Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. 
Azərbaycan tarixi. Bakı, 1998. 7 cilddə, 5-ci cild. 
2. 
Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. 
Bakı, 1992. 
3. 
Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. 
Bakı, 1992. 
4. 
Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər 
s
istemində (1918-1920). Bakı, 1993.
5. 
Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerkləri. 1928-
1917. Bakı, 1985. 

---

312 
MÖVZU № 7.  “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 
(1918-1920)
”.
P L A N: 
1.
Azərbaycan 
Xalq 
Cümhuriyyətinin 
yaranması və onun ilkin addımları. AXC-
nin dax
ili siyasəti. 
2. AXC-
nin xarici siyasəti. 
3. 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu 
 
Sual 1. 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması 
və onun ilkin addımları. AXC-nin daxili siyasəti. 
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması. 
1918-
ci il mayın 26-da Cənubi Qafqaz Seyminin sonuncu 
iclası keçirildi. İclasda çıxış edən Sereteli Gürcüstanın 
federasiyadan çıxdığını bəyan etdi və Seym özünün 
buraxılması haqqında qərar qəbul etdi. 
Mayın 26-da Gürcü milli şurası tərəfindən 
Gürcüstanın müstəqilliyi elan edildi və Ramişvili başda 
olmaqla hökumət kabinəsi yaradıldı. Yeni hökumətin ilk 
xarici siyasi addımı mayın 28-də Almaniya ilə saziş 
bağlamaq oldu. 
Seymin Azərbaycan nümayəndəliyi mayın 27-də 
fövqəladə iclas keçirdi. Yaranmış vəziyyətin çətinliyini 
nəzərə alaraq yekdilliklə Azərbaycanın idarə olunmasını 
öz öhdəsinə götürməyi qərara aldı və özünü müvəqqəti 
Milli Şura elan etdi. M.Ə. Rəsulzadə qiyabi olaraq Milli 
Şuranın sədri təyin olundu. H. Ağayev, M. Seyidov onun 
müavinləri seçildilər. Sonra Milli Şuranın 9 nəfərdən 
ibar
ət İcraiyyə orqanı yaradıldı ki, onun da sədrliyinə 
F.X.Xoyski seçildi. Mayın 28-də Milli Şuranın 26 nəfərin 
iştirakı ilə keçirilən birinci iclasında Seymin buraxılması 
və Gürcüstanın istiqlaliyyətinin elan edilməsi ilə əlaqədar 

---

313 
Azərbaycandakı vəziyyət müzakirə edildi. Şuranın üzvü
X. Xasməmmədov məruzə edərək təxirə salınmadan 
Azərbaycanın müstəqil respublika elan edilməsinin 
zəruriliyini əsaslandırdı. Şuranın üzvlərindən Yusifbəyli, 
Şeyxülislamov, Seyidov və b. bu fikrə tərəfdar çıxdılar. 
Milli Şura 24 səslə Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan 
edilməsi haqqında qərar qəbul edərək (S. M. Qəniyev və 
C. Axundov bitərəf qalmışdı), 6 bənddən ibarət İstiqlal 
Bəyannaməsini bəyan etdi. 
1) Azərbaycan tam hüquqlu və müstəqil dövlətdir. 
Cənubi Qafqazın cənub və şərq hissələrindən ibarətdir. 
Ali hakimiyyət Azərbaycan xalqına məxsusdur. 
2) Azərbaycanın siyasi quruluş forması Xalq 
Cümhuriyyətidir. 
3) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq 
birliyin bütün üzvləri ilə, xüsusən həmsərhəd xalqlar və 
dövlətlərlə qonşuluq əlaqələri yaradacaq. 
4) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz sərhədləri 
daxilində milliyətindən, dinindən, cinsindən, ictimai 
vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarına tam 
vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verir. 
5) 
Azərbaycan 
Xalq 
Cümhuriyyəti 
onun 
ərazisində yaşayan bütün xalqların sərbəst inkişafına 
şərait yaradacaq. 
6) Məclisi – Müəssisan çağrılana qədər 
Azərbaycanda ali hakimiyyət xalqın səsvermə yolu ilə 
seçdiyi Milli Şura və Milli Şuranın qarşısında cavabdeh 
olan Müvəqqəti Hökumət sayılır. 
Bundan sonra Milli Şura F.X.Xoyskiyə hökumətin 
yaradılmasını tapşırdı. Azərbaycanın ilk müvəqqəti 
hökuməti belə tərkibdə təqdim edildi: 1)F.X.Xoyski – 
Nazirlər Şurasının sədri, Daxili işlər naziri; 2) Xosrovpaşa 
bəy Sultanov – Hərbi nazir; 3) N.Yusifbəyli – Xalq maarifi 
və Maliyyə naziri; 4) M.H.Hacinski – Xarici işlər naziri; 5) 

---

314 
X.B.Məlikaslanov – poçt, teleqraf və yollar naziri; 6) 
Ə.Şeyxülislamov – Əkinçilik və əmək naziri; 7) 
X.Xasməmmədov – Ədliyyə naziri; 8) M.Y.Cəfərov – 
Ticarət və sənaye naziri; 9) Camo Hacinski – Dövlət 
nəzarəti naziri. 
AXC-
nin yaradılması bütün türk – müsəlman 
dünyasında çox mühüm tarixi hadisə idi. Azərbaycan 
Respublikası dünyəvi təməl üzərində qurulan ilk türk 
dövləti idi. AXC–nin yaradılması ilə X1X əsrin 
əvvəllərində itirilmiş dövlətçilik ənənələri bərpa edildi. 
İstiqlaliyyət elan edildikdən sonra yaranmış 
dövlətin sərhədlərini müəyyən etmək lazım idi. Ən çətin 
vəziyyətə 
Ermənistan 
düşmüşdü. 
Ermənistan 
nümayəndələri 
Azərbaycan 
hökumətinə 
müraciət 
etmişdilər. Mayın 29-da erməni Milli Şurası ilə danışıqlar 
barədə F.X.Xoyski Milli Şuraya məlumat verir. Qeyd edir 
ki, Aleksandropol türklər tərəfindən tutulduqdan sonra 
ermənilərə dövlət yaratmaq üçün siyasi mərkəz lazımdır. 
Ona görə də Dağlıq Qarabağa olan iddialarından imtina 
etmək şərti ilə İrəvan şəhəri onlara güzəştə edilə bilər. 
Milli şuranın iclası İrəvanın ermənilərə güzəştə 
edilməsi barədə öz razılığını bildirdi. İrəvan Milli 
Şurasının üzvləri M. Seyidov, B. Rzayev, N. 
Nərimanbəyov buna özlərinin qəti etirazlarını bildirdilər. 
Lakin Milli Şura etirazı qəbul etmədi. 
Gürcüstan ilə sərhəd məsələsi müzakirə edildi. 
Zaqatala dairəsi məsələsinin həlli əhalinin ixtiyarına 
verildi. Yerli əhalinin rəyi ilə bu məsələ Azərbaycanın 
xeyrinə həll olundu. 
Azərbaycan 
hökumətinin 
ilk 
diplomatik 
addımlarından biri «Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə 
Azərbaycan 
Respublikası 
arasında 
dostluq» 
müqaviləsinin imzalanması idı. Müqaviləni Türkiyə 
tərəfindən Ədliyyə naziri Xəlil Menteşə, Qafqaz 

---

315 
cəbhəsinin baş komandanı Vahib paşa, Azərbaycan 
tərəfdən Xarici işlər naziri M.H.Hacinski və Milli Şuranın 
sədri M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar. Bu, Azərbaycan 
Cümhuriyyətinin xarici dövlətlə bağladığı ilk müqavilə idi. 
Müqavilədə Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan 
Respublikası arasında daima sülh və möhkəm dostluğun 
bərqərar 
olması, 
göstərilən 
hüdudlara 
əsasən 
Azərbaycanla Türkiyənin geniş sərhədləri olan dövlət 
olması, dinclik və asayişi möhkəmləndirmək, ölkənin 
təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əgər ehtiyac olarsa 
Osmanlı hökumətinin Azərbaycan respublikasına hərbi 
ya
rdım göstərməyi öz üzərinə götürməsi, dəmiryol 
yüklərinin daşınmasında tərəflərin öhdəlikləri, azad gediş-
gəliş və başqa maddələr irəli sürülürdü. Müqavilə Brest 
Litovsk müqaviləsinin tərəflər arasında qüvvədə 
olmasından da bəhs edirdi. 
İyunun 4-də imzalanmış müqaviləyə əlavə olaraq 
iki saziş də bağlandı. 
1) Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub 
Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə arasında imzalandı. 
Tərəflər razılığa gəldilər ki, öz ərazilərində neft kəmərinin 
fəaliyyətini təmin etsinlər. Bu sazişin imzalanması 
Azərbaycan Neft sənayesinin işinə müsbət təsir göstərib 
onun xarici bazara çıxışını təmin edirdi; 2) dəmir yollarına 
aid idi və 4 dövlət: Osmanlı imperiyası, Ermənistan, 
Azərbaycan, 
Gürcüstan 
Respublikaları 
arasında 
imzalanmışdı. 
Sazişdə deyilirdi: Keçmiş Rus dövlətinin 
mülkiyyəti olan dəmir yol nəqliyyat vasitələri müqavilə 
imzalayan tərəflərin ərazi hüdudlarına uyğun olaraq onlar 
arasında bölüşdürüləcək. Gürcüstana məxsus dəmir 
yolları Türkiyə ilə bərabər 28 may müqaviləsinə görə 
almanların da istifadəsinə verilirdi. Bununla Almaniya 
Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu. Milli 

---

316 
hökumət və Milli Şura iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə 
köçür. Milli Şura ölkədə yaranmış real vəziyyəti nəzərə 
alaraq iyunun 17-
də keçirdiyi iclasda 2 mühüm qətnamə 
qəbul etmişdi. 
1) Müvəqqəti Hökumətin səlahiyyətləri haqqında. 
Qeyd olunur ki, Müvəqqəti Hökumət dövlət müstəqilliyini, 
mövcud siyasi azadlıqları ləğv etmək, aqrar və 
b. mühüm məsələlərə dair inqilabi qanunları 
dəyişdirmək hüququna malik deyil. O, 6 aydan gec 
olmayar
aq milli məclisi çağırmalıdır. Digər məsələlərdə 
tam bütün hüquqlara malikdir. 
2) Milli Şuranın buraxılması, hakimiyyəti 
F.X.Xoyski kabinəsinə təhvil vermək haqqında. Gəncədə 
təşkil edilən ikinci hökumətin tərkibinə – F.X.Xoyski, M. 
Hacinski, B. Cavanşir, X. Məlikaslanov, Ə. Əmircanov, X. 
Sultanov, N. Yusifbəyli, A. Aşurov, X. Rəfibəyli, Ə. 
Topçubaşov, X. Xasməmmədov, M. Rəfiyev daxil idi. Bu 
hökumətdə Müsəlman Sosialist bloku və Hümmət iştirak 
etmirdi. 
Azərbaycan Milli Şurası müvəqqəti olaraq öz işini 
daya
ndırdı və bütün səlahiyyətləri Müvəqqəti Hökumətə 
verdi, bir şərtlə ki, o, 6 aydan gec olmayaraq Müəssisələr 
Məclisini çağıracaq. 
İyunun 27-də Azərbaycan dili dövlət dili elan 
edildi. Dövlət idarələrində rus dilinin işlənməsinə də 
hələlik icazə verilirdi. 
Türk hərbi dəstələrinin Gəncə istiqamətində 
hərəkəti BXKS-nin böyük narahatçılığına səbəb olmuşdu. 
1918-
ci il iyunun əvvəllərində Bakı Kommunası Gəncə 
üzərinə yürüşə hazırlaşırdı. Məqsəd türk hərbi dəstələri 
toplanana qədər istiqlaliyyətin beşiyi olan Gəncəni 
dağıtmaq idi. Hərbi əməliyyatların aparıldığı ərazilərdə 
müsəlman əhalisi yeni talanlara məruz qalmağa başladı. 
İyunun 23-də Azərbaycan hökuməti hərbi vəziyyət elan 

---

317 
etdi. İyunun 27-si ilə 1-i arasındakı dörd günlük gərgin 
vuruşma döyüşün taleyini həll etdi. Göyçay ətrafındakı 
döyüşlərdə Sovetin qoşunlarının Gəncəyə yürüşünün 
qarşısı alındı və İslam ordusu Bakı istiqamətində 
hərəkətə başladı. Bakı Sovetinin qoşunları darmadağın 
edilərək geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. 
BXKS-
nin 
həyata 
keçirdiyi 
antiazərbaycan 
siyasəti bolşeviklərin tamamiilə nüfuzdan düşməsinə və 
1918-ci il iyulun 31-
də onların istefasına gətirib çıxartdı. 
Bundan istifadə edən eser-menşeviklər «Sentrokaspi 
diktaturası» orqanını yaratdılar. Bununla hakimiyyət 
həmin orqanın və Sovetin müvəqqəti icraiyyə komitəsinin 
rəyasət heyətinin əlinə keçdi. 
Bu orqan da ilk gündən bolşeviklərə divan tutmaq 
və ingilisləri Bakıya dəvət etmək mövqeyi tutdu. Yeni 
hökumət eyni zamanda Bakı Sovetinin antiazərbaycan 
siyasətini davam etdirməyə başladı. Lakin nə bu yeni 
hökumət, nə də onların müttəfiqi olan ingilislər Bakının 
milli qüvvələr tərəfindən azad edilməsinə mane ola 
bilmədilər. 
Azərbaycan hökumətinin əsas vəzifəsi AXC-nin 
hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisinə yaymaq və Bakını 
Azərbaycan xalqının düşmənlərindən azad etmək idi. 
Sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra, Qafqaz İslam 
ordusu könüllü dəstələrinin köməyi ilə Bakı azad edildi. 
«Sentrokaspi diktaturası» süqut etdi. Sentyabrın 17-də 
Milli hökumət Bakıya koçürüldü. Bakı Respublikanın 
paytaxtı elan edildi. Noyabrın 9-da AXC-nin dövlət 
bayrağı üç rəngli bayraqla əvəz edildi.