Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Sual 2. IX-
XI əsrlər Azərbaycan feodal 
dövlətləri. 
Abbasilər Xilafəti tarixində IX əsrin sonu, X əsrin 
əvvəli 
geniş 
ərazili 
müsəlman 
imperiyasının 

---

80 
ucqarlarındakı yerli hakim və canişinlərin separatizminin 
güclənməsi ilə əlamətdardır. Onlardan hər biri mərkəzi 
hakimiyyətin üzləşdiyi çətinliklərdən, eləcə də idarə işini 
boş 
buraxmasından 
istifadə 
edərək 
ayrılmağa, 
yarımmüstəqil və yaxud müstəqil dövlət qurumu 
yaratmağa can atırdı. Belə hakim və canişinlər ilk 
növbədə xəlifə xəzinəsinə göndərdikləri vergilərin 
məbləğini azaltmağa başlayır, sonra isə bu işi tamam 
dayandırırdılar. Əgər onlar daha zəif qonşuların mülklərini 
öz ərazilərinə birləşdirə, güclü qoşun yaradıb, onlara 
qarşı göndərilən nizami xəlifə ordularını məğlub edə 
bilirdilərsə, xəlifələr onların öz vilayətlərində tamhüquqlu 
sahib kimi fəaliyyətini etiraf edir, öz adlarının isə yalnız 
xütbələrdə xatırlanması ilə kifayətlənirdilər.
Mərkəzi hakimiyyətdən birinci olaraq Mərakeş, 
Əlcəzair, Tunis və Liviya ayrıldı. 788 və 800-cü illərdə 
həmin ərazilərdə İdrisilər, sonra isə Əqləbilər sülaləsi 
möhkəmləndi. 20 il sonra Yəməndə Zeydilər, Xorasanda 
Tahirilər və başqa bu kimi dövlətlər meydana gəldi. 861-
ci ildə xəlifə əl-Mütəvəkkil öldürüldükdən sonra babəkilər 
hərəkatının təsirilə artıq tamam zəifləmiş Xilafətin 
parçalanması prosesi yenidən başlanır: Təbəristanda 
Ələvilər, İranda Səffarilər, Misirdə Tulunilər, Xorasan və 
Orta Asiyada S
amanilər dövlətləri yaranır. 
Şirvanşah Məzyədilər dövləti. VI yüzilin 
əvvəllərində alban arşakilər sülaləsinin Sasanilər 
tərəfindən ləğvi qədim Şirvan torpağında, Şabrançay və 
Gilgilçay 
hövzələri 
ərazisində 
"Şirvanşah" 
titullu 
hakimlərin idarə etdiyi yeni qurumun təşəkkülü üçün 
zəmin yaratdı.
Xilafətin bütün Qafqaz mülklərini idarə edən, 
"Şirvan məliki" titulunu daşıyan ilk rəsmi Şirvan hökmdarı 
ərəb rəbiə qəbiləsinin Şeyban nəslindən olan Yəzid ibn 
Məzyəd əş-Şeybani olmuşdur.

---

81 
Yəzid ibn Məzyədin oğulları Əsəd, Xalid və 
Məhəmmədin, eləcə də nəvələrinin fəaliyyəti Xilafətin bu 
bölgəsi ilə bilavasitə bağlı olmuşdur. Onların adına 
kəsilmiş pullardan görünür ki, böyük oğlu Əsəd çox 
güman, 802-ci ilədək, Məhəmməd isə 803-cü ilədək 
burada hakimlik etmişlər. Məhəmməd Şamaxı qalasını 
ələ keçirmiş, sonralar həmin qalada onun övladları 
yaşamışdır.
861-
ci ildə Şirvan hakimi Heysəm, xəlifə əl-
Mütəvəkkilin öldürülməsi və türklərin fəaliyyəti ilə 
əlaqədar Bağdadda baş verən qarışıqlıqdan istifadə 
edərək, "Şirvan işlərində müstəqilləşdi" və Məzyədilər 
arasında ilk dəfə qədim "Şirvanşah" titulunu qəbul etdi; 
onun qardaşı Yəzid isə Layzanşah oldu.
Təxminən 913-914-cü illərdə rusların Abşeronun 
sahilinə və Bakıya hücumu nəticəsində "minlərlə 
müsəlman öldürüldü və suya batırıldı". Bu və bundan 
əvvəlki hərbi uğursuzluqlar Şirvanşah Əli ibn Heysəmin 
nüfuzuna ağır zərbə vurdu. Qoşununun xeyli hissəsinin 
məhvi Şirvan dövlətini zəiflətdi və hicri 305 (917) - ci ildə 
Şirvanşahın devrilməsi ilə nəticələndi. Layzan vilayətini 
idarə edən "layzanşah" titullu yaxın qohumu Əbu Tahir 
Yəzid ibn Məhəmməd hökmdara qarşı çıxaraq, onu və 
ailəsini qətlə yetirdi; Şirvan taxtına sahib olan Əbu Tahir 
Yəzid Şirvanı Layzanla birlikdə öz hakimiyyəti altında 
birləşdirərək "Şirvanşah" titulunu mənimsədi.
1066-
cı ildə Şirvanda əhali arasında çıxışlar oldu. 
Güman etmək olar ki, Şirvanlıların bu çıxışları hökmdarın 
ötən illərin xəracını tələb etməsilə əlaqədar baş vermişdi. 
Fəribürz üsyançıları əzmək üçün həmin illər Şirvan 
ordusunda xidmət edən muzdlu döyüşçülər dəstəsindən 
istifadə etdi.
1066-
cı ildən başlayaraq hələ həmin əsrin 30-cu 
illərində ayrı-ayrı dəstələrlə Şirvana müdaxilə edən oğuz 

---

82 
türkləri ölkəyə hücum edərək, köç yerlərini qarət etdilər 
və böyük qənimətlə geri qayıtdılar. Belə hücumların 
qarşısını almaq üçün Fəribürz böyük məbləğdə bac 
verməli olurdu. Həmin ilin sonunda türklərin başçısı Qara 
Tegin Şirvana ikinci dəfə yürüş etdi. Mühasirə olunmuş 
Yəzidiyyənin ətrafları, sonra isə Bakı talan və qarətlərə 
məruz qaldı.
1067-
ci ilin sonunda Səlcuq soltanı Alp Arslan 
Arran və Şirvan ərazilərinə daxil oldu. Onun bu 
müdaxiləsi hadisələrin gedişində yeni mərhələ demək idi. 
Fəribürz Şəddadi hakimi Fəzlin yolu ilə gedərək, soltana 
hədiyyələr verdi, öz xidmətini təklif etdi və əvəzində Alp 
Arslanın himayəçiliyi üçün təminat aldı.
Lakin Şirvanı vassal tabeliyə salmış səlcuqilər 
Şirvanşahların hakimiyyətini zəiflədə bilmədilər. Artıq XI 
əsrin sonunda Şirvanda siyasi yüksəlişin başlanğıcı 
nəzərə çarpırdı. Bu yüksəliş XII əsrədək davam etdi. XII 
yüzillikdə Şirvanşahlar dövləti özünün çiçəklənmə 
dövrünə qədəm qoydu.