsullarına bölünür); d) implisit sosiomədəni komponent. [1:103]. Reklam məhsullarının mətn komponenti üzərində dayanaq. Biz aşağıdakı fransız jurnallarının reklam mətnlərinin əsasında bəzi təhlillər apardıq-“Exp- ress”,“Label France”, “Le français dans le monde” və aşağıdakı xüsusiyyətləri aş- karladıq: * reklam mətnləri həmişə çox lakonikdir, asanlıqla yadda qalır və 4-10 sözdən ibarət olur. Məs. “Avec Carrefour, je positive” (supermarket Karfur), “Toute la légèreté d’une brume pour un volume naturel” (həcm verici Timotey suyu); * reklam mətni öz informativliyi ilə insanı daha tez inandırır: “Tout dire sans un mot” (Lankom, “Poem” adlı ətir), “Il suffit de changer peu de choses, pour se Filologiya məsələləri – №7, 2013
155 sentir bien” (Nana, alt paltarı), “Rendre la pierre aussi dynamique que l’argent, ren- dre l’argent aussi solide que la pierre” (Kənd təsərrüfatı Kredit Bankı); * reklam mətninin cəzbediciliyi və maraq doğurma qabiliyyəti: bu keyfiyyət istehlakçının diqqətini cəlb etmək üçün vacibdir ki, onu bu malı almağa meylli etsin: “Quelque chose en moi d’éternel” (Givenchy, Organza ətriyyatı), “Pour que demain ait toujours du goût” (Paysan Breton – kərə yağı); * üslubi vasitələrin işlədilməsi: metafora - “Venez vitaminer votre français!”, təkrar - “ça fait bien ou ça fait mal” (Syntol, dərman), “De plus en plus forts, de plus en plus longs” (Garnier, şampun) ; müqayisə - “Conforama, le pays où la vie est moins chère”); retorik sual - “En panne d’argent cash à Paris?” (Western Union, pul köçürmələri), və digərləri [5:54]. * reklam mətnlərinin hazırlamasında fonetik vasitələrin işlədilməsi: a) allite-
Toujours devant” (bağ mebeli), c) qafiyə və ritm - “Mettez du fruit dans votre vie” (Andros, mürəbbə), “Le plus pratique des sacs plastiques” (zibil torbası), “Découvrez l’art du café. Entrez en amateur, dégustez en connaisseur” (“Jacques Vabre” kofesi), “Carapelli. Tout en elle chante l’Italie” (Carapelli, zeytun yağı), “La vie est confortible! (Convertible mebel evi ), və s. Fransız reklamında bu xalqın xarakterik xüsusittətləri, o cümlədən də onun yumor və zarafata meylliliyi öz əksini tapmışdır. Bu xüsusiyyət kalamburlarla (söz oyunları) bağlı olan reklamlarda öz əksini tapır. “La couleur, c’est l’Avi” (L’Avi, rəsm əsərləri) reklam mətnini “La couleur, c’est lа viе” kimi oxumaq və başа düş- mək lazımdır; “La forme, je la dors” reklam mətnini “La forme, je l’adore” kimi oxumaq və başа düşmək lazımdır. Reklam verənlər daha çox motiv yaratmaq üçün frazeoloji vahidlərə, atalar sözləri və zərb məsəllərə müraciət edirlər [6: 115]. Bu məqalə çərçivəsində biz yal- nız aşağıdakı atalar sözləri və zərb məsəli modelləri əsasında yaradımış dörd reklam sloqanından danışacağıq: 1. « Qui vivra, verra » - « Yaşayarıq görərik » modeli əsasında “Qui goûtera, croira” (Suze, vin); Dadına baxan inanar (Suze, içkisi, şərabı - mədənin dostu) reklam sloqanı yaradılıb. Ehtimal olunur ki, Suze sözü bu içkini icad edənin baldızı Süzann Qasparın, və ya İsveçrədə axan çayın adı ilə bağlıdır. Sarı rəngli, tərkibində 15° (İsveçrədə 20°) spirt olan, bir litrə 200 qr. şəkər qarışdrılmış fransız brendi. Bu brendin qammaları :
2. « Le chien aboie, la caravane passe » -« İt hürüyər karvan keçər » modeli əsasında « Les chiens aboient, Lee Cooper passe » - « İtlər hürüyür, Li Kuper keçib gedir » reklam sloqanı yaradılıb. Bu firma əvvəlcə, 1908-ci ildə, Londonda paltar, əsasən bu dövrdə dəbdə olan kombinezonlar, Birinci Dünya müharibəsi başlayanda hərbi forma istehsal edir. 1946-cı ildə firmanın adı dəyişdirilir və “Lee Cooper” adlanır. 50-ci illər və sonrakı demoqrafik partlayış cins parçadan “ev, bağ və iş” üçün olan paltarları dəbə gətirir və bu brend Avropada öz yerini tutur. Hal-hazırda cins kombinezon istehsalçıları Lu Duayen, Jan Şarl dö Kastelbajak Ora İto, Pako
Filologiya məsələləri – №7, 2013
156 Rabann, Cayls Dikon və başqaları kimi məşhur dizayner, aktyor, musiqiçilərlə əm- əkdaşlıq edirlər. 3. « L’appétit vient en mangeant » - « İştah diş altındadır » modeli əsasında « L’appétit vient avec Vivagel
» (Vivagel, produits alimentaires); İştah Vivajellə gəlir (Vivajel, dondurulmuş qida məhsulları – xüsusilə bütün balıq növləri barədə deyilir) reklam sloqanı yaradılıb. 4. « Aide-toi, le ciel t'aidera » « Özün – özünə kömək et, Allah sənə kömək edər” modeli əsasında - « Aide-toi, contrex t’aidera » - « Özün – özünə kömək et, kontreks (mineral su) sənə kömək edər” reklam sloqanı yaradılıb. Bədii əsərlərin adlarına və ya məşhur söyləmlərə vurulan eyhamlar da alıcı- ların diqqətini cəlb edir : Məşhur fransız yazıçısi Stendalın “Le Rouge et Le Noir” (“Qırmızı və Qara”) əsərinin modeli əsasında “Le rouge et le soir”, (“Qırmızı-“do- daq boyası”- və axşam”) reklam sloqanı yaradılıb ; Marsel Prustun “A la recherche du temps perdu” (“İtirilmiş vaxtın axtarışında”) əsərinin modeli əsasında “A la rec- herche du teint perdu”(“İtirilmiş çöhrənin axtarışında”) reklam sloqanı yaradılıb və digərləri. Reklam verənlər istehakçının diqqətini cəlb etmək üçün həm də bədii əsərlər- dən parçalardan istifadə edirlər. Məs. Aleksandr Dümanın “ Qraf Monte Kristo ”, əsərindən -“La montre de Danglars, chef-d’oeuvre de Breguet, qu’il avait remontée avec soin la veille (...) sonna cinq heures et demie du matin” ( Məşhur Breqet qol saatları ”) reklam sloqanı. Əksər hallarda məhsulu təqdim edən firmanın adı reklam sloqanının əsas hissəsinə çevrilir və alıcının diqqətini cəlb etmək üçün lap əvvəldə durur: “Eau de Cologne Hermès. Le plaisir après le plaisir”- “Hermes Odekolonu. Keyfdən sonra keyf ”, “Trussardi Skin. Le nouveau parfum féminin”- Trusardi Skin. Qadınlar üçün yeni ətir”, “San Pellegrino. Vivre en Italien” – İtalyan sayağı yaşamaq (San Pelle- grino, mineral su); “Quand c’est bon, c’est Bonduelle” – Dadlı hər bir şey, Bon- dueldir (Bonduel – konservləri), və bir çoxları. Fransız reklam mətninin əsas hissələrindən biri də onun başlığı ilə bağlıdır. Söhbət istehlakçını reklam sloqanına alışdırmaq və onu şirnikdirməkdən gedir: “La beauté a sa légende. Qui mieux qu’une femme pouvait révéler la beauté des fem- mes” (Simona Perel, alt paltarı), və s. Məşhur şəxsiyyətlərin adları da fransız rekkamında öz əksini tapır: “Création Hubert, Isabelle d’Ornano pour Sisley” (Sisley, ətir suyu “Axşam vurulan ətir suyu”), və s. Fransız reklamı da digər qərbi Avropa dövlətlərinin dili kimi ingilis dilinin tə- sirinə məruz qalmışdır: “Bye bye monotonie” (Luminarc) –“Əlvida yeknəsək hə- yat” (Luminark çini qabları); “Home sweet home”, en français... ça se dit TV5”, fransızca TV5 televiziya kanalı barədə deyilir. Reklam mətnlərində ingilis sözləri reklama yenilik gətirir, onu daha da müasir və cəlbedici edir, bu da fransız dilində işlədilən ingilis alınmalarının intensivliyindən xəbər verir [4:16]. Sloqanlar reklamın əsas elementlərindən biridir [7-32]. Onlar deyiləndən daha çox məna ifadə edirlər, onlar nə həqiqi deyil, nə də yalan, lakin hamı tərəfindən tanınan və qəbul ediləndirlər. Məs. : "Mettez un tigre dans votre moteur"- Mühır- rikinizə pələng əlavə edin (mühərrik yağları).
Filologiya məsələləri – №7, 2013
157 Bəzən daha çox inam və dəyanət yaratmaq üçün reklam verənlər feilləri məsdər formasında işlətməkdən belə çəkinmirlər : “Nourrir et revitaliser les cheveux secs et très secs”- Quru, çox quru saçları qidalandırmaq və həyata qay- tarmaq” (Karite şampunu).
Biblioqrafiya 1. Карамышева Т.В., Иванченко А.И. Реклама как компонент межкультурной коммуникации // Уроки французского языка. – СПб: КАРО, 2001. – С. 105- 136.
2. Розенталь Д.Э., Кохтев Н.Н. Язык рекламных текстов. М.: Высшая школа, 1989.-180с. 3. Bally Ch. Traité de stylistique française. Paris: Klincksieck, 2003. - 331p.
4. Berthelot- Guiet K. Publicité: une parole quotidienne ? // Communication et langages, № 117, 1998. p. 12-27. 5. Djabbarov R. Dj. Lexicologie du français contemporain. Bakou 2013. 246 p. 6. Gresillon A., Maingueneau D. Polyphonie, proverbe et détournement, ou: un proverbe peut en cacher un autre. Langages, 73, 1984, p. 112-125. 7. Greven H. La langue des slogans publicitaires en anglais contemporain. — Publications des universités de Rouen et du Havre, 1982. — 388p. Nouveau Petit Robert. Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française/ Sous la direction de Rey - Debove J. et Rey A. — Paris: Dictionnaires le Robert, 2004. 2947 p. Azərbaycanca-Fransızca lüğət (R. C. Cabbarovun redaktorluğu ilə, 2-ci nəşr). Bakı, 2011. 620 s. Fransızca-Azərbaycanca lüğət (ikinci nəşr, R. C. Cabbarovun redaktorluğu ilə), Bakı, 2006. 459 s.
Cuisine Actuelle; Cuisine Maison; Madame Figaro, Elle à table, Femme Actuelle. İnternet ünvanları: www.imdb.com/title/tt1087829/combined www.jstor.org/pss/286184 www.leecooperjeans.com/ www.contrexinc.com
Aziza Mammadova Lexical aspects of the advertising text Summary
The article, called “Lexical aspects of the advertising text”, features an analysis of the lexical aspect of the French advertising text. One of the main parts of the French advertising text is the title where initiations are used to impress the consumer, as in the text “La beauté a sa légende. Qui mieux qu’une femme pouvait révéler la beauté des femmes”, etc. In addition, names of the famous people are used in the French advertising texts as “Création Hubert, Isabelle d’Ornano pour Sisley”, etc. Filologiya məsələləri – №7, 2013
158 The development of the modern French advertising text is greatly influenced by the English language. The article also studies several proverbs used in advertising texts to impress the consumer.
Азиза Маммадова Лексический аспект рекламного текста Резюме
В данной статье под названием «Лексический аспект рекламного текста» изучается вопрос лексического аспекта французского рекламного текста. Одна из основных частей французского рекламного текста связана с заглавиями, где речь идёт об инициации и привлечение потребителя к рекламным объяв- лениям, типа как: “La beauté a sa légende. Qui mieux qu’une femme pouvait révéler la beauté des femmes”, и тд. Кроме этого имена знаменитостей также находят свое отражение во французском рекламном тексте, типа как: “Création Hubert, Isabelle d’Ornano pour Sisley” и тд. Сегодняшний французский рекламный текст развивается под влиянием английского языка. В этой статье изучаются также некоторые пословицы и поговорки, использованные в рекламных текстах, чтобы произвести необходимые впечатления на потребителя.
Rəyçi: Rəşid Cabbarov filologiya elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №7, 2013
159 NAZLI ASLAN BİLİNQVİZMİN NÖVLƏRİ
Ключевые слова: социолингвистика, репродуктивный, билингв, узус, стиль Key words: sociolinguistics, reproductive, bilingual, language usage, style
“Bilinqvizm” anlayışı xarici formasından göründüyü kimi, bi “ikili” (latın) və lingua “dil” sözlərindən əmələ gəlmişdir. Başqa sözlə desək, bilinqvizm ikidillilik, yəni insanın iki dilə yiyələnməsi deməkdir. Müasir dövrdə bilinqvizm yeni proses deyildir, geniş yayılmış bir prosesdir. Məsələn, Ukraynada insanların əksəriyyəti həm ukrayna dili, həmdə rus dilini mənimsəmişdir. İsveçrədə isə dörf rəsmi dil var- dır: alman, fransız, italyan və retoroman dilləri. Bir ölkədə iki dildən çox dilin fun- ksionallaşması polilinqvizm və ya çoxdillilik adlanır. İkidillilik hadisəsi həm qədimdə, həm də müasir dövrdə geniş yayılmışdır. “Bununla belə biz hələ də ikidillilik haqqında ümumi təlimə malik deyilik ki, onun bütün dünyada yayılmasını və sonsuz müxtəlif formalarını əhatə etsin” (8,13). Göründüyü kimi, bu barədə nə qədər də yazılsa da bu məsələ bağlı hələ də yazılar yazılmaqdadır. Psixoloqlar üçün bilinqv fərd böyük maraq doğurur. Onlar bilinqv fərdlərdə əqli bacarıqlar və ya əqli xəstəlikləri təsvir etməyə cəhd göstərirlər. Linqvist və psixolinqvistlər bu məsələyə indi maraq göstərməyə başlamışlar. Onu da qeyd et- mək lazımdır ki, bilinqv fərdlər üçün çoxkodlu uzus normal dil davranışıdır, belə ki, ayrı-ayrı dillər kod şəklində beyinə yerləşdirilir. O da maraqlı faktdır ki, bütün da- nışanlar müxtəlif məqsədlərdə müxtəlif üslublardan istifadə edir (1,55). L.B.Şerba müqayisəyə böyük əhəmiyyət verir. Müqayisə vasitəsilə şüurluluq artır, müxtəlif ifadə formaları müqayisə edərək insan işarəni fikirdən ayırır (9). Bilinqvizmi araşdıran tədqiqatçılar qarşısında belə bir sual doğur: ikidilli fərd bir və ya iki sistemə malikdirmi? Bu sualla əlaqədar olaraq U.Vaynrayx, S.Ervin və Ç.Osqud bilinqvizmi müəyyən şkala kimi nəzərdən keçirməyi irəli sürmüşlər. Bura- da iki dilin bir sistemdə birləşməsi kimi özünü göstərən qarışıq bilinqvizm və iki dil sisteminin ayrı-ayrılıqda mövcud olan koordinativ bilinqvizm fərqləndirilməlidir. Transformasion qrammatikada qarışıq bilinqvizm bir-biri ilə bağlı olan vahid se- mantik baza iki çıxış və iki giriş mexanizm kimi səciyyələnir. Koordinativ bilinq- vizmdə isə iki semantik baza vardır ki, bunların hər biri giriş-çıxışlı konkret dil sis- teminə malikdir. Dil: mənimsənilmə qaydası və işlənmə
aspekti Dil Simvol
Diaxron Birinci dil İkinci dil L1 L2
Sinxron
Birinci dil İkinci dil P1
SL
Filologiya məsələləri – №7, 2013
160 Fərd üçün birinci dil – doğma dildir, bu dil eyni zamanda da daha çox istifa- də olunanıdır, ikinci dil istifadə baxımından ikinci, yəni köməkçi dildir. Lakin bəzi hallarda doğma dil ev və dostlar arasında ünsiyyət səviyyəsinə enir, digər sferlərdə isə ikinci dil yuxarı səviyyəyə qalxaraq yad kollektivdə ünsiyyət dili olur. Bu vəziy- yət imiqrant və məcburi köçkünlər qrupu üçün səciyyəvidir. Bunun üçün dilin mə- nimsənilmə qaydasını – diaxronik aspektini indiki işlənmə dərəcəsindən – sinxron aspektindən fərqləndirmək lazımdır. A.Mekelli bilinqvizmlə bağlı tədqiqatları göstərir ki, ikinci dilin erkən öyrənil- məsi nitqə cavabdeh olan beynin hissəsinin inkişafına köməklik göstərir. Bu effekt ikinci dil beş yaşına qədər olan mərhələdə daha yaxşı görünür. Tədqiqatlar göstərir ki, ikidilli insanlarda beynin gicgah hissəsinin aşağı böl- gəsində daha çox boz maddə əmələ gəlir. İkinci dil nə qədər gec öyrənilməyə başla- nılsa, bir o qədər də bu xüsusiyyət özünü göstərir. Məhz boz maddə informasiyanın təhlilinə cavabdehdir. Beynin boz maddənin plastikliyi hamıya məlumdur, ancaq beyində bu maddənin dəyişmə prosesləri hələ də öyrənilməmiş olaraq qalır. Yeni nəticələr göstərir ki, ikinci dilin əsasən, erkən yaşlarda öyrənilməsi beynin struktu- runa təsir göstərir. A.Makellinin tədqiqatlarında ancaq bir dili (ingilis dilini) bilən 25 ingilis, er- kən yaşlarda ikinci dili öyrənən 25 ikidilli ingilis iştirak etmişdir. Nəticədə məlum olmuşdur ki, erkən yaşlarda dil öyrənən iştirakçılarda boz maddə daha çoxdur, bu da beynin sol yarımkürəsində özünü büruzə verir. Bilinqvizmin formalaşması səbəbi kimi əsasən, siyasi və ya tarixi hadisələrin olmasını, eləcə də müxtəlif ölkələr arasında iqtisadi, siyası və mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsini göstərirlər. Hər bir bilinqv gündə bir neçə dəfə dilini “dəyişməli” olur, çünki şəraitdən asılı olaraq bilinqv bir dildən digərinə keçmək məcburiyyətində qalır. Məhz bu halda dil kodlarının dəyişməsi halı baş verir. Bəzi dilçilərə görə, bilinqv iki dildən birində daha çox danışarsa, bu onun ana dili hesab olunmalıdır. Əslində hər hansı bir dildə çox danışmaq və ya onu yaxşı bilmək hələ də o dilin ana dil olduğuna dəla- lət etmir. Məsələn, əgər şəxs imiqrandırsa və ya azsaylılara mənsubdursa, o mək- təbdə və ya digər sosial-siyasi yerlərdə doğma ana dili ancaq məişət səviyyəsində öyrənərək bu dildə aydın danışa bilməyəcək. Beləliklə, onun üçün birinci dil onun üçün doğma olmayan dil olacaq (2,177). Bilinqvizm çox vaxr diqlossiya ilə qarışdırılır, lakin diqlossiyada fərqli olaraq, bu iki müxtəlif dili mənimsəmə deyil, bir dilin iki ərazi dialekti və ya iki tarixi variantına yiyələnmə deməkdir. Məsələn, diqlossiyaya misal olaraq ingilis dilinin şotland və uels variantına yiyələnməsini göstərmək olar. Uşaq bilinqvizminə çoxlu sayda tədqiqatlar həsr olunmuşdur. Belə güman edilir ki, iki dilə eyni dərəcədə yiyələnmənin ilk şərti ikidilli ərtaf mühitdə ya- şamaqdan ibarətdir. Uşaq nə qədər erkən iki dili qavrayacaqsa, o qədər də tez o, hər iki eyni dərəcədə mənimsəyəcək, biri digərini üstələməyəcək. Düzdür, bu zaman valideynlərin uşağın tərbiyəsində böyük rolu vardır. Valideynlər hər iki dildə ünsiy- yəti balanslaşdırmalıdır. Qarışıq ailədə hər iki dildə ünsiyyəti balanslaşdırmaq uşağın hər iki dili öyrən- məsində problem törətməməsi üçün uşaq hər iki dilə eyni vaxtı ayrımalıdır. Ən ge- niş yayılmış variant “bir valideyn – bir dil” prinsipidir. Əgər ailə başqa dövlətə
Filologiya məsələləri – №7, 2013
161 köçübsə, valideynlər uşaqları ilə doğma dildə danışmalıdır, belə ki, xarici dildə o, cəmiyyətdə danışacaq. İndi isə bilinqvizmin növlərinə nəzər salaq. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək la- zımdır ki, təbii və süni bilinqvizmi fərqləndirmək lazımdır. Təbii bilinqvizmdə in- san iki dili anadan olandan yiyələnir, bilinqv sferdə yaşayır, süni bilinqvizmdə birinci dildən sonra ikinci dili yiyələnmə prosesi gedir. “Təmiz” bilinqvə rast gəl- mək çətindir, bir çox hallarda bir dil daha məqsədəuyğundur, danışan bu dili gündə- lik danışıq üçün istifadə edir, ikinci dili isə situasiya tələb etdikdə işə yarayır. Bundan başqa, bilinqvizmi digər meyarlarla da təsnif edirlər. Məsələn, dilə yiyələnmə səviyyəsinə görə: subordinativ (bilinqv bir dili digər dilə nisbətən yaxşı bilir) və koordinativ (və ya “təmiz”, insan müxtəlif dilləri eyni dərəcədə bilir). Dil- lərin işlədilməsinə əsasən bilinqvizm aktiv (hər iki dil müntəzəm olaraq işlədildik- də) və passiv (bir dilin işlədilməsi digərini üstələdikdə) olur. Bundan əlavə, subordinativ bilinqvizmin ikinci dilə yiyələnmə dərəcəsinə görə reseptiv, reproduktiv və produktiv olaraq bölünür. Reseptiv bilinqvizmdə subyekt qeyri-doğma dili anlamağa qadirdir və onun tərkibini doğma dilə çevirə bilir. Rep- roduktiv bilinqvizmdə danışan qeyri-doğma dildəki nitqi eşidib həmin dildə danışa bilmək bacarığını nəzərdə tutur. Produktiv bilinqvizm müxtəlif dillərdə düşünmək və danışa bilmək bacarığıdır. Bəzən belə bir sual doğur – tərcüməçi bilinqvdirmi? Düzdür, bu anlayışlar ey- ni dərəcədir, belə ki, tərcüməçi bilinqvdir, lakin sünidir. Hər hansı bir bilinqv tərcü- məçi ola bilməz, belə ki, dili bilməkdən əlavə digər bacarıqlara da yiyələnmək la- zımdır. Bu zaman tərcüməçini səciyyələndirən bilinqvizmin ayrıca bir növünü də qeyd edirlər. Bu kombinator bilinqvizmdir ki, insan hər iki dildə olan ifadəni müqa- yisə edərək tərcümə zamanı optimal variantı seçməyi bacarmalıdır. İkidillilik müasir cəmiyyətdə aktualdır və geniş yayılmış bir hadisədir. Onun tədqiqinə bir çox əsərlər həsr olunmaqdadır. Bilinqvizm çoxaspektli problem olduğundan müxtəlif elmlərin öyrənmə predmetidir, hər biri də onu müxtəlif cəhətdən şərh edir. Bilinqvizm dilçilikdə də öyrənilir. Dilçilik bu hadisəni mətnlə əlaqəli nəzər- dən keçirir. Bu hadisə sosiologiyanın tədqiqat predmetidir, burada davranışla bağlı və ya cəmiyyətdə bilinqv fərd və ya qrupların yeri kimi əhəmiyyətli məsələlər araş- dırılır. Psixologiya bilinqv fərdi nitqi əmələ gətirmə mexanizmləri baxımından və nəhayət, nitq mexanizmi və mətn mexanizmi arasında münasibət pozisiyasından nə- zərdə keçirir. Psixoloji və sosioloji səciyyələrin məcmusu kimi olan bilinqvizm so- sial psixologiyanın predmetidir. Hesab edilir ki, bu elmlər bilinqvizmin öyrənilməsi ilə birbaşa bağlıdır. Bəzən bu modellərin bilinqv fərdin şüur və ya beynində olması barədə psi- xoloji şahidlik varmı sualı doğur. Diferensial semantik testlərin nəticələri bu fərziy- yəni təsdiqləyən eksperimental şahidliyi ortaya çıxarır. Belə düşünmək olar ki, qarı- şıq bilinqvizm vahid konseptual-semantik sistemlə səciyyələnir, yəni bir dildə olan sözdəki məna dəyişikliyinə digər dildə olan sözdəki məna dəyişikliyi uyğun olmalı- dır. Lakin denotativ məna – konseptual və ya koqnitiv asanlıqla dəyişə bilməz, belə testlər sözdəki konnotativ – assosiativ və ya emosional məna dəyişikliklərinə əsas- lanmalıdır. Koordinativ bilinqvizm üçün belə dəyişikliklər barədə danışmaq müm- Filologiya məsələləri – №7, 2013
162 kün deyil, belə ki, bu tip eksperimentlərin nəticəsi bilinqvizmin iki tipi arasında olan dixotomiyanı möhkəmləndirir. İkidilliliyin təyin olunması da fikirlərə rast gəlinir. Məsələn, Y.D.Deşeriyev qeyd edir ki, ikidillilik və ya bilinqvizm sadəcə iki dilə yiyələnmə və ya bu dildə danışmaqdır (7, 23). Eyni fikrə V.A.Avrorin də də rast gəlinir: “İkidillilik iki dilə azad yiyələnməkdir. Başqa sözlə desək, ikidillilik ikinci dildəki biliklərin birinci dildəki biliklərə yaxınlaşmaqla başlayır” ( Аврорин В.А. Наука, 2000 ).
İkidillilik haqqında digər nöqteyi-nəzəri T.Vaynrayx və E.M.Vereşaqinanın əsərlərində görmək olar. Onlar belə hesab edirlər ki, iki dildən növbəli istifadəni ikidillilik adlandırmaq olar. Burada dili mənimsəmə səviyyəsi göstərilmidr, sadəcə olaraq, dildən növbəli isitfadə təcrübəsi artıq bu dillərin ünsiyyət üçün istifadəsini nəzərdə tutur. Loqopedin anlayış-terminoloji lüğətində bilinqvizmə belə tərif verilir: “ikdil- lilik və ya bilinqvizm eyni dərəcədə iki dilə mükəmməl yiyələnmədir”. Bilinqvizmin hərtərəfli öyrənilməsinə baxmayaraq, bütün müddəalar ona gə- tirib çıxarır ki, ünsiyyət üçün ilkin dil sistemi mövcuddur. Əgər insan ünsiyyətin bü- tün sisuasiyalarında bu sistemdən istifadə edirsə, başqa sistemdən istifadə etmirsə, o monolinqvdir. İki və ya daha artıq dil sisteminin daşıyıcısını bilinqv adlandırmaq olar. Biz ikidilli fərddən danışarkən belə bir fikir formalaşa bilər ki, guya bir dildən digər dilə keçid zamanı heç bir problemə rast gəlinmir və bu keçid mexanizmi çox asan bir proses olaraq ideal iş rejimində baş verir. Lakin biz görürük ki, bilinqv fərd də səhvlərə yol verir. Hələ 1957-ci ildə R.Lado yazırdı ki, dil kontaktları sahəsində aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, bilinqv fərd tərəfindən dil sapmaları L1 tərə- findən “interferensiya” hadisəsi ilə izah olunur. Belə interferensiya L1-dən struktur modellərinin keçidindən L2-nin linqvistik və mədəni səviyyələrdə baş verir. Bunu fonoloji interferensiya misalında bariz görmək olar. E.M.Vereqaşin bilinqvizmin dörd təsnifatını verir: 1) reseptiv bilinqvizm, yəni bu zaman bilinqv ikinci dil sistemində olan nitqi başa düşür. Bilinqvizmin bu növü ölü dillərin öyrənilməsi zamanı mümkündür. 2) reproduktiv bilinqvizm, yəni bilinqv oxuduğunu və eşitdiyini danışa bilir. Buna misal olaraq informasiyanın əldə edilməsi üçün vasitə kimi doğma olmayan dilin yörənilməsini göstərmək olar. Bu zaman mətn başa düşülür, nadir halda düz- gün olmayan formada tələffüz edilir. 3) produktiv bilinqvizm, yəni bilinqv ikinci dil sistemində olan nitqi anlayır, danışır və törədir. Bilinqvizmin təsnifatında ikinci meyar kimi iki sistemin bir-birindən ayrı ola- raq funksiyalaşanda və ya nitq aktı zamanı bir-biri ilə əlaqələnəndə bu sistem iki nitq mexanizmi nisbəti adlanır: Təmiz bilinqvizmə misal olaraq evdə bir dildən, cəmiyyətdə isə digər dildən istifadəni göstərmək olar. Təmiz ikidillilik ilkin uşaqlıq çağlarında ana dilinin kö- məyi ilə olmadan öyrənilən bilinqvizmdir. Qarışıq bilinqvizm zamanı dillər bir-biri- ni dəyişir, müxtəlifdilli nitqi törətmək üçün iki nitq mexanizminin dəyişməsi nəticə- sində əlaqə yaranır. Qarışıq ikidillilik ikinci dilin sonradan öyrənildiyi üçün aksent- lə müşahidə olunur. Son mərhələdə isə aksent tədricən itir. Filologiya məsələləri – №7, 2013
163 Elmdə bilinqvizmi məhdudlaşdıran digər meyarlar vardır. Hər bir bilinqal bir tərəfdən, cəmiyyətdə müxtəlifdilli nitq və onun intensivliyin strukturlaşması səciy- yəsi arasında, digər tərəfdən isə, müxtəlifdilli nitq hadisənin sistemliyini yaradan subyektlərin sosiodemoqrafik parametrləri arasında korrelyasiyanın spesifik sistemi mövcuddur. S.N.Vasilyeva “müxtəlifdillilik” terminini irəli sürür, söyləmin və ya söyləmin bir hissəsi bu iki dil sistemində qurulmasıdır. Spontan müxtəlifdillilikdə danışanın dili bilmədiyi halda ikinci dildə danış- ması illuziyası yaratmasıdır. Bu şəxsiyyətin psixoloji cəhətdən özünü tənzimləməsi üsuludur. Məişət bilinqvizmш geniş yayılmış hadisədir, xalqların miqrasiya zamanı dil- lərin qarışmasıdır. Məsələn, müasir dövrdə dilimizdə hot dog, hot line və s. kimi in- gilis sözlərinə rast gəlinir. Hot line – qaynar xətt kimi tərcümə olunsa da, bu “təcili əlaqə”dir. Dillərin qarışması hadisəsi müşahidə olunan hadisədir, amma son dövrlərdə miqrasiya prosesi ilə əlaqədar daha intensivləşmişdir. Bu faktorlar uşaqların nitq inkişafına da böyük təsir göstərir. Bununla bağlı nitq və dilin normal və qeyri-nor- mal qanunauyğunluqlarını təhlil etmək lazımdır. Əgər uşaq eyni zamanda həm doğma dildə, həm də xarici dildə real dil sferin- də kontakta girirsə, real bilinqvizm ancaq bu zaman baş verir. Bunun üçün uşağı başqa ölkəyə aparmaq lazım deyil, bunun üçün Azərbaycanda XIX əsrin əvvəllərin- də məşhur olmuş xarici dayələrin olması kifayətdir. Belə hesab edilir ki, ikidillilik yaddaşın inkişafına müsbət təsir göstərir, dil hadisələrini başa düşmək, təhlil etmək bacarığını inkifaş etdirir, məntiq, riyazi baca- rıq qabiliyyətini, reaksiyanın tezliyinə köməklik göstərir. Tam inkişaf etmiş bilinqv- lər, bir qayda olaraq, yaxşı oxuyur, mücərrəd elmləri, ədəbiyyatı və digər xarici dilləri daha yaxşı mənimsəyirlər. İkidilli uşağın dil ünsiyyəti təcrübəsi geniş olduğundan, o, sözlərin etimologi- yası ilə maraqlanır. O, çox tez anlayır ki, eyni anlayış müxtəlif dildə müxtəlif cür ifadə olunur. Bəzən uşaqlar iki dili müqayisə edərək, özləri sözlərin etimologiyasını fikirləşirlər. Əgər valideynlər uşağın nitq inkişafına diqqət ayırmırlarsa, hansı dildə danış- mağı planlaşdırmırlarsa, dillər qarışdırılır, uşaq da hər iki dildə çoxlu səhvlər edir. Belə problemlər yaranmasın deyə, valideynlər uşaq anadan olduqdan sonra hər iki dildə danışmağı planlaşdırmalıdır. Sadəcə olaraq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bir valideyn – bir dil prinsipi gözlənilməlidir, yəni valideyn heç vaxt başqa dil isləş- məməlidir ki, qarışıqlıq yaranmasın. Belə hesab edilir ki, iki dilə tam yiyələnmə mümkün deyil. Tam bilinqvizm ünsiyyətin bütün situasiyalarında identik dillərə yiyələnməni nəzərdə tutur. Bu onunla bağlıdır ki, bir dilə yiyələnmə təcrübəsi digər dilə yiyələnmə təcrübəsindən fərqlidir. Çox vaxt uşaq müxtəlif situasiyalarda müxtəlif dillərdən istifadə edir. Mə- sələn, təhsillə bağlı situasiyada bir dildən, emosional situasiyalarda isə digər dildən istifadə edir. Bir dillə bağlı emosiya digər dillə bağlı emosiyadan fərqlənir. Əgər uşaq ikinci dili məktəb yaşında mənimsəyirsə, biz suksessiv bilinqvizm- dən danışırıq. O, dilə başqa cür yiyələnir. Bu halda uşaq hər zaman iki dili müqayi- Filologiya məsələləri – №7, 2013
164 sə edir: səslər birinci dilin səsləri ilə kontrasda qavranılır. Bu dilin qrammatik as- pektinə münasibətdə öyrənilir. Mənimsənilmə vasitələrinə görə kontaktlı və kontaktsız ikidillilik fərqləndiri- lir. Təmaslı ikidillilik iki xalqın uzun müddətli birgəyaşamı şəraitində formalaşır. İkinci dil müxtəlif dilli xalqlar arasında vacib ünsiyyət vasitəsi kimi mənimsənilir. Təmassız ikidillilik məktəbdə, ali təhsil müəssisələrində, kurslarda bu dilin daşıyı- cılarınnın əsas kütləsindən kənarda yaranır. Yayılma dərəcəsinə görə individual və kütləvi ikidillilik fərqləndirilir. İndivi- dual ikidillilik zamanı bilinqvlər kimi ayrı-ayrı şəxslər çıxış edirsə, kütləvi bilinq- vizm zamanı bütün əhali və onun müəyyən bir hissəi ikidillidir. İkdilliliyin daşıyıcı- ları tərcüməçilər, diplomatlar çıxış edir, onlar vasitəsilə xalqlar arasında diplomatik əlaqələr qurulur, müxtəlif dildə danışan insanlar arasında qarşılıqlı əlaqə yaranır. Hər bir insanda interferensiya (birinci dilin ikinci dilə mənfi təsiri) və transfer (bir dildəki müsbət bacarıqların ikinci dilə ötürülməsi) hadisəsi mövcuddur. Əgər insan ona məlum olan dillərin birindən istifadə etmirsə, o “yatan” bilinqvdir. Əgər danışan bir dildən digər dilə keçirsə, onda kodun dəyişməsindən danışa bilərik. Əgər dillər sözün və ya cümlənin daxilində qarışırsa, onda bu, kodun dəyişməsidir. Nəticədə onu qeyd etmək olar ki, bilinqv fərdin dilinin öyrənilməsi dilin tədri- sində müsbət nəticələr verə bilər. Ədəbiyyat
1. Əliyeva N.Ə. Bilinqv-fərd. “Filologiya məsələləri”, Bakı, 2008, № 6, səh. 55-65. 2. Heydərov R. Dillərin inkişafında dil əlaqələrinin rolu. Bakı, 2013. 3.
Аврорин В.А. Грамматика маньчжурского письменного языка,
Наука, 2000 . 4. Блягоз З.У. Двуязычие: сущность явления, формы его существования. Интерференция и ее разновидности. – Майкоп: РИО Адыг. ун-та, 2006. 5.
Вайнрайха У. Одноязычие и многоязычие. О совместимости генеалогического родства и конвергентного развития. – В кн.: Новое в лингвистике, вып. VI, 1972. 6. Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингвизма). – М.: изд-во МГУ, 1973.
7. Дешериев Ю.Д. Социальная лингвистика, Москва, 1977. 8. Журавлев В.К. Внешние внутренние факторы языковой эволюции. М., Наука, 1982. 9. Щерба Л. В. К вопросу о двуязычии // Щерба Л. В. Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974. с. 313—318. 10. Lado R. Linguistics across Cultures: Applied Linguistics for Language Teachers, Ann Arbor: University of Michigan, 1964.
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|