Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

partiyasının üzvü, hüquqşünas Məmməd Həsən Hacınski 
onun sədri seçilmişdi. 
Komitənin 
öz 
qarşısına 
qoyduğu 
əsas 
məqsədlərdən biri yerli özünüidarə orqanlarında və 
gələcək 
Müəssisələr 
Məclisində 
müsəlmanların 
proporsional şəkildə təmsil olunmasına nail olmaq idi.
1917-
ci il mayın 21-də Bakı Ərzaq Komitəsinə 
keçirilmiş seçkilər heç milli hərəkat liderlərinin də 
gözləmədikləri nəticə ilə başa çatdı: müsəlman bloku 
29735 səs sosialistlər (menşeviklər, eserlər, bolşeviklər, 
daşnaklar) 18061, kadetlər isə yalnız 1028 səs topladılar. 
Lakin 
Bakıdakı 
«inqilabi 
demokratiya»nın 
nümayəndələri 
müsəlmanların 
siyasi 
və 
ictimai 
təşkilatlarını qəsdən əksinqilabçılıqda günahlandırmaqda 
davam ed
irdilər. 

---

288 
Bu mərhələdə milli intibah qayəsi azərbaycanlıların 
şüurunda az da olsa iz buraxmış türkçülük ideyalarında 
ifadə edilirdi. Bu ideologiyanı milli mərkəzlərdə – Bakı və 
Gəncədə yerləşən ayrı-ayrı qruplar həyata keçirirdilər. 
Fevral burjua-demokratik 
inqilabının qələbəsindən 
sonra «Müsavat» partiyası leqal şəkildə xalqı öz tərəfinə 
çəkmək istiqamətində geniş siyasi və təşkilati fəaliyyətə 
başladı. Partiyanın dövlət quruluşu məsələsinə dair 
mövqeyi onun taktikasını və fəaliyyət istiqamətini 
müəyyən edən əsas amillərdən biri idi. 
«Müsavat» partiyası federativ demokratik Rusiya 
tərkibində Azərbaycan milli-ərazi muxtariyyəti və 20 
yaşına çatmış azərbaycanlı vətəndaşlara seçki hüququ 
verilməsi 
ideyasını 
irəli 
sürürdü. 
Monarxiyanın 
süqutundan cəmi bir neçə gün sonra Gəncədə Türk 
Federalistlər Partiyası yarandı. Bu partiya Rusiya 
dövlətinin muxtar ərazilərin federasiyasına çevrilməsi 
ideyası ilə çıxış edirdi. Partiyanın yaradıcısı və ideya 
rəhbəri Nəsib bəy Yusifbəyli idi. 
«Hümmət» partiyası 1917-ci il martın 3-də 
fəaliyyətini bərpa edib, özünün Müvəqqəti Komitəsini 
yaratdı. Müvəqqəti Komitənin başçısı N.Nərimanov, 
üzvləri 
isə 
M.Əzizbəyov, 
M. 
N.Israfilbəyov 
və 
H.M.Sultanov seçildilər. Komitə bolşevik mövqeyində 
durduğunu bəyan etdi. 
Yeni inqilabi şəraitdə Azərbaycan xalqının 
məqsəd və arzularını müəyyənləşdirmək məqsədi ilə 
bağlı ilk addım 1917-ci il aprelin 15-20-də Bakıda 
keçirilmiş Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında atıldı. 
Qurultayda Azərbaycanın siyasi partiya və ictimai 
təşkilatlarının, həmçinin Şimali Qafqaz, Gürcüstan və 
Irəvan müsəlmanlarının nümayəndələri iştirak edirdilər. 
Qurultay aprelin 20-
də keçirilmiş iclasında Qafqaz 
müsəlmanlarının Müvəqqəti hökumətə, habelə müharibə 

---

289 
və Rusiyanın digər xalqlarına münasibəti məsələlərini 
müzakirə etdi. 
Qafqaz 
müsəlmanları qurultayı Rusiya Müvəqqəti 
hökumətinin 1917-ci il 6 mart tarixli qətnaməsinin «Əsgər 
və Fəhlə Deputatları Sovetinin razılığı ilə bəyan etdiyi 
prinsiplərini ardıcıl və dönmədən həyata keçirəcəyi 
müddətdən onun bütün tədbirlərini hər cəhətdən müdafiə 
etməyi zəruri saydı. 
Müharibəyə münasibət məsələsində isə qurultay
Rusiya demokratiyasının müharibənin ilhaqsız və 
təzminatsız qurtarmaq tələbinə qoşulmağı qərara aldı. 
Qurultayın 
müzakirə 
etdiyi 
ən 
mühüm
məsələlərdən biri Rusiyanın gələcək dövlət idarə üsulu 
haqqında idi. Məsələ ilə bağlı iki nümayəndə – 
M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Salihov çıxış etdilər. 
M.Ə.Rəsulzadə qeyd etdi ki, vahid Ümumrusiya 
təşkilatının yaradılmasına mane olan mədəni muxtariyyət 
proqramı türk xalqlarının yüksələn milli özünüdərketmə 
şüuruna ədalətli şəkildə cavab verə bilməz. Rusiya 
dövlətini ərazi federasiyası əsasında təşkili əleyhinə çıxış 
edən Əhməd Salihov iddia edirdi ki, belə quruluş aqrar 
məsələnin həllini çətinləşdirəcək, müsəlman fəhlələr 
Ümumrusiya 
sosial 
qanunvericiliyinin 
faydasından 
bəhrələnə bilməyəcəklər, çünki həmin quruluş şəraitində 
qanunlar 
müxtəlif 
regionlarda 
fərqli 
xarakter 
daşıyacaqdır. 
Məsələnin vacibliyin nəzərə alan nümayəndələr 
Ə.M.Topçubaşovun rəhbərliyi altında bir daha onun 
müzakirəsinə qayıtdılar.
Nəticədə Rəsulzadənin «Müsəlman millətlərin 
mənfəətlərini saxlamaq üçün ən uyğun idarə üsulu milli-
mədəni muxtariyyəti verən xalq cümhuriyyətidir» - fikrini 
ifadə edən layihəsinin lehinə 446, əleyhinə 271, 

---

290 
Ə.Salihovun unitar cümhuriyyət təklifinə isə lehinə 271, 
əleyhinə 442 səs verildi. 
M
üsavatçılar 1917-ci il iyunun 20-də (yeni təqvimlə 
3 iyul) «Ədəmi-Mərkəziyyət» partiyası ilə birləşdilər. Yeni