Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Azərbaycan 
Zaqafqaziya 
 
dövlətçiliyi 
sistemində. 1918-ci ilin əvvəllərində Zaqafqaziyada 
vəziyyət son dərəcə mürəkkəb olaraq qalırdı. Rusiyanın 
Almaniya ilə Brest-Litovskda sülh danışıqları boşa 
çıxdıqdan sonra 1917-ci il dekabrın 6-da alman-türk 
qoşunları hücuma keçmişdilər. Regionda heç bir nüfuzu 
və kifayət qədər güclü hakimiyyəti olmayan Zaqafqaziya 
Komissarlığı özünü buraxmaq məcburiyyətində qaldı. 
1918-
ci il fevralın 22-də Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya 
Müəssisələr Məclisinə seçilmiş deputatların yığıncağında 
Zaqafqaziya Seymini
n yaradılması və yerli hakimiyyətin 
bu orqana verilməsi haqqında qərar qəbul edildi. 
1918-
ci il fevralın 23-də üç əsas partiya 
fra
ksiyalarının 
nümayəndələrindən 
ibarət 
olan 
Zaqafqaziya Seymi öz işinə başladı. 
Zaqafqaziya 
Seymində 
Azərbaycan 
siyasi 
partiyal
arının 44 nümayəndəsi var idi. Onlardan 
hümmətçi menşevik olan 3 nəfər gürcü fraksiyası kimi
birləşmişdilər, ancaq bu fraksiya gürcü və erməni 
fraksiyalarından fərqli olaraq, çox dağınıq şəkildə 
fəaliyyət göstərdi. 
Zaqafqaziya Seymi Y.H. Gegeçkori başda olmaqla 
Zaqafqaziya hökumətini təşkil etdi. 

---

295 
Seymin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri 
yaxınlaşan sülh danışıqları üçün hüquqi baza yaratmaq 
idi. 
Zaqafqaziya Seymi hələ Türkiyə ilə sülh 
danışıqlarına hazırlaşdığı vaxt Brestdə Rusiya ilə 
Almaniya arasında separat müqavilə imzalanmışdı və 
onun bir şəraitinə görə Ərdəhan, Qars və Batum 
Türkiyəyə verilməli idi. Zaqafqaziya Seymi Brest 
sülhünün bu şərtini qəbul etmədi və Petroqradda XKS 
adına teleqram göndərərək bildirdi ki, «Brest sülhünü 
tanımır, çünki Zaqafqaziya heç vaxt bolşeviklərin və Xalq 
Komissarları Sovetinin hakimiyyətini qəbul etməmişdir». 
Türkiyə isə Brest sülhünün qərarlarına əsaslanaraq, 
Zaqafqaziya Seyminə Qars, Batum və Ərdəhanı dərhal 
boşaltması haqqında ultimatum verdi. Belə bir şəraitdə 
1918-
ci il martın 14-də Trabzonda Türkiyə ilə 
Zaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyətləri arasında 
sülh konfransı açıldı. 
Konfransda Türkiyə nümayəndəliyi mövqeyini 
açıqlayaraq bildirdi ki, əgər Zaqafqaziya beynəlxalq 
hüququn subyekti olmaq istəyirsə, tezliklə Rusiyadan 
ayrılmalı və öz müstəqilliyini elan etməlidir. 
Seymdə mübahisələr getdiyi bir vaxtda Türkiyə 
tərəfi qətiyyətlə bəyan etdi ki, Zaqafqaziya Seymi ilə sülh 
Brest-
Litovsk müqaviləsinin məlum şərti əsasında 
bağlanacaq. 
Mart ayının 25-də Seymin Rəyasət Heyətinin və 
fraksiya nümayəndələrinin birgə iclasında Azərbaycan 
deputatları Türkiyənin ultimatumunu qəbul etmək təklifini 
irəli sürdülər. Fraksiya adından çıxış edən M.Y.Mehdiyev 
bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, 
müsəlman 
fraksiyası 
sülh 
danışıqlarını 
müdafiə 
etməyəcək. Çıxış edən Azərbaycan nümayəndələri 
Türkiyə ilə müharibə aparılmasına razı olmadıqlarını 

---

296 
bildirirdilər. Bununla belə, X.Xasməmmədov Türkiyəyə 
güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından Batumun 
çıxarılmasını təklif etdi. O, Bakı neft kəmərinin son 
məntəqəsi olan Batumun Zaqafqaziyanın tərkibində 
çaxlanmasını Azərbaycan neft sənayesinin mənafeyinə 
uyğun hesab edirdi. 
Türkiyə tərəfinin güzəştə getmək və Zaqafqaziya 
rəhbərlərinin 
reallıqla 
hesablaşmaq 
istəməmələri
danışıqların pozulmasına gətirib çıxartdı. 
Aprel ayının 6-da Türkiyə tərəfi Zaqafqaziya 
nümayəndələrinə Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini 
qəbul edib-etməmək barəsində 48 saat ərzində cavab 
verilməsini tələb edən ultimatum təqdim etdi. Eyni 
zamanda danışıqlara yenidən başlamaq üçün Cənubi 
Qafqazın müstəqilliyini elan etməsi barədə əvvəlki şərtini 
çıxardı. 
Nümayəndə heyəti başçısı A.Çxengeli Türkiyə 
tərəfinin ultimatumunu qəbul etmək qərarına gəldi. Lakin 
gec idi, çünki artıq Türkiyə qoşunları Batumdan başqa 
həmin ərazilərin hamısını tutmuşdu. 
Aprelin 13-
də Seymin, hökumətin və fraksiya 
nümayəndələrinin birgə iclasında danışıqların gedişi 
müzakirə olundu. 
«Müsavat», bitərəflər qrupu və «Ittihad» məsələyə 
münasibətdə eyni mövqedən çıxış edərək, müharibə 
əleyhinə birgə qətnamə qəbul etdilər. 
Lakin Seym elə həmin iclasda Trabzon 
danışıqlarını dayandırmaq və Türkiyə ilə müharibəyə 
hazırlaşmaq haqqında qərar qəbul etdi. Ölkədə hərbi 
vəziyyət elan edildi və Y.Gegeçkori, N.Ramişvili və X. 
Karçikyandan ibarət Ali Müdafiə Şurası yaradıldı. 
Azərbaycan 
nümayəndəsinin 
bu 
Şuraya 
daxil 
edilməməsinin əsas səbəbi müsəlman fraksiyasının 
hadisələrin gedişinə təsir imkanlarını azaltmaq idi. 

---

297 
Lakin bu tədbirlər də Türkiyə qoşunlarının 
irəliləməsini dayandıra bilmədi və onlar 1918-ci il aprelin 
14-
də Batumu tutdular.