Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Sual 3. 1917-1920-
ci illərdə Cənubi Azərbaycanda 
milli-
azadlıq hərəkatı 
İranın dünya müharibəsində özünü bitərəf elan 
etməsinə baxmayaraq Cənubi Azərbaycanın ərazisi 
Antanta ilə almanların hərbi əməliyyatları meydanına 
çevrilmişdi. Bu isə əhalinin vəziyyətini son dərəcə 
ağırlaşdırmış, ölkədə qiymətlər bahalaşmış, aclıq və 
yoluxucu xəstəliklər yayılmışdı. 1917-ci il fevral burjua-
demokratik inqilabının qələbə çalması və Rusiyada 

---

305 
çarizmin devrilməsi xəbəri Cənubi Azərbaycanda da milli-
azadlıq və demokratik hərəkatın canlanmasına səbəb 
oldu. Əhalinin hərəkatına Iran Demokrat Partiyasının 
Azərbaycan əyalət komitəsi istiqamət verirdi. Komitəyə 
1905-1911-
ci illər Iran məşrutə hərəkatında fəal iştirak 
etmiş və mətinləşmiş Şeyx Məhəmməd Xiyabani başçılıq 
edirdi.
Rusiyada fevral inqilabının qələbəsi xəbərindən sonra 
IDP-
nin AƏK açıq işə keçdi. Aprelin 7-də Təbrizin 
Topxana mey
danında Konstitusiyanın elan olunmasının 
10 illiyi ilə əlaqədar təntənəli mitinq keçirildi. Tədricən 
əyalətlərdəki təşkilatlar formalaşmağa başladı. Belə ki, 
Sərab, Ərdəbil, Zəncan, Urmiyada partiya komitələri 
fəaliyyət göstərirdi.
Aprelin 9-
dan «Təcəddüd» adlı qəzet AƏK-nin 
mətbuat orqanı kimi nəşr olunmağa başladı. Fars dilində 
çıxan bu qəzet Tehrana və digər Iran şəhərlərinə 
göndərilirdi. Təşkilatın sosial-bazası əsasən orta və xırda 
burjuaziyanın, ziyalı və aşağı ruhani nümayəndələrindən 
ibarət idi. Əsas məqsəd və vəzifələr isə xarici işğalçıların 
ölkədən qovulması Cənubi Azərbaycana muxtariyyət 
verilməsi idi. Hərəkatın başlanğıcı üçün «azad Iran», 
«bütün xalqların qardaşlığı» kimi çağırışlar, həmçinin 
Irandakı rus ordusunun sıralarında olan sosial-
demo
kratların bilavasitə təsirilə irəli sürülən «Yaşasın 
sosializm», «Bütün xalqların zəhmətkeşləri birləşin» kimi 
solçu şüarlar idi.
Cənubda mübarizə əhval-ruhiyyəsi artdıqca Təbriz, 
Urmiya və Ərdəbildə dövlət məmurlarının özbaşınalığına 
qarşı həyəcan və çıxışlar baş verirdi. 1917-ci il iyunun 17-
də Təbrizdə başlanan çıxışlar vali Sərdar Rəşidə qarşı 
çevrilmişdi. Tehran onun istefasına razılıq verdikdən 
sonra xalqın intiqamından qorxan vali Ala-Qapıda 

---

306 
gizləndi və iyunun 21-də gecə Təbrizi tərk etdi. Üç 
gündən sonra yeni vali Şərifüddövlə təyin olundu.
Urmiyada 
da 
xalq 
mahalın 
baş 
hakimi 
Etimadüddövlənin özbaşınalığı əleyhinə çıxdı. O, həbs 
olunaraq ölüm cəzasına məhkum 1917-ci il avqustun 24-
də Təbrizdə əyalət komitəsinin konfransı açıldı. 
Konfransda Təbrizdən və Azərbaycanın müxtəlif 
vilayətlərindən 490 nümayəndə iştirak edirdi. Konfrans 
ADR0ni müstəqil elan etdi. Xiyabani başda olmaqla MK-
ni seçdi.
Konfrans partiyanın qarşıda duran vəzifələrini 
müəyyən etdi. Təşkilatın təkamül yolunu seçməsi 
vurğulandı və yeni şəraitlə bağlı hərəkət xətti təsdiqləndi.
Əncümənlərə olan böyük ehtiyacı nəzərə alan 
konfrans yaxın zamanda əyalət və məhəlli əncümənlərinə 
seçkilərin 
başqa 
siyasi 
qruplarla 
birləşmədən 
keçirilməsinin zəruriliyini MK-nın nəzərinə çatdırdı.