Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

“Əxlaqi- Nasiri”
əsərində dövrünün əxlaqi dəyərlər sistemi ilə bağlı bir sıra 
maraqlı fikirlər irəli sürən Tusi o zaman yunan, ərəb və fars dillərində son dərəcə 
böyük şöhrət tapmış Əflatun, Ərəstun, İbn Sina, Qəzali, Biruni kimi alimlərin fəlsəfə 
və əxlaqa aid kitablarından, “Kəlilə və Dimnə”, “Ərdəşir Babəkan”, “Ənuşirəvanın 
vəsiyyətləri” kimi xalq müdrikliyi ilə dolu olan dastan və folklor ədəbiyyatından, 
“Siyasətnamə”, “Mərzbannamə” kimi tərbiyə, siyasət və dövlət məsələlərinə həsr 
edilmiş kitablardan da yeri gəldikcə “Əxlaqi-Nasiri”yə daxil etmişdir. Beləliklə, Tusi 
“Əxlaqi-Nasiri”də demək olar ki, özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən 
əxlaqi-fəlsəfi fikirlərə yekun vurmuş, bunların yığcam icmalını verməklə öz orijinal 
fikirlərini də buraya əlavə etmişdir.
Tusi “Əxlaqi-Nasiri”nin nəzəri hikmətini təhlil etdiyi birinci məqalənin 
dördüncü fəslində varlıqların dərəcə sistemini verir və bu sistemdə “insanın” orta 
yerdə yaradıldığı fikrini irəli sürür. Bu “orta”, “miyanə” vəziyyətdən yüksəlib ülvi 
dərəcəyə çatmaq, ya yuvarlanıb ən aşağı alçaqlığa enmək insanın öz əlindədir; bu, 
əmək, səy, fəaliyyət, ağıl və iradədən asılıdır. O öz nəfsini ağıl ilə idarə edə bilsə, 
yüksəkliyə qalxar, nəfsi öz başına buraxsa, nəfsi onu aşağıya — heyvani mərtəbəyə 
sövq edər, şəhvani hissləri cuşa gətirər, günbəgün, anbaan alçaldar, düşkünlük və 
naqisliyi artırar, yuxarıdan aşağıya yuvarladılan daş kimi, az bir müddət ərzində onu 
rəzalət çirkabının ən dərin yerinə salar və bu, onun ən dəhşətli sonu olar. Tusi 
buradan məntiqi nəticə çıxararaq, nəfsin tərbiyə edilməsi üçün peyğəmbərlərə, 
filosoflara, rəhbərlərə, rəislərə, tərbiyəçilərə və müəllimlərə ehtiyac olduğunu elmi 
cəhətdən əsaslandırmağa çalışır. Bu tərbiyə prosesində əsas cəhəti seçməyi bacarmaq 
ən vacib şərtlərdən biri hesab edilir. Belə bir əsas cəhət isə hər varlığın özündə 

---

24
mövcuddur və onu başqa varlıqlardan ayıran da məhz bu xüsusiyyətdir, onun kamala 
çatması üçün də birinci növbədə bu cəhətin inkişaf etdirilməsi ən vacib məsələdir.
Sonra Tusi nəzəriyyə ilə təcrübənin, elmlə əməlin əlaqəsindən danışır. Tusiyə 
görə, bunların vəhdəti olmadan inkişaf və kamillik qeyri-mümkündür.
Bütün əsər boyu əmək, fəaliyyət, hərəkət, işgüzarlıq təbliğ edən Tusi 
“səadətin” yalnız şüurlu zəhmət nəticəsində mümkün olacağını elmi dəlillərlə 
əsaslandıraraq hazır-nazir nəsib olan xoşbəxtlikləri “səadət” hesab etmir. 
Birinci məqalənin on fəsildən ibarət olan ikinci hissəsi “məqsədlərə”həsr 
edilmişdir ki, onun da əsas qayəsi “əxlaqı saflaşdırmaq”dan ibarətdir
Başqa fəzilətlərə nisbətən “ədalət” haqqında Tusi daha geniş danışaraq, onun 
fəlsəfi, ictimai-siyasi mahiyyətini açmağa çalışır. Hər şey dən əvvəl, Tusi “ədaləti” 
yerdə qalan bütün fəzilətlərdən daha şərəfli hesab edir. “Ədalət” anlayışı 
müəyyənləşdirildikdən sonra onun təsnifatı başlayır və məntiqi nəticələr çıxarılır. 
Tusi xalq arasında ədaləti bərpa etməkdə ən azı üç amilin olmasını zəruri hesab edir. 
Bunlardan birincisi — “ilahi namus” (insanın vicdan səsi), ikincisi — “insani hakim” 
(adil münsif), üçüncüsü — “dinar”, yəni puldur. Vicdan olmadan bərabərliyin 
mümkün olmadığını dedikdən sonra, “dinar” yəni pul və “insani hakim”, yəni ədalətli 
münsifin zəruriliyini belə əsaslandırır: “...Mədəni adamlar təbiətcə yaradıcıdırlar, 
məişətcə isə bir-birinə kömək etmədən dolana bilməzlər. Kömək ondan ibarət olar ki, 
biri o birinə xidmət edər, birindən alıb o birinə satarlar, elə edərlər ki, müvazinət, 
tarazlıq və bərabərlik pozulmasın. Məsələn, xarrat öz əməyinin məhsulunu rəngsaza 
verər, rəngsaz da öz növbəsində əməyinin məhsulunu ona təklif edər. Bu zaman 
xarratın hazırladığı şey rəngsazınkından daha yaxşı, daha çox və ya əksinə ola bilər, 
buna görə zəruri olaraq bir tarazlaşdırıcı, bərabərləşdirici vasitəyə ehtiyac meydana 
çıxar, o da “dinar” (pul) olar”. Tusi pulun belə “ədalət” vasitəsi olduğunu 
əsaslandırdıqdan sonra onuntək, özbaşına, mübadilədə həlledici rol oynaya 
bilməyində mütləq bir etibarlı “dilli” münsifə ehtiyacı olduğunu irəli sürür ki, o da 
hakim (münsif) insandır. Müəllif daha sonra “ixtisaslaşmış” və “adi əmək” arasında 
fərq qoyaraq ədalət haqqında öz fikrini belə yekunlaşdırır: “Çox zaman az əmək çox 
böyük zəhmətlərə bərabər olur, məsələn, mühəndisin bir baxışı bir çox əməllərin 
zəhmətlərindən, sərkərdənin gördüyü tədbir saysız-hesabsız döyüşçülərin 
vuruşlarından yüksək qiymətləndirilir və bu, ədalətli hesab edilir. 
Tusiyə görə Ədalətin birinci şərti odur ki, xalqın müxtəlif təbəqələri arasında 
uyğunluq yaradılsın. İnsanın sağlamlığı dörd ünsür arasındakı tənasüblükdə olduğu 
kimi, cəmiyyət arasındakı uyğunluq da dörd sinfin qarşılıqlı müvafiqliyində olar. 
Tusi ictimaiyyəti yaxşı, ədalətli dolandırmaq, onların halına qalaraq güzəranın 
gözəl keçməsini təmin etmək elminə “ictimaiyyət hikməti” adı verir və üçüncü 
məqalənin məhz bu elmə həsr edildiyini yazır. Tusi “ictimaiyyət” elminə son dərəcə 
böyük qiymət verdikdən, onu hamının öyrənməli olduğunu qeyd etdikdən sonra 
insanlar arasında olan ictimai formaların təhlilinə keçir və ilk ictimai forma kimi 
“ailəni” göstərir, sonra “məhəllə”, daha sonra “şəhər”, ondan sonra “böyük xalqlar”, 
nəhayət, “bütün dünya icması” gəlir. Beləliklə, Tusi dünyada beş ictimai formanın 
olduğunu qəbul edir, bunlardan “kiçiklərinin” “böyüklər” tərkibinə daxil olaraq 
onların üzvi bir hissəsini təşkil etdiyini deyir, sonra ümumiləşdirmə apararaq yazır: 
“Hər bir adam bir evin (ailənin) tərkib hissəsi olduğu kimi, hər ev bir məhəllənin 

---

25
tərkib hissəsi, hər məhəllə bir şəhərin tərkib hissəsi, hər şəhər bir xalqın (ölkənin) 
tərkib hissəsi, hər xalq bütün dünya əhalisinin tərkib hissəsi olar”. Beləliklə, Tusi 
cüzlə küll, bir fərdlə dünya əhalisi arasında sıx üzvi bir rabitənin olduğunu əyani 
olaraq göstərir, ayrı-ayrı adamların taleyinə biganə qalmağın doğru olmadığına işarə 
edir. O yazır: “Dünya əhalisinin ictimai quruluşu belə bir sistem (qarşılıqlı ictimai 
əmək və kömək sistemi) təşkil etdiyindən, kim sistemdən kənara çıxıb tək yaşamaq, 
inzivayə çəkilmək xəyalına düşsə, bu baxımdan fəzilətlərdən əli çıxar, öz növünün 
köməklərindən imtina etdiyi üçün tənhalıq dəhşəti içərisində, əzab, əziyyət və 
məhrumiyyətlər çəngində məhv olar. Bəziləri belə həyatı fəzilət sayır. Məsələn, bir 
qismi “ibadət”, “zöhd” bəhanəsi ilə mağaralara çəkilib yaşayır, buna “tərkidünyalıq”, 
“abidlik” “zahidlik” adı verirlər; bir dəstəsi gözlərini xalqın mərhəmət əlinə tikib 
sədəqə gözləyir, əlini ağdan-qaraya vurmayır və buna “təvəkkül” adı qoyurlar; bir 
zümrəsi səyahət məqsədilə dünyanı şəhər-şəhər dolanır, bir yerdə yurd salıb əməklə 
məşğul olmur, ünsiyyət saxlamır, sonra da deyirlər ki, dünyadan ibrət dərsi alırlar, 
bunu fəzilət sanırlar; belə adamlar və bunlara oxşayanlar başqalarının köməkli əmək 
sayəsində istehsal etdikləri nemətlərdən, əvəzində heç bir şey vermədən, istifadə edir, 
onların yeməklərini yeyir, paltarlarını geyir, pullarını isə ödəmirlər, bəşəriyyətin 
inkişafı üçün lazım olan işlərdən boyun qaçırdıqlarından, rəzilətlərə aludə olub tərki-
dünyalığı seçdiklərindən təbiətlərində qüvvə şəklində gizli saxlanan istedadlarını 
faydalı əməyə sərf etmirlər. Kütbeyin adamlar hələ belələrinin fəzilət sahibi 
olduqlarını da düşünürlər. Bu ehtimal, şübhəsiz, xam xəyaldır”.