Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Manna dövlətinin zəifləməsi və süqutu. Manna 
dövləti skif və midiyalılarla ittifaqa girərək Assuriyaya
qarşı müvvəffəqiyyətli mübarizə aparmış, Assuriya Urartu 
torpaqları hesabına sərhədlərini xeyli genişəndirmişdi. 
Assur çayı Aşşbanapalın (e.ə. 669-627-ci illər) dövründə 
Assuriyanın şərqə hücumları yenidən güclənmişdi. O, ilk 
növbədə Mannanın tutduğu Assuriya torpaqlarını dinc
yolla geri qaytarmağa çalışırdı. Lakin buna nail
olmadığından e.ə. 660-cı ildə Assuriya qoşunları 
Mannaya 
soxulmuşdu. 
Manna 
hökmdarı 
Aheri 
məğlubiyyətə uğramış və məğlubiyyətdən sonra

---

35 
daxilində ziddiyyətlər kəskinləşmişdi. Üsyan nəticəsində 
Ahşeri öldürülmüşdü. 
Ahşerin ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu Uralli 
keçmişdi. O, öz oğlunu kömək üçün Aşşurbanapalın 
yanına (həmdə münasibətləri bərpa etmək üçün), 
Aşşurbanapal isə Mannaya sülh elçisi göndərmişdi. 
Bundan sonra Uralli Aşşurbanapaldan asılı vəziyyətə 
düşdü və Assuriyanın sadiq müttəfiqinə çevrilən Manna 
Babilistan çarlığı və Midiyaya qarşı müharibələrdə ona 
kömək göstərmişdi. E.ə. 616-cı ildə Midiya və Babilistan 
qoşunları 
Assuriyaya 
köməyə 
gələn 
mannalıları 
darmadağın etmişdilər. Nəticə etibarı ilə e.ə. 615-610-cu
illərdə Manna Midiyaya tabe edilmiş və bir dövlət kimi 
tarixdən silinmişdi. 
Manalılardan şərqdə və cənub-şərqdə midiya 
tayfaları yaşamışlar. Onların haqqında ilk məlumata e.ə. 
834-
cü ildə assur çarı III Salmanasarın kitabəsində rast 
gəlmək olar. Qədim Yunan tarixçisi Herodot (e.ə. 484-
425) midiyalıların altı tayfadan ibarət olduğunu qeyd edir. 
E.ə. I minilliyin başlanğıcında midiya tayfalarının 
yaşadıqları ərazidə bir sıra kiçik dövlət qurumları 
meydana çıxmışdır. 
Skiflərin Ön Asiyaya hücumu Assuriya ilə onun 
düşmənləri, o cümlədən Midiya arasında qüvvələr nisbəti 
dəyişdi. E.ə. VII əsrin 70-ci illərində Assuriya zülmünə
qarşı güclü üsyan baş verdi. Üsyana Midiya tayfalarından 
birinin hakimi Kaştariti rəhbərlik edirdi. Kaştariti 
Assuriyaya qarşı mübarizədə Manna və skiflərlə ittifaq 
yaratmışdı. 
E.ə. VII əsrin ikinci yarısında Midiya müstəqillik 
qazandı və işğalçılıq müharibələrinə başlamışdı. 
Midiyanın ən görkəmli hökmdarı Kiaksar (e.ə. 625-585) 
skiflərin asılılığından qurtararaq müstəqil xarici siyasət 
yürütməyə başlamışdı. Herodotun yazdığına görə skiflər 

---

36 
28 il Midiya üzərində hökmranlıq etmişdilər. Kiaksar skif 
başçılarını yanına dəvət etmiş, onları qılıncdan 
keçirmişdi. Skiflərin bir hissəsi Dərbənd keçidi vasitəsi ilə 
şimala getmiş, qalanları isə yerli tayfalarla qaynayıb 
qarışmışdılar. 
E.ə. 614-cü ildə Kiaksar Assuriyaya qarşı 
mübarizəyə başlamışdı. Yeni Babilistanda Assuriyaya 
qarşı rəsmi ittifaq bağlamışdı. E.ə. 612-ci ildə müttəfiq
qoşunları Assuriyanın paytaxtı “şirlər yatağın” adlanan 
Ninəvə şəhərini üç aylıq mühasirədən sonra ələ keçirib 
yandırmışdı. E.ə. 605-ci ildə Karxemiş qalasının alınması 
ilə Şərqin ən qüdrətli dövləti olan Assuriyanın varlığına 
son qoyuldu, tarix səhnəsindən silindi. Assuriyanın cənub 
torpaqları Yeni Babilistana, şimal torpaqlar isə Midiyaya 
birləşdirilmişdi. Manna da Midiya dövlətinə birləşdirildi. 
Kiaksarın ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu 
Astiaq (e.ə. 585-550) keçmişdi. Astiaq atasının siyasətini
davam etdirməyə cəhd göstərsə də buna nail ola 
bilməmişdi. Onun dövründə Midiyada daxili ziddiyyətlər 
kəskinləşmişdi. Hakim sinfə qarşı xalq kütlələrinin 
narazılığı artmışdı. Eyni zamanda hakim sinif içərisində 
mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq cəhdləri güclənmişdi. 
Astiaqın mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək siyasəti 
əyanların mənafeyinə toxunduğundan onlar şahın 
siyasətinə qarşı çıxmışdılar. Astiaqa qarşı hazırlanmış 
sui-
istifadə kahin maqlar da iştirak etmişdilər. Midiyaya 
tabe olan əyalətlərdə müstəqillik meylləri güclənmişdi. 
Qədim Şərqdə siyasi vəziyyətin dəyişməsi Astiaqa fəal 
xarici siyasətin iflasa uğraması Midiya dövlətini zəiflətmiş 
və onun süqutunu sürətləndirmişdi. Antik mənbələrində 
Midiyanın 
süqutu 
Astiaqın 
zülmkarlığı 
ilə 
əlaqələndirilmişdi. Midiyanın zəiflənməsindən istifadə 
edən fars tayfaları e.ə. 553-cü ildə satran (canişin) Kirin 
başçılığı ilə üsyan qaldırmışdılar. Bu mübarizədə 

---

37 
Astiaqdan narazı olan Midiya əyanları farslara 
qoşulmuşdular. Üsyan üç il davam etmişdi. E.ə. 550-ci 
ildə həlledici döyüşdə Midiya qoşunları məğlub edilmiş və 
Astiaq əsir alınmışdı. Beləliklə, mübarizə üsyançıların 
qələbəsi ilə başa çatmışdı. Kirin hakimiyyətə gəlməsi ilə 
Iran tarixində Əhəminələr sülaləsinin hakimiyyəti başlanır 
(onların hakimiyyətini e.ə. I əsrin əvvəllərində parfiya 
sülaləsi əvəz etmişdi). Kir Əhəmənilər imperiyasının ilk 
şahı olmuşdu. Azərbaycan da bu imperiyanın tərkibində 
qaldı. 
Əhəmənilər imperiyası bu və ya digər işğalçı
şahların hərbi müvəffəqiyyətləri nəticəsində birləşdirilmiş 
və məğlubiyyətləri nəticəsində dağılmış tayfa və xalqların 
iqtisadi əsası olmayan təsadüfi birliyindən ibarət idi.
Əsarət altına alınmış xalqların və tayfaların çıxışları, 
daxili çəkişmələr Əhəmənilər imperiyasının əsaslarını 
sarsıtmışdı. E.ə. IV əsrin ikinci yarısında süquta doğru 
gedən Əhəmənilər imperiyası Makedoniyalı Isgəndərin 
zərbələri altında məhv olmuşdu. E.ə. 334-cü ildə Kiçik 
Asiyaya qoşun çıxaran Isgəndərə qarşı Iran şahı III Dara 
bütün əyalətlərdən küllü miqdarda qoşun toplamışdı. Bu 
hərbi qüvvələr arasında Azərbaycan ərazisində yaşayan 
tayfalardan olan dəstələr var idi. Onlara Midiya satrapı 
Atropat başçılıq etmişdi. Atropat həm də III Daranın 
kəşfiyyat dəstəsinin rəhbəri olmuşdu. Isgəndər III Daranı 
dalbada
l məğlubiyyətə uğradaraq tezliklə Kiçik Asiya və 
Misiri ələ keçirmişdi. E.ə. 331-ci ildə Qavqamel 
yaxınlığındakı həlledici döyüş oldu. Qavqamel döyüşü 
Əhəmənilər 
ordusunun 
darmadağın 
edilməsi 
ilə 
nəticələnmişdi. Öz yaxın adamları ilə Həmədana çəkilən 
III D
ara yeni qoşun toplamaq ümidində idi. Lakin, o, 
buna nail ola bilməmiş və Orta Asiyaya qaçarkən yaxın 
adamları tərəfindən öldürülmüşdü. Beləliklə, Əhəmənilər 

---

38 
imperiyasında olan torpaqlar Isgəndərin imperiyasına 
qatılmışdı.