Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Partiyanın yeni təşkilatları yaranırdı. Onlardan biri də 
Bakı təşkilatı idi. Bu təşkilatın 1918-ci ilin yanvarından 
«Azərbaycan» adlı siyasi-ictimai qəzeti də çıxırdı.
Bu dövrdə Azərbaycanda əsas siyasi partiya olan 
ADR 
«Ictimaiyyənin 
Amiyyun-Mücahid»-in 
Təbriz 
təşkilatının keçmiş üzvləri əlaqə saxlayırdılar. Halbuki 
mərkəzi 
Tiflisdə 
yerləşən 
«Mütərəqqi 
Iranlılar» 
partiyasının Cənubi Azərbaycandakı şöbələri «Nüsrət», 
«Əhrar» və s. birləşərək özlərini ADR-ə qarşı qoyurdular. 
Beləliklə, fevral inqilabından sonra Cənubdakı siyasi 
canlanma sonrakı daha mühüm hadisələr üçün hazırlıq 
oldu. 
1917-
ci ilin noyabr və dekabr aylarında Təbriz, 
Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Sərab, Zəncan və s. şəhərlərdə 
keçirilən 
izdihamlı 
mitinqlərdə 
əhali 
ingilis 
imperialistlərinin 
əlində 
oyuncağa 
çevrilmiş 
Vüsüqqüddövlə kabinəsinin istefasını tələb edirdi.

---

307 
1917-
ci il noyabrın 28-i və dekabrın 3-də Təbrizdə 2 
mitinq xüsusilə izdihamlı idi. Cənubi Azərbaycanı və 
Iranın başqa yerlərini bürüyən çıxışlar nəticəsində 
Vüsüqqüddövlə və onun əlaltıları 1917-ci ilin sonunda 
istefa verməyə məcbur oldular. 
Oktyabr çevrilişindən sonra rus qoşunları Irandan 
çıxarıldı. Ingilis hökuməti isə 1918i ilin yanvarında 
general Denstervilin xüsusi hərbi dəstəsini Irana 
göndərdi. Bu dəstə Ənzəli və Rəşti, sonra isə Bakını işğal 
etməli idi. Cənuba isə başqa dəstələr göndərildi. Onlar 
Zəncan və Miyanəni işğal etdilər. Xoy və Urmiyada ingilis 
zabitlərini komandanlığı altında polis və qoşun dəstələri 
yerləşdirildi. 
Ingilispərəst 
Vüsüqqüddövlə 
yenidən 
hakimiyyətə gətirildi.
Şimalda erməni daşnak hissələrinin bolşeviklərin 
himayəsi ilə həyata keçirdikləri soyqırımı cənubda da 
ingilis-
fransız-rus zabitlərinin təhrikilə erməni-aysor və 
kürdlər tərəfindən törədilirdi. 1918-ci ilin əvvəllərində türk 
hərbi hissələrinin azərbaycanlılara qarşı törədilən erməni 
vəhşiliklərinin qarşısını almaq üçün Cənubi Qafqaza və 
Cənubi Azərbaycana daxil olması vəziyyəti dəyişdirdi. 
Türk qoşunları Maku xanlığını, Urmiya, Səlmas və Təbrizi
tutdular. 
Lakin 
Osmanlı 
Türkiyəsinin 
dünya 
müharibəsində məğlub olması türk qoşununun həm 
şimaldan, həm də Cənubdan çıxarılmasına səbəb oldu. 
Onların yerini ingilis qoşunu tutdu.
1919-cu il avqustun 9-
da Vüsüqqüddövlə hökuməti 
Iranı siyasi və iqtisadi cəhətdən İngiltərədən tam asılı 
hala salan 
İngiltərə-Iran sazişi imzaladı. Bu isə bütün 
Iranda etiraz nümayişlərinə səbəb oldu. Hərəkatın 
kul
minasiya nöqtəsi Təbriz silahlı üsyanına doğru gedirdi. 
ADR artıq passiv mübarizə mövqeyindən uzaqlaşıb 
hökumətə qəti surətdə öz tələblərini bildirdi. 1920-ci ilin 
əvvəlində partiya silahlı üsyana hazırlıq haqqında qərar 

---

308 
qəbul etdi. Bu zaman hökumət nümayişçilərə qarşı cəza 
tədbirləri həyata keçirirdi. 1920-ci il aprelin ilk günlərində 
ADR-
nin üzvlərindən də bir neçəsi polis tərəfindən həbs 
olunmuşdu. Belələiklə, aprelin 6-da ayağa qalxmış 
demokratlar 
silahlanaraq 
«Təcəddüd» 
qəzeti 
redaksiyasında toplandılar.
Aprelin 7-
nə keçən gecə redaksiya binasında ADR-
nin rəhbərliyi ilə silahlı üsyan planı hazırlandı. «Ədalət»