Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи
Azərbaycanda monqol əsarəti
Yüklə 1,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.
Azərbaycanda monqol əsarəti. Sual 1. Ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi. Azərbaycan Xilafətin tərkibində. Ərəb əsarətinə qarşı Azərbaycan xalqının azadlıq mübarizəsi VII əsrin 40-cı illərində Azərbaycan yeni bir işğalçının – ərəblərin hücumuna məruz qaldı. Ərəblər Ərəbistan yarımadasında yaşayırdılar. Ön Asiyada qulda rlıq cəmiyyətlərinin böhrana öz təsirini Ərəbistan yarımadasında da göstərdi. VII əsrin sonu VIII əsrin əvvəllərində Ərəbistanda feodal münasibətləri yaranmağa başladı. Bu zaman bütpərəstliyin əksinə olaraq vahid allahlığı təbliğ edən yeni bir din – Islam meydana gəldi. Onun banisi Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s) idi. Islamı (ərəbcə itaət deməkdir) qəbul edənlər müsəlman adlandırılmışdır. Bu dinin əsas ehkamları Quranda (ərəbcə qiraət deməkdir) əsaslandırılmışdır. 56 Ərəb dövlətinin yaranması, onun işğalçılıq müharibələri ilə eyni bir vaxtda düşmüşdür. Qabaq Asiyada mövcud olan iki böyük dövlət – Iran və Bizans arasında gedən uzun sürən müharibələr onları taqətdən salmış, ərəb istilalarına əlverişli şərait yaranmışdır. Ərəb dövlətinin ilk işğalçılıq müharibələrinə şəxsən Məhəmməd başçılıq etmişdir. Onun ölümündən (632) sonra hakimiyyətə keçmiş dörd xəlifənin dövründə (Əbubəkr 632- 634, Ömər – 634-644, Osman- 644-656, Əli – 656- 661) ərəb işğalları daha da genişlənmişdir. Əbubəkrin iki illik hakimiyyəti zamanı islam dini Ərəbistanda sabitləşmiş Suriya və Iraqın işğalına başlamışdır. Onun ölümündən sonra vərəsəlik asanlıqla həll edilmiş onun varisi təyin etdiyi Ömər hakimiyyətə keçmişdir. Ömərin 10 illik hakimiyyəti dövründə Xilafət daha da möhkəmlənmiş və işğalçılıq planları genişləndirilmişdir. Iraq, Suriya, Misir işğal edilmişdir. O, Islamın möhkəmlənməsinə və yayılmasına xüsusi diqqət vermişdir. Yarmuq (636) döyüşündə Bizans qoşunları məğlub edilmiş Suriya ələ keçirilmişdir. Bundan sonra ərəb qoşunları Irana yol açdı. 638-ci ildə Kadsiyyə yaxınlığında Iran qoşunları məğlub edildi. Iraqın əsas hissəsi tutuldu. 642-ci ildə Nəhavənd döyüşündə ərəblər ikinci böyük qələbə qazandılar. Sasanilərin paytaxtı Mədinəyə yol açıldı. Iranın daxilində olan çəkişmələr qüvvələri birləşdirməyə imkan vermirdi. Sasani hökmdarı II Yezdəgird Mədaini mühasirəyə alan ərəb qoşunlarına qarşı sərkərdə Rüstəmin başçılığı ilə 80 min qoşun göndərdi. Iran qoşunlarının tərkibində alban dəstələri də var idi. Mədainin 4 aylıq mühasirəsi Iran qoşunlarının məğlubiyyəti və sərkərdə Rüstəmin öldürülməsi ilə başa çatdı. Ərəblərə qarşı mübarizədə alban hökmdarının oğlu gənc sərkərdə Cavanşir və onun 20 minlik atlı dəstəsində iştirak edirdi. Alban tarixçisi 57 Musa Kalankaytuklu yazır ki, Qadisiyyə döyüşündə Cavanşir böyük qəhrəmanlıq göstərmiş şəxsən iki döyüşə girmiş düşmənlərdən ikisini yerə sərmiş, özü bir neçə yerdən yaralanaraq düşmənin təqibi altında Dəclə çayını üzüb keçmişdir. Ona bayraq, iki qızıl mizraq, qalxan, kəmər, qılınc bağışlamış, başına tac qoymuşdur. Lakin sasanilərin məğlubiyyətindən sonra Cavanşir Albaniyaya qayıtmışdır. Ərəb qoşunlarının zərbələri altında məğlub edilmiş Iran qoşunlarının qalıqları şimala-Arana soxuldular. Onlar Bərdəni ələ keçirmiş və əhalini qarət etmişdir. Cavanşir o nları məğlubiyyətə uğratmış və Albaniyadan qovmuşdur (Cavanşir Sünnik və Iberiya ilə ittifaqa girmişdir). Cavanşir Albaniyanı müstəqil idarə etməyə başlamışdır. 651-52- ci illərdə Iran feodalları yenidən Albaniyaya soxulsa da məğlub edilmişdir. Iran torpaq larını ələ keçirdikdən sonra ərəblər 639- cu ildə Cənubi Azərbaycana soxuldular. Onlar burada ciddi müqavimətə rast gəldilər. Azərbaycan qoşunlarına mərzban Isfəndiyar ibn Ferruxzad başçılıq edirdi. Lakin vuruşmada ərəblər qalib gəlmiş, Isfəndiyar isə əsir düşmüşdür. 644-cü ildə bağlanan müqavilənin şərtinə görə, azərbaycanlılar ərəblərin hakimiyyətini qəbul etmədi, vergi verməli, hər bir ailə bir sutka ərzində əsgərini saxlamalı idi. Bunun müqablində ərəblər yerli əhalinin dilində, adət-ənənəsinə toxunmaya caqlarını öhdələrinə götürürdülər. Ərəb ordusunda xidmət edənlər həmin ilin vergisindən azad edilirdilər. Ərəb qoşunları Azərbaycandan getdikdən sonra ölkənin əhalisi 645-ci ildə üsyan qaldıraraq bağlanmış müqavilədən imtina etdilər. Sərkərdə Valid ibn Ükbənin başçılığı ilə ərəb ordusu yenidən Azərbaycana soxuldu. Azərbaycan ikinci dəfə ərəblər tərəfindən işğal edildi. 58 646- cı ildə bağlanılmış yeni müqaviləyə görə hər il xilafətə 800 min dirhəm xərac verməli idi. Bukeyr ibn Abdullah başda olmaqla ərəb qoşunları Muğana soxuldu. Muğanı işğal edərək əhali üzərinə vergi qoydu. Sonra isə Dərbənd üzərinə hücum etdi. Dərbənd hakimi Şəhriyar da danışıqlara girərək onu cizyə verməkdən azad etdilər, əvəzində Dərbənd keçidinin qorunmasını ona tapırdılar. 642- ci ildə xəlifə Ömər Süraqə ibn Əmirin başçılığı ilə Bukeyrin köməyinə Dərbəndə yeni qoşun hissələri göndərdi. Xəzərlərlə döyüşdə Süraqə öldürüldü. Ərəb qoşunlarına başçı təyin olunmuş Əbdürrəhman ibn Rəbiə də döyüşlərdə öldürüldü. Albaniyanın ərazisi xəlifə Osmanın dövründə işğal edildi. Sərkərdə Salman ibn Naxçıvanı ələ keçirdikdən sonra Şəki Gorus istiqamətində hücum edib Beyləqana soxuldu. Beyləqan ələ keçirildi, əhali üzərinə xərac və cizyə vergisi qoyuldu. Rəbiə Beyləqandan Bərdəyə gəldi. Bərdə əhalisi şəhərin darvazalarını bağlayıb bir neçə gün ərəblərə müqavimət göstərdi. Ərəblər ətraf kəndləri qarət etməyə başladılar. Bərdə əhalisi Beyləqanlıların bağladığı şərtlərlə müqavilə bağladılar. Albaniyanı işğal etdikdən sonra Salmanın dəstələri Şəmkiri tutmuş, Kür çayını keçərək Qəbələni ələ keçirmiş, Dərbədə hücum etmişdir. Bu zaman xəzərlər ərəb qarnizonunu Dərbənddən qovub çıxarmışdılar. Salmanın bşçılıq etdiyi ərəb qoşunları Dərbəndi ələ keçirdi. Baş verən döyüşdə xəzərlər qələbə çatdı. Salman isə öldürüldü. Salmanın 40 nəfər könüllüsü də burada öldürüldü. Onların qəbiri sonralar ziyarətgaha çevrilmişdir. Azərbaycanlılar ərəblərə asanlıqla tabe olmamış, onlara ciddi müqavimət göstərmiş, xərac və cizyə verməkdən boyun qaçırmış, Islam dinini qəbul etməkdən imtina etmişlər. Lakin 90 illik mübarizədən sonra ərəblər Azərbaycanın istilasını çatdırmışlar. 59 Ərəblər istila etdikləri ölkələri köhnə qaydada idarə edirdilər. Bu idarə qaydaları isə daha çox vergi toplamaq və islam dinini yaymaqdan ibarət idi. İslam dini əhaliyə zorla qəbul etdirilmirdi. Lakin VII əsrin əvvəllərində islam dini Azərbaycanda hakim dinə çevrildi. Hakim sinif dinini daha tez qəbul etmişdir. Ona görə ki, tacir və sənətkarlar bu dini qəbul etməklə öz mövqelərini möhkəmləndirirdilər. Onlara bir sıra güzəştlər edilirdi. Əvvəllər islam dinini qəbul edənlər əlavə vergilərdən azad edilirdi. Ona görə də kəndlilər və şəhər yoxsulları və islam dini qəbul etməkdə maraqlı idilər. Xəlifə Ömərin verdiyi qanuna görə islamı qəbul edən kəndlilər müəyyən müddətə xəzinədən illik pul mükafatı alırdılar. Lakin bu müvəqqəti bir hal idi. Ərəblər Almaniyaya hücum edən zaman Cavanşir atasının arzusunun əleyhinə olaraq onlara qarşı mübarizəyə başladı. Əks halda o, ölkənin qaydalarını və öz ailə üzvlərini ərəblərə girov verməli idi. Cavanşirin atası ərəblərin gücünü düzgün qiymətləndirir və onların vassallığını qəbul etməyi üstün tutur. Cavanşir isə ərəblərə tabe olmaq istəmir. O, ərəblərə qarşı mübarizədə Bizans imperatoru II Konstantinlə ittifaqa girdi. Xilafət kimi güclü düşmənə qarşı Bizansın Cavanşir kimi bir müttəfiqə ehtiyacı vardı. Odur ki, 654-cü ildə Cavanşirlə Konstantin görüşmüş, hər iki tərəfi maraqlandıran məsələləri həll etmişdilər. Cavanşirlə Konstantinin ikinci görüşü 660-cı ildə olmuşdur. 662- ci ildə Bələncər yaxınlığında ərəbləri məğlub etdikdən sonra qənimət və qarət məqsədi ilə Albaniyaya soxuldular. Cavanşir Kür sahilində onları məğlub edib geri qaytardı. 665-ci ildə xəzərlər daha böyük qüvvə ilə Albaniyaya soxuldular. Onlar Araz çayına qədər irəlilədilər və çoxlu mal-qara ələ keçirdilər. Cavanşir Xəzər xaqanı ilə sülh bağladı və onun qızı ilə evləndi. 120 min mal- qara və 7 min at geri aldı. 60 Siyasi hadisələrin sonrakı gedişi Cavanşiri öz siyasətində dəyişiklik etməyə məcbur etdi. Bizans imperiyasının xilafətə nisbətən çox zəif olduğuna görə Cavanşir ərəblərə yaxınlaşmağa daha üstün tutdu. Eyni zamanda xəzərlərin hücumlarından qorunmaq üçün daha güclü müttəfiq lazım idi. Artıq bu zaman xilafətin daxilində də bir sıra hadisələr baş vermişdir. Osmanın (644-656) hakimiyyəti dövründə xilafətdə bir sıra narazılıqlar baş vermişdir. Osmanın siyasətinə qarşı narazılıqlar başladı. Xəlifəliyə Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu, həm də qızının əri Əli keçməyə cəhd göstərir. Osmandan narazı olanlar Mədinədə onu mühasirə etdilər. Suriyadan ona kömək göndərilsə və vəziyyət dəyişmədi. Osman öldürüldü, hakimiyyətə Əli gətirildi. Suriya hakimi Müaviyə onun hakimiyyətini tanımadı. 657-ci ildə Əli ilə Müaviyə qüvvələri arasında müharibə başladı. Lakin döyüşdə tərəflər müvəffəqiyyət qazana bilmədi. Üstünlük isə Əlinin tərəfdarlarında idi. 661-ci ildə Əli Küfədə yuxarı feodal zadəganlarına qarşı duran, islamın əsas cərəyanlarından biri olan xaricilərin göndərdiyi Əbdürrəhman ibn Mücəm tərəfindən öldürüldü. Bundan sonra 661-ci ildə hakimiyyət Əməvilər sülaləsindən Müaviyə və onun oğlu Yezidin əlinə keçdi. Əməvilər sülaləsi (661-750) zamanı xilafətin işğalçılıq planları daha geniş şəkil aldı. Müaviyənin ilk tədbiri paytaxtı Mədinədən Dəməlqə (Şama) köçürmək oldu. Əməvilərin istilaları zamanı alban hökmdarı Cavanşir Xilafətin vassallığını qəbul etməyi qət etdi. Bu məqsədlə Cavanşir iki dəfə xəlifə Müaviyə ilə görüşmüşdür. Onun birinci dəfə 667-də Şama getməkdə məqsədi xilafətdən vassal kimi asılılığı qəbul etməkdə Albaniyanı ərəb ordularının qarətindən xilas etmək idi. Cavanşirin bu düzgün addımı sonrakı üç ildə öz ölkəsini 61 istilaçıların qarətindən xilas etmiş oldu. Üç ildən sonra 670 ildə Müaviyə Cavanşiri yenidən Şama dəvət etdi. Xəlifə Cavanşirə hədiyyələr verməklə Sünik knyazlığının idarə edilməsini ona tapşırdı. Həmçinin Atropatenin hakimiyyətini də ona təklif etdi. Cavanşir xəlifənin son təklifindən imtina etmiş, onun ölkəsi üzərinə qoyulan vergini azaltmağı xahiş etmişdir. Onun xahişi yerinə yetirildi. Albaniya üzərinə qoyulan vergilər 1/3 qədər azaldıldı. Cavanşirin ağıllı siyasəti ölkəsini Iranlıların, Bizanslıların, Xəzərlərin və ərəblərin qarətindən müvəffəq olsa da xilas edə bildi. Xəlifə Müaviyə Cavanşirin nüfuzunu nəzərə alaraq Albaniyanın daxili müstəqilliyinə toxu nmamışdır. Müvəffəqiyyətli xarici siyasət nəticəsində ölkənin müstəqilliyini saxlamağa nail olan Cavanşir daxildə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün iri feodal əyanlara qarşı uzun müddət mübarizə aparmalı olmuşdur. Cavanşir 681-ci ildə bizanspərəst əhvali- ruhiyyəli əyanların qəsdi nəticəsində öldürülmüşdü. Onun ölümündən sonra ölkədə hakimiyyət üstündə kəskin mübarizə başlanmışdır. Bu mübarizədə əyanlar və ruhanilərdən kəskin mübarizə başlanmışdır. Bu mübarizədə əyanlar və ruhanilərdən başqa “slahlı camaat” da iştirak etmişdir. Əyanların və ruhanilərin nümayəndələri paytaxt Bərdəyə toplaşaraq katolikos Yelizarın məsləhəti ilə Cavanşirin qardaşı oğlu Varaz Trdatı hakimiyyətə gətirdilər. Xəlifə I Yezid onun hakimiyyətini təsdiq etdi. Varaz Trdat ha kimiyyətə keçən kimi xəzərlərin ordusu Alp- İltverin başçılığı ilə Xaqanın qohumu Cavanşirin intiqamını almaq bəhanəsi ilə Albaniyaya soxuldu. Onlar Kür boyu irəliləyərək Uti vilayətini tutdular. Ölkəni qarət etdilər, çoxlu mal-qara ələ keçirdilər, çoxlu əsir götürdülər. 681-də Trdat katalikos Yelizarı məktubla Xaqanın hüzuruna göndərdi. O, məktubda onlara 62 sədaqətlə itaət edəcəyini bildirir və Cavanşirin ölümündən albanların əlinin olmamasına inandırmağa çalışırdı. Yelizar Xaqanla sülh bağlamağa nail oldu. Varaz Trdat xəzərlərlə vəziyyəti nizama saldıqdan sonra Bizans bac verməkdən imtina etmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, danışıqlar aparmaq üçün 699-cu ildə Konstantinopola getdi. Imperator II Yustinian ondan üz döndərib xilafətdə yaxınlaşmış Varaz Trdatın 704-cü ilə qədər əsir saxladı. Bu müddətdə Albaniyanın hökmdarı Şəruyə olmuşdur. 704-cü ildə Varaz Trdat Albaniyaya qayıtdı. Albaniya bu dövrdə ancaq ərəblərə bac verirdi. Ərəb-Bizans müharibəsinin başlanması ilə Xəlifə Ermənistana Məhəmməd ibn Mərvanın başçılığı ilə qoşun göndərdi. Ərəblərin cəza dəstələri Albaniyaya gəldi. 705-ci ildə knyaz Şeruyə Dəməşqə göndərildi və orada öldürüldü. Bununla mehranilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Ölkənin idarə edilməsi ərəb canişinlərinə tapşırıldı. Xəlifə I Valid (705-715) vaxtında ərəblərlə xəzərlər arasında müharibələr kəskin xarakter aldı. Xəlifə Albaniya Gürcüstan və Ermənistanda Bizanpərəst hakimləri təmizləməyi qərarı aldı. Məhəmməd ibn Mərvan bizans- erməni qonşularını darmadağın etdi. Ərəblərlə xəzərlər arasında bir əsrdən artıq gedən müharibələr əsasən Azərbaycan ərazisində getmiş, əhali qarət olunmuş, ölkənin iqtisadiyyatına ziyan dəymişdir. Ərəblər siyasi və dövlət təşkilatı cəhətdən və sasanilərdən geri qalırdılar, ona görə də onlar işğal et dikləri onlara qədər mövcud olan qaydalarla idarə etməyə məcbur idilər. Xilafət əsarət aldığı geniş ərazini idarə etmək üçün əmirliklər sistemi yaratmışdır. Ərəblərin hücumu zamanı Azərbaycanın şimal hissəsi, Sünik, Gürcüstanın bir hissəsi xəzərlərin əlində idi. Birinci inzibati bölgü aparılan zaman xilafətin ərazisi baş 63 əmirliyə bölünmüşdür. Iran, Gürcüstanı, Ermənistan, Kiçik Asiya ərazisinin bir hissəsi dördüncü əmirliyə daxil idi. Abbasilərin dövründə Azərbaycan üçüncü əmirliyə daxil edilmişdi. Əmirliklər mahallara bölünürdü. Hər bir mahal 12 rayondan (nahiyə), hər bir rayon isə 12 kənddən ibarət idi. Iri şəhərlər mahal mərkəzləri seçilirdi. Azərbaycanın Bərzənd, Beyləqan, Şamaxı, Qəbələ, Şəki, Miyanə, Urmiya, Təbriz, Sərab və s. şəhərləri mahal mərkəzləri idi. Hər bir əmirliyin başında xəlifə tərəfindən təyin olunmuş canişin dururdu. O, əmirliyin inzibati idarəsinə başçılıq etməklə yanaşı, qoşunların da komandanı hesab edilirdi. Bütün mülki və hərbi hakimiyyəti onun əlində toplanmışdır. Əmirin rəhbərliyi altında xüsusi tapşırıqları icra edən məlumatlar var idi. Amil-mülki hakim və vergilərin toplanmasına baxırdı. Amil-mülki xüsusi tapşırıqları icra edən məlumatlar var idi. Amil-mülki hakim və vergilərin toplanmasına baxırdı. Qazı-məhkəmə işlərinə və vəqf idarələrinə nəzarət edirdi. Ərəblər işğal etdiyi ölkçələri idarə edən məmur aparatını təmin etmək üçün islamı qəbul etmiş və könüllü surətdə xilafətə qulluq göstərmək istəyən yerli əyanların xidmətlərindən istifadə edirdilər. Lakin ərəblər dövlət idarələrinin mürəkkəb iş formalarına yiyələndikdən sonra yerli əyanları tədricən dövlət işlərindən uzaqlaşdırırlar. Azərbaycan ərazisində xilafətin əsas dayağı ərəb əyanlarından və silahlı qüvvələrdən ibarət idi. Yerli əyanlar isə bir sıra imtiyazlardan məhrum olub, idarə işlərinə buraxılmırdı. Ərəblər Azərbaycanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün buraya çoxlu ərəb tayfaları köçürürdülər. Ərəblər Azərbaycanın Beyləqan, Bərdə Naxçıvan kimi strateji əhəmiyyəti olan şəhərlərdə hərbi saxlayırdılar. Onlardan xilafətə qarşı başlayan üsyanları, iğtişaşları yatırmaqla, asayişi bərpa etmədə, 64 Bizans və xəzərlərin hücumlarını dəf etməklə istifadə edirdilər. VII- VIII əsrlərdə ərəb cəmiyyətində feodal münasibətləri Iran, Azərbaycan və orta Asiyaya nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Ona görə də ərəblər tutduqları digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda sasanilərin vergi sistemini saxladılar. Fərq orasında idi ki, ərəblər Azərbaycanın istila edilməsinin ilk çağlarında vergiləri ayrı-ayrı şəxslərdən deyil, bütün ölkədən alırdılar. Albaniya əhalisi xristian olduğundan xəlifənin xəzinəsinə iki adam verdi- cizyə və xərac verirdi, müsəlmanlar isə cizyədən azad idilər. Müsəlmanlardan yalnız onda bir vergisi alınırdı. Xəlifə Haşımın vaxtında Azərbaycanda da ərəblərin vergi siyasəti dəyişdirildi. Belə ki,725-26-cı illərdə Xəlifənin göstərişi ilə Azərbaycanda əhali, torpaq, mal- qara və digər əmlak siyahıya alındı. Həmin siyahıya alınmadan sonra tətbiq edilən yeni vergi sistemində əhalidən başqa rahiblərdən və cizyə alınmağa başladı. Vergilərin sayı və məbləği artırıldı. Əhalinin üzərinə sənətkarlıq məmulatı vergisi, kəbin vergisi kimi əlavə vergilər qoyuldu. Vergilər o dərəcədə artırıldı ki, təkcə yoxsullar deyil, bir çox yerli əyanlar da ondan əziyyət çəkməyə başladılar. Ərəb əyanları qul əməyindən istifadə edirdilər. Bu isə feodal münasibətlərinin ləng inkişafına səbəb olurdu. Ərəblərin işğalı zamanı əsir və yerli əhalinin çox hissəsi qula çevrilmişdir. Onlar vergiləri vaxtında (ödəməyindən) ödəməyənləri və qul halına salırdılar. Xəlifə Harun ər-Rəşidin (786-809) dövründə vergilər daha da artırıldı. Azərbaycan əzalisindən alınan müxtəlif vergilərin miqdarı artırıldı. Hakimlər heç bir şeylə hesablaşmır, yerli əhalini qarət edirdilər. Müsəlman olmayanların vəziyyəti daha ağır idi. Buna görə də əhali öz ata-baba yurdlarını buraxır və dağlara qaçırlar. 65 Ərəblər qaçanların mülklərini öz əllərinə keçirirdilər. Ərəblərin həqarətlə uluc (avam) adlandırdıqları Azərbaycan kəndliləri əhalinin ən ağır istismarına məruz qalan hissəsi idi. Xərac ödəməyə əkin sahələrində məhsulun 25 faizini, suvarılan sahələrdə isə 50 faizini təşkil edirdi. Islamı qəbul etməyənlər cizyə verirdi. Islamı qəbul edənlər isə xüsusi rüsum-xüms verməli idilər. Müsəlman ruhanilərinin xeyrinə onda bir – zəkat toplanılırdı. Xəlifənin gəlirini artırmaq üçün 725-ci ildə Azərbaycanda 15 yaşına çatmış bütün əhali üzərinə vergi qoyuldu. Ümumiyyətlə, Azərbaycandan 4 min, Muğandan 300 min dirhəm vergi alınırdı. Ifrat dərəcədə ağır olan vergiləri verə bilməyənlər döyülür, qızmar günəş altında saxlanılır, başqalarına yağ tökülür, qula çevrilir, mal- qarası əlindən alınırdı. Xilafətin hakimiyyəti dövründə torpaq üzərində aşağıdakı mülkiyyət formaları mövcud idi. Azərbaycan işğal edildikdən sonra torpaqların və suvaran sistemlərinin çox hissəsi xilafətin mülkiyyətinə çevrildi. Ərəblərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda feodal torpaq mülkiyyət formasının üstün növü divan (dövlət) torpaqları idi. Vərəsəsiz ölənlərin, dövlət işlərindən kənar edilən məmurların torpaqları dövlət torpaqlarına qatılırdı. Bu torpaqlardan əldə edilən gəlir dövlət üzərinə, sarayın xərclərinə, orduya sərf olunurdu. Azərbaycan torpaqlarının mühüm hissəsi Ərəbistandan Azərbaycan ərazisində köçürülmüş ərəb ailələrinə paylanılmışdır. Azərbaycana ərəblərin köçürülməsinə Əməvilər dövründə başlanılmışdır. Xilafət ərəb ailələrini Azərbaycana köçürür, onları torpaqla təmin edir, oturaq həyata köçməklə, birinci növbədə, burada özlərinə ictimai dayaq yaradırlar, hakimiyyətlərini möhkəmləndirirlər. Digər tərəfdən xəzinəni təqaüd vermək xərclərindən azad edirdilər. Bəlazuri yazır ki, ərəblər Azərbaycanı zəbt edən 66 zaman “iki mahaldan” (Kufə və Bəsrədən) və Suriyadan ərəb tayfaları ora gətirildi və onlardan hər biri bacarığı qədər torpaq tutdu. Bəziləri isə ərəb olmayanların to rpağını satın alırdılar. Bundan əlavə, kəndləri qorumağı onlara həvalə edirdilər. Beləliklə, həmin kəndlərin əhalisi onların qulluqçusu oldu. Yenə də Bəlazuri bildirir ki, ərəblər Dərbəndi aldıqdan sonra oraya xilafət torpaqlarını xəzərlərin hücumundan qorumağa qadir olan çox güclü qarnizon saxlayırdılar. Dərbəndə Suriya əhalisindən 20 min əsgər köçürdü və onlara müəyyən maaş təyin etdi. Ərəblər Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Qazax və digər alban şəhərləri ətrafındakı torpaqları eyni qayda ilə tutmuşdular. Ərəblər üçün imtiyazlı şərait yaradılmışdır. Muğan, Şirvan və Mil düzünün münbit torpaqları onlara verilmişdi. Ərəb əyanları qısa müddətdə Azərbaycanda geniş torpaq sahələri və feodal-asılı kəndlilərlə təmin edildilər. Azərbaycanda yerli feodal əyanlarının irsi mülkiyyətində olan torpaq mülkləri qalmaqda idi. Ərəblər belə torpaq sahiblərini mülk, öz sahiblərini isə malik adlandırırdılar. Mülklər irsən keçir, onu satmaq, bağışlamaq mümkündür. Torpaq mülkiyyət formalarından biri iqta (kəsik) idi. Dövlət işlərində və orduda xidməti müqabildə ayrı-ayrı şəxslərə verilmiş torpaq sahələri iqta adlandırılırdı. Iqta sahibi ona verilmiş torpaqların gəlirini mənimsəyəirdilər. Dövlət işlərindən və ordudan azad edilən şəxslər iqtanı geri qaytarmalı idilər. Bəzi hallarda iqtanı geri qaytarmalı idilər. Bəzi hallarda iqta irsi hala keçirdi. Torpaq mülkiyyət formalarından biri vəqf torpaqları idi. Bu torpaqlar müqəddəs yerlərə (Məkkə, Mədinə), məscid və mədrəsələr üçün ayrılırdı. Vəqf torpaqları müsəlman dini idarələrinin ixtiyarında idi. 67 Torpaqlar icmada birləşmiş kəndlilər tərəfindən becərilirdi. Onlar su, otlaq, meşələrdən birlikdə istifadə edir, təsərrüfatı birlikdə becərirdilər. Xilafətin soyğunçu vergi siyasəti və məmurların özbaşınalığı, dəhşətli istismar və hüquqsuzluq Az ərbaycan xalqının vəziyyətinin dözülməz dərəcədə ağırlaşmasına səbəb olmuşdur. Xalq kütlələrinin ərəblərə qarşı azadlıq mübarizəsi genişlənmişdi. Belə bir zamanda VIII əsrin ortalarında xilafətdə sülalə mübarizəsi qızışmışdı. Belə ki, xəlifə Əlinin zamanında dayandırılmış işğalçılıq müharibələri Əməvilərin dövründə davam etdirildi. Xilafətin ərazisi Atlantik okeanından Hind çayına, Xəzər dənizindən Hind çayına qədər uzanırdı. Əməvi xəlifələrinin göstərdiyi fəaliyyət əsas etibarilə mərkəzləşməyə doğru yönəldilmişdir. Ərəblərin imperiyası o qədər geniş idi ki, onun birliyi mümkün deyildi. Imperiyanın sərhədləri genişləndikcə itaət altına alınan xalqların sayca az olan istilaçılara qarşı narazılığı da artırdı. Onlar itaət altına aldıqları xalqlara zülm edib onları əməyə, dözülməz dərəcədə ağır vergi ilə var-yoxdan çıxarmağa və onlarla özlərindən aşağı insanlar kimi rəftar etməyə başlamışdılar. Xalq kütlələrinin narazılığının artdığı bir vaxtda Əməvilərə qarşı güclü bir müxalifət meydana çıxdı. Bu müxalifət üç cərəyandan ibarət idi. Onlardan biri belə hesab edirdi ki, dövlətdə ali hakimiyyət, yalnız ilamın banisi Məhəmmədin kürəkəni xəlifə Əlinin varislərinə mənsub olmalıdır. Bu qrup nümayəndələri özlərinə şiə (qrup, partiya) adlandırmışlar. Şiələrin dediyinə görə Əli və onun varislərindən olan 12 nəfər (imam) qüsursuzdular. Əsil xəlifə və imam da bunlar hesab edilməlidir. Beləliklə, şiələr Əli və onun nəslindən olanlar irsi ali hakimiyyət və peyğəmbərlik prinsipini təcəssüm etdirirdilər. 68 Ikinci cərəyan xaricilər (gəlmələr) idilər. Əməvilər sülaləsinin hökmranlığı zamanı xaricilər müxalifətə keçərək onlara qarşı mübarizəyə başladılar. Hətta onlar Kufə və Bəsrədə əməvilərə qarşı üsyan qaldırdılar. Azərbaycanda bu hərəkatın xeyli tərəfdarları var idi. Onlar xəlifə hakimiyyətinin irsən keçməsi haqqında mövcud olan qaydanı qanunsuz hesab edir və dövlət başçısının yalnız peyğəmbərin tərəfdarları tərəfindən deyil, bütün müsəlmanlar tərəfindən seçilməsini tələb edirdilər. Bu prinsipə əsasən onlar xəlifəni icma mənafeyinin müdafiəçisi hesab edirdilər. Xəlifə icmanın üzvləri tərəfindən seçilməli idi. Ona görə yüksək xəlifəlik vəzifəsinə islam ehkamlarını bilən hər bir mömin müsəlman, hətta zənci, yaxud həbəş qul da seçilə bilər. Hətta onlardan bəzisi belə güman edirdi ki, müsəlman icması və ya xəlifəsiz yaşaya bilər. Xarici jurnalistlərin fikrincə xəlifə seçilmiş olan ruhani icması xəlifənin yeritdiyi siyasət müsəlmanların əksəriyyətinin mənafeyinə uyğun gəlmədikdə onu istədiyi vaxt vəzifədən götürər, hətta öldürə bilər. Göründüyü kimi, xaricilərin təklifi daha da demokratik və ədalətli idi. Üçüncü cərəyan peyğəmbərin əmisi Abbasın varisləri idilər. Onlar ləyaqətli həyat keçirməklə çoxdan bəri müsəlmanların hörmətini qazanmışdılar. Əməvilərə qarşı getdikcə qüvvətlənən müxalifətə Abbasiləri bu fikrə gətirmişdilər ki, Əməvi xəlifələrini devirib onların yerini tutmaq lazımdır. Bu məqsədlə onlar əməvilərə xüsusi ilə nifrət bəsləyən Xorasanda əlverişli zəmin tapdılar. Onlar xalq kütlələrini öz tərəfinə çəkmək üçün mötədil vədlər verdilər. Onlar belə vəd edidilər ki, hakimiyyəti ələ keçirsələr vergiləri azaldacaq və xalqın vəziyyətini yaxşılaşdıracaqlar. Şiələrin içərisində parçalanmanın əmələ gəlməsi Abbasiləri xeyli gücləndirdi. Abbasilər əslən Iranlı olan çox bacarıqlı Əbu-Müslümün köməkliyi 69 ilə öz məqsədlərinə çatdılar. 750-ci ildə Abbasilrin nümayəndəsi Əbül Abbas əs-Səffah (750-754) Kufə məscidində xəlifə elan edildi. Əməvilərin son nümayəndəsi II Mərvan qohumları ilə birlikdə edam olundu. Xilafətin daxilində hakimiyyət uğrunda mübarizənin qızışdığı bir vaxtda–VIII əsrin ortalarında xilafətə qarşı tabe olan ölkələri üsyan bürüdü. 732-742-ci ildə Şimali Afrikada bərabərlərin üsyanı baş verdi. 747-ci ildə Orta Asiyanı Əbu-Müslümün başçılığı ilə əməvilərə qarşı güclü üsyan baş verdi. Bu üsyanlarda bir vaxtda 748-752-ci illərdə Azərbaycanı, Ermənistan və Gürcüstan xilafətə qarşı üsyan bürüdü. 748- ci ildə Beyləqanda başlamış üsyan tezliklə ölkənin bir sıra vilayətlərini, xüsusi ilə Ərdəbil vilayətini əhatə edirdi. Yerli feodal əyanların başçılıq etdiyi bu üsyanlarda Əməvilər sülaləsinin siyasətindən narazı qalan ərəb mənsəb sahibləri də iştirak etmişdilər. Beyləqandakı üsyana yerli hökmdar Vard Ibr Səfvan başçılıq edirdi. Ərəb əmiri Əbu Cəfər ibn Məhəmməd üsyanın rəhbərlərindən bir neçəsini hesab etdi. Bu vaxt yeri feodallardan Babən ibn Mənsurun, Habib ibn Sədəqin və başqalarının başçılıq etdikləri üsyançı dəstələri Beyləqana yaxınlaşaraq şəhər əhalisinin köməyilə qalanı mühasirəyə aldılar. Onlar nərdivanlardan istifadə edərək qal a divarlarının üstünə qalxdılar və şəhərə daxil oldular. Üsyançılar ərəb qarnizonunu qılıncdan keçirib əmiri əsir aldılar. Bütün məhbusları azad etdilər. Bu qələbədən sonra onlar Bərdə üsyançılarının köməyinə gəldilər. Bərdədəki ərəb əmiri Asim ibn Yezidin qoşunlarını məğlub edib özünü öldürdülər. Üsyanı yatırmaq üçün göndərilən xəlifə Mərvanın ordusu məhv edildi. Üsyan Azərbaycanın qalan vilayətlərini də bürüdü. 70 Vaxtilə Ərəbistandan köçürülmüş çoxlu ərəb ailəsi Şəmkirdə yerləşdirilmişdi. Yerli əhalinin torpağı hesabına təmin olunmuş ərəblər şəhər ətrafındakı Azərbaycan ailələrinin istismarı hesabına firavan həyat keçirirdilər. Burada ərəblərə hər cür imtiyazlar verilmişdir. Şəmkir ətrafındakı kəndlilər 752-ci ildə üsyan qaldırırlar. Üsyançılar ərəblərin bir hissəsini qırsalar da qələbə çala bilmədilər. Üsyan tezliklə yatırıldı. Göründüyü kimi əsarət altına alınmış xalqların təzyiqi altında və ərəb cəmiyyəti daxilində mübarizənin kəskinləşməsi nəticəsində əməvilər sülaləsinin 80 illik hakimiyyətinə son qoyuldu. Hakimiyyəti Abbasilər sülaləsi ələ keçirdi. Abbasilər baş vermiş üsyanları amansızlıqla yatırmağa başladılar. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstana əmir təyin olunmuş Məhəmməd ibn Sül Beyləqanın itaət etməyən əhalisinə amansız divan tutdu və onları şəhərin yaxınlığındakı Gilab qalasına çevirməyə məcbur etdi. Sərkərdə Salehin başçılıq etdiyi ərəb qoşunları üsyançıların son sığınacağı olan bu qalaları məhv etdi. VIII əsrin ortalarında baş verən üsyanlar, genişlənən xalq hərəkatı Əməvilər sülaləsinin süqutuna səbəb oldu. Lakin ərəb əsarətinə son qoya bilmədi. Bununla belə Abbasilərin amansız cəza tədbirləri xalqın mübarizə ruhunu qıra bilmədi. VIII əsrin 90-cı illərində və IX əsrin birinci qərinəsində xilafəti sarsıdan xalq hərəkatı baş verdi. Yüklə 1,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|