Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Mart soyqırımı. Bu dövrdə Zaqafqaziyada erməni
şovinist millətçi qüvvələr öz məkrli siyasətlərini davam 
etdirirdilər. 1918-ci ilin yanvarından onlar Bakıda və 
Zaqafqaziyanın digər bölgələrində müsəlman qırğını 
törətmək üçün müxtəlif fitnəkarlıqlara əl atır. Bakı 
Sovetinin orqanlarına, şəhər idarəçiliyinin həlledici 
vəzifələrinə öz nümayəndlərini soxurdular. 
Azərbaycanda milli hərəkatın genişlənməsi, milli-
azadlıq carçısı olan «Müsavat»ın nüfuzunun artması 
«Böyük Ermənistan» xülyası ilə yaşayan daşnakları ciddi 
narahat edirdi. Daşnaklar mart qırğınını törətməklə 
«Müsavat»ın sosial bazasını, şəhərin müsəlman əhalisini 
məhv etməyi planlaşdırmışdılar. Bu məqsədlə təxminən 5 
min erməni əsgəri müxtəlif cəbhələrdən Bakıya 
gətirilmişdi. Beləliklə, «Qırmızı qvardiya» adı ilə yaradılan 
10-
12 minlik ordunun da 70 faizi erməni idi. Əsasən 
ruslardan ibarət olan Xəzər donanması içərisində xüsusi 
təbliğat işi aparılmışdı. Həmçinin, Şamaxı və Muğanda 
ehtiyat rus-
molokan silahlı dəstələri də yaradılmışdı.
Azərbaycanlılara qarşı cinayəti həyata keçirmək 
üçün bəhanə lazım idi. Bu məqsədlə «Evelina» 
münaqişəsi törədildi. Azərbaycan milyonçusu Hacı 
Z.Tağıyevin Lənkəranda xidmət edən oğlü Məhəmməd 
Tağıyev təsadüfən öz əlindəki silahdan açılan atəş 
nəticəsində həlak olmuşdu, müsəlman alayının zabitləri 
onun dəfnində iştirak etmək üçün Bakıya gəlmişdilər. 
Dəfn mərasimindən sonra zabitlər «Evelina» gəmisi ilə 
Lənkərana qayıtmalı idilər. Əlverişli məqamın yetişdiyini 
görən ermənilər gizli şəkildə Rus Milli Şurası, Xəzər 
matrosları, eser və menşevik partiyaları arasında belə bir 
şayiə yaydılar ki, guya «Evelina» ilə gedən zabitlər 

---

298 
tapşırıq almışlar ki, Lənkəranda olan müsəlman hərbi 
dəstələri ilə birlikdə Muğandakı rus-molokan kəndlərini 
məhv etsinlər. Bu təxribat xarakterli şayiə öz nəticəsini 
verdi, Bakıda olan bütün qeyri-azərbaycanlı siyasi və 
hərbi qüvvələr «Evelina» gəmisinin tərksilah edilməsinə 
tərəfdar oldu. Təcili şəkildə, martın 30-da Bakı şəhəri 
mədən-zavod rayonlarının Inqilabi Müdafiə Komitəsi 
yaradıldı. 
Komitəyə 
S.Şaumyan, 
A.Caparidze, 
Q.Korqanov, 
I.Suxartsev, 
S.Saakyan, 
M.Yolçiyan, 
N.Nərimanov daxil edildi. Inqilabi Komitənin təşəbbüsü ilə 
«Evelina»nın Lənkərana yola düşməsi dayandırıldı və 
gəmidəki zabitlər tərksilah edildi. Müsəlman əhalisi 
məscidlərə toplanaraq silahların qaytarılmasını tələb etdi. 
Vəziyyətin çox ciddi xarakter aldığını görən Azərbaycanın 
milli təşkilatlarının nümayəndələri Inqilabi Komitəyə gəlib, 
alınmış silahları «Hümmət» müsəlman bolşevik komitəsi 
vasitəsilə qaytarmağa cəhd göstərdilər. Martın 30-da 
N.Nərimanovun evində S.Şaumyanla və həmin gün 
Inqilabi Müdafiə Komitəsində M.Ə.Rəsulzadə ilə keçirilən 
görüşlərdə müəyyən razılıq əldə edilməsinə, silahların 
qaytarılması vədi verilməsinə baxmayaraq, «Hümmət»ə o 
qədər də etibarı olmayan bolşevik-daşnak koalisiyası 
sözünə əməl etmədi. Onlar həm də N.Nərimanovun 
çoxluğu öz ətrafında birləşdirib «sağa meyl etməsindən» 
narazi idilər. Beləliklə, əvvəlcədən sövdələşmə əsasında 
bolşevik-erməni koalisiyası, S.Şaumyanın dediyi kimi, 
«həlledici döyüşlərə hər cür hazırlıq görmüşdü və dərhal 
bütüq cəbhə boyu hücuma başladı». Martın 30-da axşam 
saat 5-
də Bakıda ilk atəşlər açıldı. Aldatma siyasəti 
yeridib özdərinin birtərəfliyini elan etmiş «Daşnaksütyun» 
və Erməni Milli Şurası bu ilk atəşlərdən sonra Bakı 
Sovetini müdafiə etdilər.
Martın 31-də səhərə yaxın bütün erməni hərbi 
dəstələrin başçıları və silahlanmış erməni ziyalıları 

---

299 
Inqilabi Müdafiə Komitəsinin qərargahına gəldilər. Onlar 
qısa vaxtda təlimatlandırılaraq müsəlman məhəllələrinə 
göndərildilər. Dinc əhalinin qorxudan dəhşətə gətirib 
istədiklərinə nail olmaq üçün hər cür vəhşiliyə əl atan 
bolşevik-erməni cəlladları müsəlman qadınlarını daha 
ağır formada qətl edirdilər: şəhərin təkcə bir yerində 
qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış, 57 
müsəlman qadının meyiti tapılmışdı. Çoxlu gənc qadını 
diri-
diri divara mıxlamışdılar. Qaçıb canını qurtarmağa 
çalışan əhalini gülləboran etmək üçün şəhərin müvafiq 
yerlərində əvvəlcədən pulemyotlar qoyulmuşdu. 
Bir çox müsəlman məhəllələri məhv edildikdən 
sonra, martın 31-də axşamüstü Içərişəhərin alınması 
əməliyyatı başlandı. 
Üç günün 18-21 mart (30 mart-1 aprel)- qətl və 
qarətlərindən sonra, Fövqəladə Istintaq Komissiyasının 
ümumiləşdirdiyi hesabına görə, Bakıda «əksinqilabçı» 
adı ilə 12 min nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi. 
Mart qırğınından bir sonra ermənilər bu hadisəni 
bolşeviklərlə 
müsəlmanlar 
arasında 
baş 
vermiş 
hakimiyyət mübarizəsi kimi təqdim etməyə başladılar. 
Martın birinci yarısında Şamaxıya məlumat gəldi 
ki, Bakıdan Şamaxıya toplar, pulemyotlar və böyük 
miqdarda hərbi sursatla iki mindən üç minədək erməni 
qoşun dəstəsi gəlir. Dəstəyə S.Şaumyandan bilavasitə 
təlimat almış S.Lalayev başçılıq edirdi. 
Lakin həmin dəstə gətirdiyi sursatı və silahı
Şamaxı qarnizonuna verməkdən imtina etmiş və 
bildirmişdi ki, «onların məqsədi Şamaxı qəzasını quldur 
dəstələrindən təmizləmək, qəzada anarxiyaya son qoyub 
normal həyat bərpa etməkdir» 
Martın 15-də sübh çağı S.Lalayevin dəstəsi 
Şamaxıya ilk dəfə hücum edərək, şəhərin müsəlmanlar 
yaşayan hissəsini top atəşinə tutdu. Bu atışma 

---

300 
nəticəsində dinc əhali arasında çoxlu sayda tələfat oldu. 
Yalnız axşama yaxın şəhərdə bir qədər sakitlik yarandı. 
Nəticədə Şamaxı şəhəri və qəzasının 72 kəndi 
Bakı Sovetinin bolşevik-daşnak qoşunları tərəfindən 
dağıldı. Şamaxı qırğınlarında 8 min nəfərə qədər 
azərbaycanlı öldürüldü, onların 1.653 nəfəri qadın, 965 
nəfəri uşaq idi.
Quba qəzasına qırğın törədən quldur cəza 
dəstəsinə S.Şaumyanın xüsusi səlahiyyətlər verdiyi 
Hamazasp rəhbərlik edirdi. Aprel ayında qəzanın 122 
müsəlman kəndi dağıdılmış, yüzlərlə azərbaycanlı və 
dağlı, o cümlədən ləzgi məhv edilmişdi. 
Göyçay, 
Kürdəmir, 
Salyan 
və 
Lənkəran 
bölgələrinin əhalisi də erməni cəza dəstələrindən ciddi 
ziyan çəkmişdi.
1918-ci ilin mart-
aprel aylarında kütləvi qanlı 
qırğınlar törətmək məqsədilə «Sovet hakimiyyəti»nin 
daşnak-bolşevik dəstələri Bakı quberniyasından sonra, 
Azərbaycanın digər ərazilərini işğal etmək fikrində idi. 
Bakı, Şamaxı, Kürdəmir, Salyan, Quba, Lənkəran 
şəhərlərini zəbt edib hədəfi Yelizavetpolu (Gəncəni) ələ 
keçirmək idi. Bunu S.Şaumyan may ayında Xalq 
Komissarları Sovetinə məlumatında da etiraf etmişdi. 
Onun fikrincə, Sovet qoşunları Yevlax körpüsünü ələ 
keçirib Kür boyunca müdafiə xətti tutduqdan sonra onları 
tez Yelizavetpol (Gəncəyə) yeritmək lazımdır ki, orada, 
sonra isə başqa yerlərdə ermənilər üsyan etsinlər. 
Bakı hadisələri ilə əlaqədar olaraq, müsəlman 
fraksiyası Zaqafqaziya Seymindən Bakıya müsəlman 
əhalisini müdafiə etmək üçün qoşun göndərməyi tələb 
etdi. 1918-ci il aprelin 3-
də Zaqafqaziya Seyminin Bakı 
hadisələrinə həsr olunmuş iclasında Fətəli Xan Xoyski 
bildirdi ki, «…müsəlman əhalini müdafiə etmək üçün 

---

301 
tədbirlər görülməsə, müəlman nazirlər hökumətin 
tərkibindən çıxacaqdır».