Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Təkpartiyalı sistemin formalaşması. 1920-ci ilin 
23 sentyabr tarixli AIK-
in dekreti ilə kənd və maliyyə 
inqilab komitələri əvəzinə yalnız yoxsul və ortabab 
kəndlilərin seçə və seçiləbildiyi Müvəqqəti hakimiyyət 
orqanı-Yoxsullar 
Komitələri 
(«kombed»lər) 
təşkil 
olunmağa başlanmışdı. Bakı kəndlərində kənd Sovetləri 
fəaliyyət göstərirdi. 1921-ci ilin baharından inqilab və 
yoxsul komitələri ləğv olunub əvəzinə Fəhlə və Kəndli 
Deputatları Sovetləri «seçilməyə» başlandı.
1921-
ci ilin mayın 6-da Bakıda Azərbaycan SSR I 
Sovetlər qurultayı keçirildi. Qurultayda Azərbaycan SSR 
Konstitusiyası qəbul olundu. Proletar diktaturası, əslində 
Moskvaya 
tabe 
oyuncaq 
bolşevik 
rəhbərlərinin 
hakimiyyəti respublikada yaranmış siyasi və iqtisadi 
sistem qanuniləşdirildi. Fəhlə sinfinə hüquqi üstünlüklər 
verildi, xalqın parçalanmasına daha münasib şərait 
yaradıldı. Qurultay qanunverici orqan Azərbaycan SSR 
Mərkəzi Icraiyyə Komitəsini və icraedici orqan – Xalq 
Komissarları Sovetini (XKS) seçdi.
Respublikada başqa siyasi partiyalar, demək olar ki, 
qadağan edilmişdi. Ittihadçıların, menşeviklərin, xalqçı 
sosialistlərin çoxu bolşevik platformasını qəbul etdilər. 
Qalanları gizli fəaliyyətə başladılar. «Əhrar» partiyası 
fəaliyyətini dayandırdı. Üzvlərinin bir hissəsi gizli fəaliyyət 
göstərən Musavat partiyasına daxil oldu.
Bolşevik rejiminə qarşı mübarizə. Xalq 
üsyanları. Istilaçı rus ordusuna, yeni rejimə qarşı ilk 
üsyan Gəncədə başladı. Üsyanın əsas səbəbi yeni 
hakimiyyətin siyasətindən ümumi narazılıq idi. Onun 
başlanmasına bilavasitə təkan verən bolşeviklərin 
Azərbaycan hərbi hissələrinin «sinfi baxımdan yad 
ünsürlərdən təmizlənməsi» tədbirləri oldu. Buna qarşı 

---

340 
qəti narazılıq edən zabit və əsgərlər silaha əl atdılar. 
Üsyana Gəncə və ətraf kəndlərin sakinləri qoşulub. 
Mayın 25-dən 26-na keçən gecə üsyançılar XI Ordunun 
hissələrinə hücum edib Mayın 26-da şəhərin müsəlman 
hissəsinə tam nəzarət olunurdu. Lakin Gəncənin erməni 
hissəsini tutmaq cəhdi nəticə vermədi. Erməni əhalisi 
Qızıl Ordunun tərəfini saxlayaraq, hərbi dəstələr təşkil 
etmişdilər və üsyançılara qarşı hərbi əməliyyatlarda fəal 
iştirak edirdilər. Mayın 26-da üsyana başçılıq etmək üçün 
generallar Cavad bəy Şıxlinski, Məmməd Mirzə Qacar, 
polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov və başqalarından 
ibarət hərbi şura yaratdılar. Mayın 27-də Qızıl Ordunun 
hissələri üsyançılara qarşı hücuma keçdi. Lakin böyük 
itkilərlə geri çəkildilər. Mayın 28-də buraya yeni üç dviziya 
gətirildi, şəhər top atəşinə tutuldu. Çoxlu dağıntılar, insan 
təlafatı baş verdi Hərbi sursatla dolu anbar partladıldı. 
Qüvvələr qeyri-bərabər olsa da üsyançılar böyük 
qəhrəmanlıq göstərdilər. Nəhayət düşmən şəhərə daxil 
oldu və hər küçə uğrunda döyüş aparmağa məcbur oldu. 
Yalnız mayın 31-də Qızıl Ordu şəhəri tam nəzarət altına 
ala bildi. Əsgərlər və erməni könüllüləri şəhərin küçələrini 
əsl soyqırım meydanına çevirdilər. Minlərlə dinc sakin, o 
cümlədən qadınlar, qocalar, uşaqlar qətlə yetirildi. 
Üsyandan sonra Gəncədə Azərbaycan Inqilab 
Komitəsinin fövqəladə komissarı H. Sultanov rus 
hərbçilərinə «xalq düşmənlərinin» axtarışında böyük 
kömək göstərirdi. Yüzlərlə Gəncə sakini həbs edilir. 
Azərbaycanın böyük maarifpərvəri və yazıçısı Firudin bəy 
Köçərli də var idi. Bölşeviklər 13 mindən çox adamı qətlə 
yetirdilər.
Gəncə üsyanından sonra Milli Ordu və XI Ordu 
arasında yaranmış qarşıdurma mayın ortalarında 
Tərtərdə insan qırğınına səbəb olan yeni üsyan dalğası 
yaratdı və bu bütün qarabağa yayıldı.Qarabağın müxtəlif 

---

341 
yerlərində yerləşən Azərbaycan milli Ordusunun Şəki, 
Tatar, Cavanşir, Ağdam suvari alayları, Bakı piyada alayı 
və iki topçu dviziyası XI Ordunun, yerli hakimiyyətin və 
erməni daşnaqlarının hərəkətlərinə biganə qalmış və 
onların qarşısını almağa cəhd göstərirdilər. Odur ki, xalq 
milli orduya inanırdı. Bu isə bolşevik hakimiyyətini 
narahat edirdi və o XI Ordunun qarşısına milli ordumuzu 
tərksilah etmək vəzifəsini qoydu.
Bolşevik ordusunun 2 dviziyası hərbi əməliyyatı 
iyunun 10-
da başladı. «qırmızılar» hərbi təyyarələrlə 
Tərtəri və ətraf kəndləri bombardman etdilər. Azərbaycan 
əsgərləri igidliklə vuruşurdular. Lakin qüvvələr qeyri-
bərabər idi və qoşunlarımız geri çəkildi. Düşmən Tərtəri 
ələ keçirdi. Dinc əhaliyə qarşı düşmən cəza tədbirləri 
apardı. Bəzi kəndlər tamamilə məhv edildi. Minlərlə kəndli 
doğma yurdlarından didərgin düşdülər.
Bu zaman Qafqazda və Zaqafqaziyada Qızıl 
imperiyaya 
qarşı 
mübarizə 
aparan 
qüvvələri 
birləşdirməyə cəhdlər göstərilirdi. Dağıstandan bir qrup 
türk zabiti və əsgəri general Nuru paşanın rəhbərliyi ilə 
Şuşaya üsyan etmiş xalqa köməyə gəldi. Üsyançılar 
Qarabağda sovet hakimiyyətini devirib, Nuru paşanı 
Qarabağın diktatoru elan etdilər. Lakin XI ordunun əlavə 
hissələri ermənilərin iştirakı ilə iyunun 11-də Ağdamı, 
iyunun 14-
də isə Xankəndini və Şuşanı tutdular. 
Azərbaycan Ordusunun əsgərləri vətəni tərk etməyə 
məcbur oldular.
Iyunun əvvəllərində Nuxa, Göyçay, Quba və başqa 
bölgələrdə də xalq üsyanları baş vermişdi.
Qarabağ hadisələrinin davam etdiyi günlərdə 
Zaqatalada üsyan başlandı. May ayında burada kütləvi 
həbslər aparıldı ki, bu da xalqın etirazına səbəb oldu. 
İyunun 5-də üsyançılar Zaqatalaya daxil oldular, 
kommunistləri həbs etdilər. Üsyançılar bu bölgədə 

---

342 
yerləşən milli ordunun suvari alayı da qoşuldu. Birləşmiş 
hərbi qüvvələrinin başında peşəkar hərbçi Əhmədiyev və 
Hafiz Əfəndi dururdular. Onlar iyunun 7-də Qaxa daxil 
oldular. Qumıx çayı ətrafında düşməni məğlub etdilər. 
Iyunun 16-
da Qarabağdan Qırmızı Ordunun hərbi 
qüvvələri təcili Zaqatalaya keçirildi və iyunun 18-də şəhər 
yenidən işğal olundu.
1920-
ci ilin yayında Şəmkir qəzası Müşkürlü kəndi 
ətrafında üsyan baş vermişdi. Burada 29 kişi, 49 qadın 
şəhid olmuşdu. Üsyan yatırılmışdı.
Cavanşir qəzasında Sultan bəyin başçılığı ilə üsyan 
ba
ş vermişdi. Avqustda Lənkəranda da üsyan məğlub 
edildi.
Bolşevik 
rejiminə 
qarşı 
müəssisələrdə, 
neft 
sənayesində sabotaj, tətillər təşkil edilirdi. Bakıda «Yanar 
ürək» adlı diversiya qrupu fəaliyyət göstərirdi.
Bu dövrün üsyanları məğlubiyyətə uğradı, çünki onlar 
bir-
birilə əlaqədə olmadan vahid mərəkəzdən idarə idarə 
olunmadan, müxtəlif vaxtlarda və plansız keçirilirdi, onlar 
ümumi xalq üsyanına çevrilmədi və əvvəlcədən 
məğlubiyyətə məhkum idi.