Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- İNGİLİS DİLİ FELLƏRİNİN ANALİTİK FORMALARININ ORTA DÖVRDƏ İNKİŞAFI Açar sözlər
- We have been waiting all this fortnight.
- But if you think I am ill for fear, it is not so.
- If I knew I should not grieve you I would think that you should tell a tale. Nere thou our brother, sholdestou nat thryve-If you were not our brother
|
Filologiya məsələləri – №7, 2013
165 Назлы Аслан Проблема вариации в языке Резюме
Традиционной лингвистика изучает язык как замкнутой системы. Взаимодействие элементов плана отражается на языке. Лингвистика обобщает внимание на статическом лингвистическом описание языка. В статье расследуется проблема вариации в языкознании. Автор рас- сматривает внутренние и внешние вариации. В лингвистике есть такие формы вариаций, которые она не может ввести их в модели. Причина в том, что их постановка в отношении кода становится внешним.
Nazli Aslan Variation problem in language Summary
Traditional linguistics studies language as a closed system. Interaction ele- ments of the plan is reflected in the language. Linguistics summarizes attention to the static linguistic description of the language. The variation problem is investigated in the linguistics. The author considers inner and outer variation. There are such forms of variations that the linguistics can’t enter them to the models. The reason is that their arrangement to the attitude of the code became outer.
Rəyçi Əbülfəz Rəcəbli filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №7, 2013
166 MEHRİBAN TƏHMƏZOVA ADU Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, b/m. @-yahoo.com.mehriban.tahmazova
İNGİLİS DİLİ FELLƏRİNİN ANALİTİK FORMALARININ ORTA DÖVRDƏ İNKİŞAFI Açar sözlər: məchul növ, bitmiş saman, məsdər, davamedici zaman, cerund Key words: passive voice, perfect tense, infinitive, continious tense, gerund Ключевые слова: страдательный залог, совершенная форма, неопределенная форма глагола; инфинитив, длительный, герундий.
Orta ingilis dili dövründə qədim dövrə nisbətən bəzi dəyişikliklər nəzərə çarpmağa başlanmışdı. Bu dəyişikliklər felin təsriflənməsi ilə, bu da özlüyündə felin analitik formalarının yaranması ilə bağlı idi. Erkən yeni ingilis dili dövründə daha bir analitik forma yarandı. Bu indiki və keçmiş zamanlarda istifadə edilən köməkçi to do feli idi. Əvvəllər bu feldən əsasən poeziyada qafiyə yaratmaq üçün istifadə edilirdi. XVI və XVII əsrlərdə bu fel inkar, təsdiq və sual cümlələrində işlənilirdi. XVII əsrin sonlarında do felinin işlənməsində bəzi dəyişikliklər baş verdi. Be- lə ki, do forması yalnız neqativ və sual formalarında işlədilirdi. Artıq həmin dövrdə cümlədə söz sırası sabitləşmiş və xəbər mübtədadan sonra gəlməyə başlanmışdı;
İnkar cümlələrdə isə not hissəciyi köməkçi feldən sonra işlənildı. Əvvəllər isə, xüsusilə V.Şekspir dövründə, not inkar ədatı əsas feldən sonra gəlirdi;
Orta dövrdə, XVIII əsrdə I know not ifadəsi hələ də işlədilirdi. Daha sonralar bu forma arxaikləşmiş və müəyyən üslubi effekt yaratmışdır. Digər tərəfdən do-nun təsdiq cümlələrdə istifadəsi emfatik xarakter daşımırdı və üslubi baxımdan neytral forma idi. Do-dan ibarət formalar köhnə sintetik formalara ekvivalent hesab edilirdi.
Məsdər forması-dōn, Feli sifət I-dōinge, Feli sifət II-dōn, Şimal dialektlərində isə-dōande forması işlənirdi (3; 200). Müasir dövrdə do təsdiq cümlələrində istifadədən çıxmışdır. Bu da onunla izah olunur ki, sual və inkar cümlələrində do ilə işlənən formalar do-suz işlənən sa- də formalara nisbətən üstünlüyə malik idilər (6;187). Filologiya məsələləri – №7, 2013
167 Orta ingilis dili dövründə ən işlək fellərdən biri olan to be(bēn) felinin forma- ları da qədim ingilis dilindəki formalardan fərqlənırdi. Daha geniş yayılmış indiki zamanın cəm forması sint, sindon tədricən qədim ingilis dilindəki şımal dialektləri- nə xas olan aren, aron, earon formaları tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır. Bu for- ma müasir ingilis dilində indi are formasında işlənməkdədir. Orta dövrdə to be felinin keçmiş zaman feli sifət forması olan bēn-nin been forması yarandı: İndiki zaman keçmiş zaman Sing.1.am was 2.art wēre 3.is was Plur.bēn wēren Məsdər forması bēn, Feli sifət I-bēinge, Feli sifət II bēn. Bu felin formaları çox vaxt ne inkar ədatı ilə birləşirdi, məsələn, ne am>nam, ne is>nis, ne was>nas, ne were>nere. Otra ingilis dili dövründə digər bir köməkçi fel habban da dəyişikliyə uğra- mağa başlamışdı. O dövrdə keçmiş zaman Feli sifəti habban felilə birləşərək onunla bir məna vahidi yaradırdı. Habbe (зe-)writen tipli ifadələr lap çox birləşirdilər və bu halda onlar köməkçi və əsas fel kimi çıxış edirdilər. Zəif fel olan haven, han, have feli aşağıdakı kimi təsriflənirdi; İndiki zaman keçmiş zaman Sing. 1.have ------- hadde 2.hast have haddest 3.hath ------- hadde Plur. han have(th) hadden
Məsdər forması haven, han, Feli sifət I havinge, Feli sifət II had. Köməkçi fel to have öz leksik mənasını itirmiş, fonetik baxımdan zəifləmiş, [v] səsinə qədər reduksiyaya uğramışdır. Had forması isə [d] səsinə qədər reduksiyaya uğramışdır: I’ve seen her. He’d known about it long ago. Qədim dövrdə yaranmış bitmiş zaman formaları artıq orta dövrdə çox geniş işlənirdi, xüsusilə, C. Çouserin əsərlərində indiki və keçmiş bitmiş zaman formaları- na çox rast gəlinirdi; Lordinges, right thus, as ye have understonde, bar I stifly mine olde housbon- des on honde-(Cənablar, beləliklə, siz də anladığınız kimi, mən inadla öz keçmiş həyat yoldaşımı inandırdım) but al thing, which that shyneth as the gold, it nis nat hold, as that I have herd it told (Mən eşitdiyim kimi,lakin parlayan hər şey heç də qızıl deyil). Orta ingilis dilində gələcək zamanın analitik forması da yaranmağa başlamış- dır. Qədim ingilis dilində hərəkəti gələcəyə aid etməyin əsas vasitələrindən biri in- diki zaman formasının müvafiq gələcək zaman zərfləri ilə işlənməsi idi. Bu da özü- nü ən çox leksik formada göstərirdi. Qədim ingilis dilində gələcək zamanı ifadə et- mək üçün sculan – -malı, -məli və willan – arzu etmək fellərindən istifadə edilirdi. Orta ingilis dilində sholde və wolde fellərinin də işlənməsi çoxalmışdır. Bu dövrdə hər iki fel məsdərlə birləşərək öz leksik mənasını itirir və analitik formaların yaranmasında iştirak edirdilər. Filologiya məsələləri – №7, 2013
168 Artıq qeyd etdiyimiz kimi, qədim ingilis dilində gələcək zaman forması olma- mışdır. Gələcəyə aid hərəkəti bildirmək üçün sculan, willan və s. fellərdən istifadə edilirdi. Orta ingilis dövründə isə gələcəyə aid hərəkətləri ifadə etmək üçün shall + məsdər-dən istifadə edilirdi. Bu halda shall özünün modal mənasını saxlayaraq vaciblik ifadə edirdi. Zəifləmiş modal məna ifadə edən shall-ə erkən orta ingilis dövründə rast gəlinir. C.Çouser öz əsərlərində çox hallarda gələcək zaman işlədirdi; But I was hurt right now thrugh-out my ye in-to myn herte,that wol my bane be. Gələcək hərəkətlər həm də willen feli ilə də ifadə edilirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, willen-ə ən çox balladalarda və danışıq dilində rast gəlinirdi. Məsələn;
Yuxarıdakı misallarda will feli hərəkəti yerinə yetirməyə hazır olduğunu bil- dirmək mənasında işlədilmişdir. Orta dövrdən başlayaraq bu fellərdən indiki zaman forması ilə paralel olaraq gələcək zamanı ifadə etmək üçün istifadə edilirdi. Onu da bildirmək lazımdır ki, or- ta ingilis dili dövründə bu fellər sərbəst vəzndə işlədilirdi ki, bu da müasir dövrdə mümkün deyil. Həmin dövrdə gələcək hərəkəti ifadə etmək üçün to be going to ifa- dəsindən də istifadə edilirdi. Bu ifadəyə yazılı mənbələrdə ilk dəfə XVII əsrdə rast gəlinir. Həmin dövrdə Davamedici zaman formaları da ilk dəfə olaraq yazılı ədəbiyytda işlənilirdi. İngilis dilinin inkişafının orta dövründə Continuous forması adını almış yeni fel formaları sistemi yaranmağa başlayır. Bu formalar köməkçi fel to be-nin müva- fiq zamanda işlənən forması +əsas felin –ing əlavə edilmiş formasının birləşməsin- dən düzəlir. Bu formalar danışıq anında davam edən və ya nitqdə göstərilmiş hər hansı başqa bir zaman müddətilə bağlı olan hərəkəti ifadə edir. Otra ingilis dili dövründə ben (olmaq) + Feli Sifət I formasından ibarət birləşmə eyni felin ben (olmaq) + -ing forması ilə əvəzlənmişdir. Bu sonuncu birləşmə əvvəllər subyektin yerini işarə etmək üçün işlədilirdi (2;151). Məsələn: He is on huntinge – O, ovdadır. Bu birləşmədə is feli olmaq, yerləşmək mənalarında işlənərək əsas fel funksiyasını daşımış, on huntinge isə yer zərfliyi funksiyasında işlənmişdir. Orta ingilis dili dövründə bu birləşmə məna dəyişikliyinə uğrayır, yəni danışıq anında subyektin vəziyyətini bildirən birləşməyə çevrilir. Mənanın bu cür dəyişməsi on sözönünün mənasının tədricən itməsinə gətirib çıxarır və nəticədə on fonetik baxımdan sadələşməyə başlayır və sonda a- prefiksinə çevrilir ki, bunun da nəticəsində bu birləşmə yeni görkəm alır: he is ahunting və bu birləşmə sadə birləş- mədən qrammatikləşmiş birləşməyə keçir. Bu formaya hətta müasir dövrdə ingilis danışıq dilində rast gəlmək olar. Nəhayət , a- prefiksi də itir və bunun da nəticəsində tədqiq olunan forma indi bizə çox tanış gələn şəklə düşür: he is hunting. Bununla da tam formalaşmış Con- tinuous zaman forması kimi çıxış etməyə başlayır. Bu proses Yeni ingilis dili döv- rünün əvvəllərində sona çatmışdır.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
169 C.Çouser əsərlərində bu zamana az rast gəlinir, məsələn, singynge he was, or floytinge, al the day (he was singing, or playing the flute, all day long). Bəzi alimlərin fikrincə orta dövrün davamedici zamanı qədim dövrün –ende və -inз ifadələrinin birləşməsinin nəticəsindən yaranmışdır (3;203). Bitmiş davamedici zaman forması isə orta dövrdə cox az işlənirdi, məsələn; We han ben waytinge al this fourtenight- We have been waiting all this fortnight. Orta ingilis dili dövründə də felin şəxssiz formalarının da analitik formaları yaranmaqda idi. Bu formalara hətta qədim ingilis dilində də rast gəlinir. Bəzən isə məlum növdə işlənən məsdər məchul məna ifadə edirdi. Orta ingilis dili dövründə artıq mətnlərdə mürəkkəb məsdər və Məchul Məsdərə, Məlum və Məchul formalı Bitmiş zaman məsdərinə rast gəlinir. Orta ingilis dili dövründə məchul növün istifa- dəsinə gəldikdə onu qeyd edə bilərik ki, məchul növün analitik formaları qədim in- gilis dilindəki bēon (be) weorðan (become) felləri və təsirli feli Feli Sifət II-nin birləşməsindən yaranmışdı. Artıq orta ingilis dili dövründə ben + Keçmiş zaman
inkişaf etdi. weorÞan işlənmə dairəsindən çıxdığı üçün məchul növü ifadə etmək üçün yeganə köməkçi fel bēn idi. Məsələn; The castel-yate on my right hond, which
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, erkən orta ingilis dili dövründə Məchul növ it-lə başlayan şəxssiz cümlələrdə işlədilirdi. Bu tipli cümlələrə vasitəli və vasitəsiz nitqdə rast gəlinirdi. Felin məchul forması orta ingilis dili dövründə tam formalaşmışdı. Qədim in- gilis mətnlərində to be felli birləşmələrə artıq rast gəlinirdi. Bu forma yalnız orta in- gilis dili dövründə geniş istifadəyə daxil olur. Məlum olduğu kimi, məchul növ yalnız təsirli fellərdən düzəldilə bilər. Beləliklə, indiki zamanın məchul növü to be və əsas felin Feli sifət II modelinə uyğun olaraq yaranırdı, məsələn:
Həmin dövrdə hərəkət bildirən fellərin bitmiş zamanı da tam analoji yolla düzəlirdi., məsələn: Is come – gəlib, is gone – gedib. Qədim ingilis dilində felin şəkillərinin mənaları sintetik və analitik formaların qarşı-qarşıya qoyulması ilə ifadə edilirdi (8; 81). Felin
şəkillərinə gəldikdə isə qeyd edək ki, qədim ingilis dili dövründə Subjunctive Mood-un yalnız sintetik forması mövcud idi. Orta ingilis dili dövründə və yeni ingilis dili dövründə Subjunctive Mood-un analitik formaları yaranmağa başlandı. Bu dövrdə sculan, willan fellərindən də istifadə edilirdi. Bu fellər indiki və keçmiş zaman formalarında işlə- nəndə, onların mənası Subjunctive Mood-a bərabər olurdu və bu halda modal fellərə xas modallıq çaları da nəzərə çarpırdı, məsələn: And slepen wollen til the sonne shyne (and will sleep till the sun shines), though it happen me rehercen eft (though I should have to repeat it again), er it were day, as was hir wone to do, she was arisen( before it was down, as it was her habit of doing, she had arisen). (3;203). Orta ingilis dili dövründə sholde və wolde-un leksik mənaları zəifləmiş və onlar köməkçi fel kimi işlədilməkdə idi. V.Şekspir dövrünə kimi should və would Past Subjunctive-in formal göstəricisinə çevrildi və Subjunctive Mood-un yeni
Filologiya məsələləri – №7, 2013
170 analitik forması oldu. Yeni ingilis dili dövründə məna baxımından yeni analitik for- ma əvvəlki sintetik formadan heç fərqlənmirdi. Bu forma indiki və gələcək zamanı ifadə etmək üçün istifadə edilirdi və bir qayda olaraq şərt budaq cümləsində müm- kün olan hərəkəti bildirmək üçün işlənirdi;
Hətta V.Şekspirin dövründə keçmişə aid olan və həyata keçməsi mümkün olmayan hərəkətləri ifadə etmək üçün yeni forma, Subjunctive Mood-un Past Per- fect forması, meydana çıxdı. İndiki zamana aid olan qeyri real hərəkət Past Subjunctive-lə ifadə olunurdu və indiki zamana aid olan hərəkəti bildirmək üçün
the way the kingdom was conquered. XVI-XVII əsrə aid mətnlərdə də biz, məsdərin mürəkkəb formasını yeni davamedici və bitmiş davamedici zaman formalarına rast gəlirik. ... first to correct him for grave Cicero, and not scurrile Plautus whom he confesses to have been reading not long before. Feli Sifət I-in analitik formalarının yaranması XV əsrə təsadüf edir. The seid Duke of Suffolk being most trostid with you ... Artıq XVII əsrdə Feli Sifət I dörd formada işlədilirdi: bitmiş və davamedici, məlum və məchul. Cerundun da analitik formaları İntibah dövründə yaranmağa başlandı. Onu da qeyd edək ki, Cerundun bu formaları məsdər və Feli Sifət I-in formaları təşəkkül tapandan sonra yarandı. Cerundun analitik formalarına XVII-XVIII əsrlərə aid mətnlərdə rast gəlinir. Məsələn:
Müasir ingilis dilində fellərin təsriflənməsində sadələşmə ilə bağlı yeni fel formalarının əmələ gəlməsi də baş verirdi: cerund, davamedici zaman analitik for- ması, köməkçi fel qismində to do-dan təşkil olunmuş digər formalar. Orta dövr ingilis dilində feli sifət tez-tez feli isimlə üst-üstə düşürdü. Bu halda onlar formaca oxşar olurdu və tədricən feli isimlər felin sintaktik funksiyalarını da daşımağa başladı. Nəticədə yeni fel forması – cerund yarandı. Cerund özündə həm felin, həm də ismin xüsusiyyətlərini birləşdirirdi. Məs.: He looked at the writings on the wall cümləsində writings cerund, Be careful writing this dictation cümləsin- də isə writing feli sifətdir. Yeni ingilis dili dövrünün ilkin mərhələsində cerund hələ normal şəkildə işlənmirdi. Bəzi hallarda onun qarşısında artikl belə işlədilirdi və bu- nunla da o, feli isimdən heç fərqlənmirdi. Onların tam fərqlənmə prosesi daha son- rakı dövrdə baş verdi.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
171 Ədəbiyyat 1.Abdulrahimov E.H. The ABC of the History of the English Language. Baku, 2005.
2.Аракин В.Д. История аиглийского языка. Москва 1985. 3.Ilyish B. History of the English Language. Leningrad 1973. 4.Rastorguyeva T.A. History of English. Moscow 1983. 5.Reznik R.B., Sorokina T.A., Reznik I.B. History of the English Language. Moscow 2001. 6.Грузинская И.А., Черкасская Е.В. Грамматика английского языка. М., Учпедгиз, 1953. 7. Расторгуева Т.А. Курс лекций по истории английского языка. Москва, 1969. 8. Смирницкий А.И. Древнеанглийский язык. М., Изд. лит. на ин. языке, 1955.
M. Tahmazova The development of the analytical forms of the verbs in me Summary
In ME appeared first instances of a continuous aspect, consisting of the verb be (n) and the first participle. A special future form, which started in OE, becomes in ME a regular part of the tense system. Perfect forms are widely used in ME. The Subjunctive mood preserved in ME many features it had in OE. It was often used in temporal and concessional clauses. The passive voice was very widely developed in ME. As the verb weorÞan disappeared the only auxiliary for the passive was the verb bēn. “ben+Participle II” could express both a state and an action.
М.Тахмазова Развитие аналитических глагольных форм в среднеанглийский период Резюме
В течение среднего периода истории английского языка появляется новая система глагольных форм, получивших название форм Continuous. Эти формы характеризуются наличием вспомогательного глагола to be и сновного глагола в форме на –ing. Глагол have и глагол be в сочетании с причастием II смыслового глагола приобретают грамматическое значение перфекта. Shall, will утратили свои модальные значения и превратились в грамматические показатели будущего времени. Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|