Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Torpaq sahibliyi
. Dövlət torpaqları əraziyi-divani, 
şah və onun ailə üzvlərinin torpaqları isə xassə ərazisi 
(əraziyi-xasseyi-şərifə) adlanırdı. Bu ikisi geniş torpaq 
sah
ələrini özündə birləşdirirdiHər iki əmlakın idarə 
olunmasına şah özü başçılıq edirdi. Əraziyi-divaninin 
maliyyə işləri ilə sərkari-divan, xassəninki ilə sərkari-
xassə məşğul olurdu.
Mülki və hərbi qulluqçulara xidmətlərinə görə, dövlət 
torpaqlarından soyurqal, tiyul (çox nadir hallarda iqta) 
adı ilə ömürlük, yaxud irsi mülklər verilirdi.
Ənənəvi vəqf əmlakı xeyli genişlənmişdi. Vəqf 
əmlakına geniş torpaq sahələri ilə yanaşı kəhrizlər, 
dükanlar, 
rastabazarlar, 
sənətkar 
karxanaları, 
karvansaralar, dəyirmanlar, hamamlar və s. daxil idi. 
Vəqflər iki yerə bölünürdü. Bunlardan vəqfi-xeyriyyə dini 
idarələrin, vəqfi-əhliyyə isə din xadimlərinin mülkləri idi.
Feodalların şəxsi torpaq sahibliyi mülk idi. Mülk 
sahibinin islam qanunları əsasında dövlətdən torpaq 
alma
q hüququ vardı. İcma torpaq sahibliyinə camaat da 
deyilirdi. Bu torpaqlar kənd icmaçılarının - camaatın 
istifadəsində idi.
Hakim zümrə. Kəndlilər. XVI-XVII yüzillərdə hakim 
zümrə dörd əsas qola bölünürdü: 1. Yarımköçəri qızılbaş 
tayfaların hərbi əyanları (başqa tayfalardan və şah 
qvardiyası sıralarından olan hərbçilər də buraya daxil idi, 
ancaq onlar sayca çox deyildi); 2. Ali müsəlman 
ruhaniləri; 3. Mərkəzi və yerli idarələrin mülki məmurları; 
4. Qədim oturaq yerli əyanlar. 
Vergi və mükəlləfiyyətlər. Kənd və şəhər əhalisi 
dövlətə, sahibkarlara müxtəlif vergilər ödəyirdilər. Eyni 
zamanda bir çox mükəlləfiyyətlər daşıyırdılar. Səfəvilər 
dövründə vergilərin toplanmasında bir çox illər Uzun 
Həsənin Qanunnaməsi əsas götürülmüşdü. Ağqoyunlu 
Sultan Yaqubun 1488-
ci il fərmanında adı keçən 27, 

---

176 
Ağqoyunlu Qasımın isə 1498-ci ildə soyurqal haqqındakı 
fərmanında xatırladılan 31 növ vergi və mükəlləfiyyətin 
demək olar hamısı qüvvədə qalırdı. 
Malcəhət (xərac) başlıca vergi olub, torpağın 
münbitliyinə və ya yığılan məhsulun həcminə görə 
alınırdı. Vergi ümumi məhsulun 1/5, yaxud 1/3 hissəsinə 
bərabər idi. Bağbaşı bağlardan toplanılan məhsulun 1/10 
həcmində alınırdı; Çobanbəyi otlaqlardan istifadə 
əvəzinə alınırdı. Ələfə və üləfə ordunun ərzağı və atlarına 
verilən yem, ulaq nəqliyyat mükəlləfiyyəti, qonalgə yol 
gedən elçi, qasid məmura verilən yer və ərzaq, rəsmi-
sədarə baş ruhani xeyrinə yığılan rüsum, rəsmi-vüzarə 
vəzirlərin xeyrinə alınan rüsum, rüsum daruğəyi polis 
rəisi üçün alınan rüsum, rüsumi-ümmal maliyyə idarəsi 
işçiləri üçün alınan rüsum idi. 
XVI-
XVII yüzillərdə Azərbaycanda torpaq rentası 
məhsul, pul və biyar şəklində mənimsənilirdi. Avarizat 
adlı vergi məhsulla da, pulla da alınır və bəzən isə işləyib 
ödəmə şəklində yerinə yetirilirdi. Ancaq əvvəlki 
yüzilliklərdə olduğu kimi vergilər əsasən məhsul (natura) 
şəklində ödənilirdi.