Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

 
Sual 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu 
1919-
cu ilin sonu və 1920-ci ilin əvvəllərində 
Azərbaycanda vəziyyət çox gərgin idi. Bir tərəfdən sovet 
müdaxiləsi təhlükəsi, ictimai qüvvələrin, siyasi partiyaların 
qütbləşməsi, Azərbaycanın inkişaf yollarına dair 
baxışların, mövqelərin barışmazlığı, iqtisadi və maliyyə 
böhranının 
üst-üstə 
düşməsi 
Azərbaycan 
Xalq 
Cümhuriyyətinin vəziyyətini xeyli gərginləşdirdi. 
Parlamentdə və hökumətdə də parçalanma baş 
verdi. Mövcud quruluşu devirmək yolunu seçən qruplar 
meydana gəlmişdi. 1920-ci ilin yanvarında Antanta 
ölkələri 
tərəfindən 
Azərbaycanın 
istiqlaliyyətinin 
tanınması baş verəcək təhlükəni 
sovuşdurmadı. Sovet Rusiyasının Azərbaycanın daxili 
işlərinə müdaxiləsi genişləndi. Sovet Rusiyası millətlərin 
təyini – müqəddərat hüququna dair verdiyi çoxsaylı 
bəyannamələrə 
məhəl 
qoymayaraq 
Azərbaycanın 
müstəqilliyini tanımır və onun Rusiyadan ayrılması kimi 
siyasi bir aktla razılaşmaq istəmirdi. 

---

332 
Bu zaman «Müstəqil Sovet Azərbaycanı» şüarı və 
müstəqil Kommunist partiyasının yaradılması məsələsi 
irəli sürüldü. Bütün kommunist təşkilatlarını: RK(b)P Bakı 
təşkilatını, «Hümmət», «Ədalət» təşkilatlarını KP halında 
birləşdirmək lazım idi. 1919-cu ilin mayında keçirilən 
Ümumbakı partiya konfransında beynəlmiləl prinsip üzrə 
Azərbaycan KP nın yaradılmasına rəy verildi. 
1920
–ci il fevralın 11-də Bakıda fəhlə klubu 
binasında 
gizli 
şəraitdə 
Azərbaycan 
kommunist 
təşkilatlarının 1 qurultayı oldu. Qurultayda bütün 
kommunist parti
yalarının Az. KP-ı adı altında birləşdirildiyi 
bəyan edildi və 43 nəfərdən ibarət MK seçildi. 
RK(b)P-
nın bölməsi kimi yaranan Azərb. KP-nın I 
qurultayı partiya təşkilatlarını mövcud hökuməti, yəni 
AXC-
ni yıxmağa və Sovet hökumətini qurmağa 
istiqamətləndirdi. 1920-ci ilin yanvar – fevral aylarından 
Rusiya Azərbaycanı işğal etmək planını hazırlayırdı. 
Azərbaycanı işğal etmək işini asanlaşdırmaq üçün 
ermənilərin Qarabağa hücumu təşkil edildi. Qızıl Ordu ilə 
razılığa gələn ermənilər Novruz bayramı günlərində 
qəflətən Xankəndi qarnizonuna hücum etdilər. Hərbi 
Nazirliyin gördüyü təcili tədbirlər nəticəsində erməni hərbi 
hissələri Xankəndindən kənarlaşdırıldılar. Lakin ermənilər 
rusların köməyi ilə Əsgəran qalasını ələ keçirdilər. 
Əsgəran qalasını geri almaq və Qarabağda erməni 
qiyamını yatırtmaq üçün Azərbaycan hökuməti general 
Həbib Səlimovun başçılıq etdiyi ordunun böyük bir 
hissəsini Qarabağa göndərməyə məcbur oldu. Əsgəran 
qalası tezliklə azad edildi və Qarabağ qiyamı yatırıldı. 
Rusiya Qarabağ hadisələrini təşkil etməklə 
Azərbaycan hökumətinin diqqətini ora yönəltmək istəyirdi. 
Belə də oldu. Qarabağda baş verən hadisələr 
Azərbaycan parlamentində müzakirə edildi. Parlamentin 
bəzi üzvləri Qızıl Ordunun köməyinin zəruri olduğunu 

---

333 
qeyd etdilər. Rusiya Azərbaycan hökuməti daxilində 
özünə arxa yaratmaq istəyirdi. Buna da müəyyən 
dərəcədə nail olmuşdu. Azərbaycan hökuməti şimal 
sərhədlərdə olan qoşunları Qarabağa yönəltməklə 
Azərbaycana giriş yolunu açmış oldu. 
1920
–ci il aprelin 25–dən 26–na keçən gecə rus 
qoşunları Azərbaycana şimaldan hücum etdilər. 
Xaçmazı, Yalamanı tutdular və Bakının girəcəyində 
dayanaraq Azərbaycan hökumətinə hakimiyyəti təhvil 
vermək haqqında ultimatum 
göndərdilər. Ultimatumu müzakirə etmək üçün aprelin 
27
–də parlamentin iclası keçirildi. İclasda xeyli davam 
edən müzakirələrdən sonra qan tökülməməsi üçün 
müəyyən şərtlər daxilində təslim olmağa qərar verildi. 
Parlament 
hakimiyyəti 
aşağıdakı 
şərtlərlə 
hakimiyyəti təhvil verdi: