Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

XIX 
əsr 
XX 
əsrin 
əvvəllərində 
Azərbaycan 
maarifçilərinin 
dünyagörüşündə tolerantlıq və multikultiralizm ideyaları. 
XIX əsri Azərbaycan 
tarixində yeni dövr kimi xarakterizə etmək mümkündür. Çünki, bu yeni dövr 
Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-fəlsəfi fikir tarixində bir sıra yeniliklər və 
mütərəqqi istiqamətlərlə yadda qalıb. Məhz bu dövrdən etibarən ictimai menyuya 
qabacıl ziyalılarımız tərəfindən xalqımızın öz milli kimliyini dərk edə bilməsi, azad 
olması, və s. yöndə ideyalar təklif olunmuşdur. Doğrudur, bu dövrdə yaşamış 
mütəfəkkirlərimiz öz əsərlərində birbaşa milli azadlıq və milli dövlətçilik 
problemlərini qoymayıblar. Ancaq onların gördüyü işlər - xalqın öz milli özünüdərki, 
savadlanması, maarifçilik, milli mətbuatın yaranması, məktəblərin açılması və s. 
dolayısı ilə də olsa, məhz buna xidmət etmişdir.
Azərbaycan maarifçiliyi – bir-birindən fərqli iki mədəniyyətin toqquşması 
nəticəsində yaranan ictimai-mədəni dirçəlişdir. Bu maarifçilik bir çox cəhətlərə görə 
bir-birindən fərqlənən mədəniyyətlərin, ənənələrin, mentallığın qızğın mübarizəsi 
mühitində inkişaf etmişdir. O, Şərqlə Qərbin dialoq və görüş formalarından biridir. 
Azərbaycan tarixi boyu bir neçə sivilizasiyaların toqquşması nəticəsində bir çox 
dirçəliş mərhələləri yaşamışdır. Maarifçilik həmişə və hər yerdə milli intibahın, milli 
özünüdərkin, istisnasız bütün sahələrdə və çağdaş mənada etnik mentalitetin, ədəbi 
dilin və realist milli ədəbiyyatın ən qəti təşəkkülü dövrünün ideoloji hadisəsi kimi 
yaranır, bütünlükdə xalqın tarixi, taleyi ilə bağlı məsələlər qaldırır və onları xalq, 
millət miqyasında da həll edir. 
Bu dövr Azərbaycan maarifçilərini fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri o idi ki, 
onlar haqq sözü nəsihətçilik tənəsindən xilas edərək, sözə, sənətə, fəlsəfi fikrə yeni 
məzmun verərək, cəsarətli fikirlər irəli sürürdülər. Xatırladaq ki, əvvəlki dövrlərdə 
Azərbaycanın böyük fikirlər sahibi olan mütəfəkkirlərinin əsərlərində irəli sürülən 
humanist ideyalar öz xarakterinə görə nəsihətçilikdən uzağa gedə bilməmiş və onlar 
fikirlərini açıq-açığına xalqa catdıra bilməmişdilər. Bu barədə Mirzə Fətəli yazırdı: 
"Keçmişlərdə Avropada da belə zənn edirdilər ki, zalimə zülmü tərk etdirmək üçün 
ona nəsihət etmək lazımdır; sonra gördülər ki, nəsihət zalımın təbiətinə qətiyyən təsir 
etmir. Buna görə də millət özü, dinin maneəsizliyi sayəsində elmlərdə tərəqqi edərək 
birliyin faydalarını anladı və bir-biri ilə yekdil-yek cəhət olub, zalıma müraciətlə 
dedi: "Səltənət və hökumət büsatından əl çək!".