Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Zaqafqaziya 
Federativ 
Demokratik 
Respublikasının yaranması. 1918-ci il aprelin 22-də 
müsəlman fraksiyasının təzyiqi altında Zaqafqaziya 
Seyminin geniş iclası keçirildi və müstəqil, demokratik, 
federativ Zaqafqaziya Respublikasının elan olunması 
haqqında qətnamə qəbul edildi. Aprelin 20-də Bakı
hadisələri ilə bağlı məsələnin müzakirəsi zamanı 
yaranmış hökumət böhranının bir nəticəsi də bu oldu ki, 
Y.Gegeçkorinin başçılıq etdiyi Zaqafqaziya hökuməti 
istefa verdi. 
Zaqafqaziya hökumətinin sədri A.M.Çxengeli 
Qafqax cəbhəsinin komandanı Vahib paşaya teleqram 
göndərdi. Teleqramda deyilirdi: «Zaqafqaziya artıq 
müstəqil federativ respublika elan edilmiş və bu barədə 
dövlətlərə 
məlumat 
verilmişdir, 
deməli, 
Osmanlı 
nümayəndə heyətinin 1918-ci il 18 mart tarixli 
bəyanatının şərti də yerinə yetirilmişdir. 
1918-ci il aprelin 20-
də Zaqafqaziya Seymi 
sədrinin müavini S.O.Tiqranyan və Seymin üzvü 
I.Heydərov Zaqafqaziya Seyminin adından Bakı Soveti ilə 
danışıqlar aparmaq üçün Bakıya yol düşdülər. Bakıya 
çatandan dərhal sonra I.Heydərov bolşeviklər tərəfindən 
həbs edildi. Bununla əlaqədar olaraq, Zaqafqaziya
Seyminin üzvü Camo Hacınski I.Heydərovun azad 
edilməsi üçün təcili tədbirlər görməyi təklif etdi. 
S.Şaumyanla 
sövdələşməyə 
girib, 
separat 
danışıqlar aparmış S.O.Tiqranyan isə Bakıdan yalnız 
1918-
ci il mayın 3-də qayıtdı. O, Seymdəki çıxışında 
hökumətdən Bakıdakı hakimiyyətə qarşı yönəldilmiş hərbi 
əməliyyatları dayandırmağı və iğtişaşların dinc yolla həll 
edilməsi üçün tədbirlər görməyi tələb etdi. 

---

302 
Bundan sonra «Bakı məsələsi»ni Zaqafqaziya 
Seyminin gücü ilə həll etmək cəhdlərinin əbəs olduğunu 
görən Azərbaycan fraksiyası yeganə çıxış yolunu 
Osmanlı qoşunlarının çağırılmasında gördü. 
1918-
ci il mayın 11-də Batumda Zaqafqaziya və 
Türkiyə arasında nümayəndə heyətləri səviyyəsində 
danışıqlar davam etdirildi. Zaqafqaziya hökumətinin sədri 
və xarici işlər naziri A.Çxengelinin başçılıq etdiyi heyətin 
danışıqlarında 
Azərbaycanı 
M.Ə.Rəsulzadə 
və 
M.H.Hacınski 
təmsil 
edirdilər. 
Türkiyə 
tərəfin 
təmsilçilərinə xarici işlər naziri Xəlil paşa, Qafqaz cəbhəsi 
komandanı Vehib paşa və hərbi nazir Ənvər paşa 
başçılıq edirdilər. 
Batum konfransında müşahidəçi sifətində general 
Otto fon Lossovun başçılığı ilə Almaniya nümayəndəliyi 
də iştirak edirdi. Lossov Batumda gürcü nümayəndələri 
ilə gizli görüşlər keçirərək, onlara hərbi və iqtisadi yardım 
göstəriləcəyini vəd etmişdi. 
Batum 
konfransında 
Zaqafqaziya 
Seyminin 
nümayəndə heyəti Türkiyənin Qars, Ərdəhan və Batum 
əyalətləri haqqında tələblərini tamamilə tanıdı və bununla 
da Brest-
Litovski müqaviləsinin müddəasını təsdiq etdi. 
Batum konfransının gedişində general fon Kressin 
komandanlığı ilə 3 min nəfərlik alman qoşunu 
Gürcüstanın Poti limanına çıxarıldı. Onlar yalnız 
Gürcüstanı tutmaq Azərbaycan və Ermənistanı isə 
Türkiyəyə saxlamaq niyyətində idilər. Eyni vaxtda 
hücumu müvəffəqiyyətlə davam etdirən Türkiyə qoşunları 
1918-
ci il mayın 17-də Gümrünü (Aleksandropolu) ələ 
keçirdilər və Culfa istiqamətinə çıxdılar. Almaniya və 
Türkiyə tərəfindən aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində 
Batum konfransında gürcülər, azərbaycanlılar və 
ermənilər Türkiyə ilə ayrı-ayrılıqda danışıqlar aparmağa 
başladılar. 

---

303 
Digər tərəfdən, Batum konfransında Almaniya 
nümayəndələri ilə separat danışıqların gedişində və 
general Fon Kressin təzyiqi nəticəsində Seymin gürcü 
fraksiyası 
Gürcüstanın 
Federativ 
Zaqafqaziya 
Respublikası tərkibindən çıxmasını və öz müstəqilliyini 
elan etməsini qərara aldı. Bununla əlaqədar olaraq, 
1918-
ci il mayın 25-də Zaqafqaziya Seyminin müsəlman 
fraksiyasının iclası keçirildi. Iclasda Cənubi Qafqazda 
siyasi vəziyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq oxunmuş 
rəsmi bəyanatda deyilirdi ki, Zaqafqaziya Seyminin gürcü 
fraksiyası, gürcü sülh nümayəndə heyəti üzvləri Batumda 
gizli danışıqlar aparır, ayrılmağa və Gürcüstanın 
müstəqilliyini elan etməyə hazırlaşırlar. 
Zaqafqaziya Seyminin sədri və üzvləri – 
K.Çxeidze, A.Sereteli və Y.Gegeçkori gözlənilmədən 
1918-
ci il mayın 25-də Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə 
keçirilən axşam iclasına gəldilər. A.Sereteli gürcü 
fraksiyası adından bəyanat verərək xüsusi qeyd etdi ki, 
«…Zaqafqaziya xalqlarını müstəqillik şüarı ətrafında 
birləşdirmək mümkün olmadı. Və Zaqafqaziyanın 
(Respublika nəzərdə tutulur – Red.) parçalanması faktı 
göz 
önündədir. 
Seymin 
sabahkı 
iclasında 
biz
Zaqafqaziya Respublikasının ləğv olunması faktını təsdiq 
edəcəyik». 
Cavab nitqində Fətəli Xan Xoyski bildirdi ki, «əgər 
gürcü xalqının iradəsi belədirsə, bizim ona mane olmağa 
haqqımız yoxdur. Azərbaycan türklərinə isə yeni 
vəziyyətlə bağlı olaraq müvafiq qərarlar qəbul etməkdən 
başqa bir şey qalmır. 
Gürcüstan nümayəndə heyəti iclası tərk etdikdən 
sonra Zaq
afqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası 
qətnamə qəbul etdi və orada bildirdi ki, Gürcüstan öz 
müstəqilliyini elan etdiyi halda, biz də öz tərəfimizdən 
Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməliyik. 

---

304 
1918-
ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin son 
iclası oldu. Gürcü fraksiyası Zaqafqaziya Respublikasının 
dağılmasının bütün günahını müsəlman fraksiyasının 
üstünə yıxdı. Onların fikrincə, müsəlman fraksiyası 
türkpərəst mövqe tutduğu üçün elə vəziyyət yaranmışdır 
ki, gürcülər onlarla artıq əməkdaşlıq edə bilməz. 
Zaqa
fqaziya Seyminin üzvü Şəfi bəy Rüstəmbəyov 
gürcü fraksiyası ünvanına kəskin tənqidlə çıxış edərək 
dedi: «…hesab edirik ki, Zaqafqaziyanın birgə siyasi 
mövcudluğunun indiki mürəkkəb və məsuliyyətli anında 
ayrılmaq üçün tutarlı və obyektiv əsaslar yoxdur və 
burada gürcü xalqının nümayəndələri tərəfindən irəli 
sürülən amillər, fikrimizcə, az inandırıcıdır. Eyni zamanda 
gürcülər Zaqafqaziya xalqlarının birgə işləməsini qeyri-
mümkün hesab edir və siyasi cəhətdən ayrı yaşamağa 
can atırlarsa, belə halda Seymin mövcudluğu üçün heç 
bir əsas qalmır». Buna görə müsəlman fraksiyası belə 
vəziyyətdə Seymin özünü buraxmasına etiraz etmədi. 
Uzun davam edən qarşılıqlı ittihamlardan sonra 
Zaqafqaziya 
Seymi 
Zaqafqaziya 
Respublikasının 
parçalanmasını təsdiq edən qətnamə qəbul etdi. 
Beləliklə, hakim qüvvələrin təzyiqi altında 
yaradılmış Zaqafqaziya Respublikası daxili ziddiyyətlərin 
kəskinləşməsi nəticəsində dağıldı.