Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Səfəvi dövlətinin yaranması. Şah Ismayılın 
xarici siyasəti. XV əsrin ikinci yarısında Azərbaycan 
siyasi vəziyyəti ölkənin mərkəzləşdirilmiş dövlət ətrafında 
birləşdirilməsini tələb etdirildi. Feodal pərakəndəliyi, 
feo
dalların özbaşınalığı, onlar arasındakı çəkişmələr 
təsərrüfat 
əlaqələrinin 
genişlənməsinə, 
məhsuldar 
qüvvələrin inkişafına mane olurdu. Qaraqoyunlu və 
Ağqoyunlu dövlətləri ara müharibələrinə son qoya 
bilmədi. Yaqubdan sonra Ağqoyunlu taxt-tacı səkkiz 
nəfər 10 il mübarizə aparmışdır. Bu mübarizə ölkənin 
təsərrüfatını pozur, oturaq əhalinin dinc əməyinə mane 
olurdu. Ona görə də oturaq əhali ilə hərbi köçərilər 
arasında ziddiyyətlər kəskinləşir. Bütün bunlar xalqın 
səbir kasasını doldurmuş, feodal zülmünə qarşı xalqın 
mübarizəsini gücləndirmişdir. Bu hərəkat obyektiv olaraq 
əhalinin ara müharibələrinə və feodal özbaşınalığına son 
qoymaq, mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq tələbatını əks 
etdirirdi. Belə bir dövlətin yaranması sənətkarlıq və kənd 
təsərrüfatının inkişafında maraqlı olan oturaq əhalinin 
mənafeyinə daha uyğun idi. 
Ölkənin pərakəndəliyindən tacirlər daha çox zərər 
çəkir, ona görə də onlar mərkəzləşdirilmiş dövlətin 
yaranmasına yaxından kömək edirdilər. Çoxlu miqdarda
gömrüyün azaldılması, karvanların basqınlardan 

---

149 
qorunması yalnız mərkəzləşdirilmiş dövlət şəraitində 
mümkün idi. 
İri feodalların özbaşınalığından əziyyət çəkən xırda 
və orta feodallar da mərkəzləşdirilmiş dövlətin yaranması 
ehtiyacı duyurdular. Bir sözlə, əhalinin əsas təbəqələri
m
ərkəzləşdirilmiş dövlətin yaranmasına tərəfdar idilər. 
Mərkəzləşdirilmiş dövlətin yaradılması, xarici 
təhlükədən müvəffəqiyyətlə qorunmaq baxımından da 
irəli gəlirdi. 
1499-
cu ilin avqustunda Ismayıl öz tərəfdarı ilə
Lahicanı tərk edərək Ərdəbilə gəldi. Onu Hüseyn bəy 
Şamlı (lələ), Xülafə bəy, Dədə bəy və başqaları müşayiət 
edirdi. Yolda onlara çoxlu tərəfdarlar qoşuldular. Lakin 
Ismayıl Ərdəbildə çox qala bilmədi. Şəhərin hakimi Əli 
bəy Cakir Əlvəndin adından Ərdəbili tərk etməyi tələb 
etdi. Qızılbaşlar Talışa getməli oldular. Talış hakimi Mirzə 
Məhəmməd onlara qışı Ərçivanda keçirməyə icazə verdi.
1500-
ci ildə Ismayıl öz tərəfdarları ilə Ərzincana 
gedir. Burada Ismayılın ətrafında 7 min mürid toplanır. 
Onun qoşunlarının əsasını Azərbaycan tayfaları-şamlı, 
rumlu, əfşar, zülqədər, varsaq, ustaclı, təkəli və başqa 
tayfalar içərisindən çıxmış müdirlər təşkil edirdi.
Qızılbaşlar 
Azərbaycanı 
birləşdirmək 
üçün 
Ağqoyunlular və Şirvanşahla mübarizəyə başladılar. 
Qızılbaşlar Təbrizə hücum etməklə dərhal üç düşmənlə – 
Əlvənd və Murad qardaşları və onları müdafiə edən 
Fərrux Yaşarla qarşılaşmalı idi. Ona görə də qızılbaş 
yanlarının yığıncağında birinci olaraq, Şirvan üzərinə 
hücum etmək qərarı alındı. Ismayılın məqsədi öz 
düşmənlərini birləşməyə qoymamaq, onları ayırmaq idi. 
1500-
ci yazında qızılbaşlar Şirvana hücum etdi. Qoyun 
ölümü adlanan adlanan yerdə Kürü keçərək Şirvan 
torpaqlarına daxil oldular. Qızılbaşların hücumunu
eşidən Fərrux Yaşar Qəbələ mahalının qoşun toplamağa 

---

150 
getdi. 
Ismayıl müqavimətsiz Şamaxıya daxil oldu. Fərrux 
Yas
ar Gülüstan qalasında möhkəmlənməyə çalışdı. 
1500-
ci ilin payızında Cabanı adlanan yerdə Şirvan 
qoşunu ilə 7 min qızılbaş arasında döyüş oldu. Döyüşdə 
Şirvan qoşunları dağıldı, Fərrux Yasar öldürüldü.
Qızılbaşlar çoxlu qənimət ələ keçirdilər. Şirvanşahın oğlu 
Şeyxşah qoşunun qalıqlarını toplayıb müqavimət 
göstərməyə çalışdı. Lakin buna nail olmadı və dənizlə 
G
ilana qaçdı. Ismayıla qoşuna dinclik vermək üçün 
Muğana getdi. Bakı qalası Səfəvilərin nümayəndəsinə 
xərac verməkdən boyun qaçırdı. Məhəmməd bəy Ustaclı 
və Ilyas bəyin başçılığı ilə oraya qoşun göndərildi. Lakin 
onların tələblərinə baxmayaraq möhkəm qala divarları 
olan Bakı təslim olmadı. Onun müdafiəsinə Şirvanşahın 
oğlu Qazıbəyin arvadı başçılıq edirdi. O, səfəvi elçisini 
və qalanı təslim etməyi təklif edən darğa Əbdül Fəttahı 
edam edirdi. Bakının mühasirəsinə Ismayıl özü gəlməyə 
məcbur oldu. Onun əmri ilə qala bürclərindən birinin 
altından lağım altında nəticədə bürc dağıldı, qızılbaşlar 
şəhərə daxil oldu. Şəhərin 70 əyanı əllərində Quran 
Ismayılın qarşısına çıxdı. Qan bahası olaraq min tümən 
alındı. Şirvanşahların sarayında olan xəzinə qızılbaşların 
əlinə keçdi. 
Şirvan qoşunları Gülüstan və Buğurd qalalarında 
müqavimət 
göstərməyə 
davam 
e
dirdilər. 
Bakını 
tutduqdan 
sonra Ismayıl Gülüstan qalasını mühasirə etdi. 
Cənubi Azərbaycanda vəziyyət getdikcə kəskinləşirdi.
Bunu nəzərə alan Ismayıl Gülüstanın mənasız 
mühasirəsindən əl çəkməyi qərara aldı. O, Əlvəndin 
qoşun topladığını bildirirdi. Tarixçilər qeyd edirlər ki, 
Is
mayıl “dövlətin sütunlarını” yanına çağırıb onlardan 
soruşdu: “Siz Azərbaycan paytaxtını istəyirsiniz, yoxsa 
G
ülüstanı? – Sərkərdələr dedilər: Azərbaycanın 
paytaxtını istəyirik” Qızılbaşlar Şirvanşahlara böyük zərbə 

---

151 
vursalar da, onu hələlik tamamilə tabe etdirə 
bilməmişdilər. 
Ismayılın Şirvandakı qələbələri onun şöhrətini 
daha da artırmışdır. Bir sıra Ağqoyunlu əyanları onun 
yanına qaçmağa başladılar. Ağqoyunluların vəziri
Şəmsəddin Zəkəriyyə onun yanına qaçmış və İsmayıl 
tərəfindən vəzir təyin olunmuşdur. 
Ismayıl sürətlə Kürü keçib Naxçıvana doğru 
irəlilədi. Yolda Ağqoyunlu qüvvələrini əzdi. 1501-ci ilin 
ortalarında Naxçıvanda Şərur adlanan yerdə qızılbaşlarla 
Əlvəndin 30 minlik qoşunu üz-üzə gəldilər. Qızılbaşlar 7 
min nəfər idi. Böyük qüvvəyə malik olmasına baxmayaraq 
Əlvənd əsgərlərə inanmırdı. Ona görə də qoşun geri 
qaçmasın deyə arxadan dəvələri bir-birinə bağlamışdı.
Lakin bu tədbir özünü doğrultmadı. Qızılbaşların təzyiqi 
altında Ağqoyunlu qoşunları qaçmağa başladı. Döyüş 
qızılbaşların qələbəsi ilə qurtardı. 
1501-
ci ilin payızında İsmayıl təntənə ilə Təbrizə 
daxil oldu və özünü şah elan etdi (1501-1524). Beləliklə, 
paytaxtı Təbriz olan Səfəvi dövləti yaradıldı. 
Səfəvilər dövründə azərbaycanlılar dövlətin siyasi 
həyatında mühüm rol oynayırdılar. Həbi komandanlıq, 
maliyyə idarələri, vilayətlərin idarə olunması saray 
vəzirləri Azərbaycan əyanlarının əlində idi. 
Səfəvilər kimi güclü bir dövlətin yaranması 
Osmanlı və özbək Şeybani xanı narahat etməyə başladı. 
Şeybani ilə Ismayıl arasında düşmənçilik var idi. Onlar 
yeni-
yeni torpaqlar ələ keçirmək uğrunda mübarizə 
aparırdılar. 1507-1508-cı illərdə Ismayıl Iran torpaqlarını 
tutmaqla məşğul olarkən Şeybani iqtisadi cəhətdən 
böyük əhəmiyyət kəsb edən Xorasanı ələ keçirmişdi. 
Bundan şirnikləşən Şeybani xan Ismayıla məktub 
yazaraq, onun xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkməyi tələb 
edir. O, məktubunda bildirir ki, əks halda “Mən Iran və 

---

152 
Azərbaycan sərhədlərinə qoşun çəkərəm, bu ölkələri 
işğal etdikdən sonra Ərəb Iraqına və Hicaza gedərəm”. 
Şah Ismayıl münasibətləri pozmaq istəmir, ona 
yumşaq cavab yazır. O, bundan aha da şirnikləşərək 
Ismayıla daşa təhqiramiz məktublar yazır. O, Ismayıla 
“kəşkül və əsa” göndərərək bildirirdi: “Hakimiyyət 
iddiasını o adam edə bilər ki, ata babadan padşahlar 
sülaləsinə mənsub olsun. Tərəkəmə ağqoyunluların 
qohumluğuna arxalanaraq, hakimiyyət iddiasına düşmək, 
bəlkə o zaman mümkün olardı ki, mənim tək yeddi iqlim 
padşahı meydanda olmasın”. 
Şah Ismayıl Xorasana çatan kimi Şeybani xan 
tələsik heratdan Mərvə çəkilərək əsas qüvvələrlə 
birləşməyə çalışdı. O, Mərv qalasını möhkəməndirərək 
əsas qüvvələri gözlədi. Qızılbaşların qalanı bir həftə 
mühasirədə saxlaması bir nəticə vermədi. Şah İsmayıl 
hərbi hiylə işlədərək Şeybanini qaladan çıxarmağı və 
açıq döyüşə girməyi qərara aldı. Ismayıl əsas qüvvələri 
ilə Mərvdən 15 km, aralı Mahmudi kəndi yanında mövqe 
tutdu. Şah Ismayıl aldadıcı fəndlə Şeybaninin qüvvələrini 
açıq döyüşə çəkdi və onları darmadağın etdi. 
Şeybaninin məğlubiyyətindən sonra Ismayılın 
Osmanlı sultanı Bəyazidə qarşı münasibəti dəyişdi. 
Şeybaninin başının dərisinə saman dolduraraq ona 
göndərdi. Türkiyənin daxilində olan çəkişmələrdən 
istifadə edərək qızılbaş sərkərdəsi Nurəli xəlifə Qarahisar 
və Malatyanı tutdu. Məhəmməd ustaclı isə Diyarbəykri 
ələ keçirdi. 1512-ci ildə Səlim atasını taxtdan salaraq 
hakimiyyəti ələ keçirdi. Ismayıl isə onun digər varisləri 
arasında 
olan 
ziddiyyətlərdən 
istifadə 
edərək, 
hakimiyyətə qızılbaş tərəfdarları olan şəxsləri gətirməyə 
çalışırdı. 
Lakin 
Sultan 
Səlim 
öz 
hakimiyyətini 
möhkəmləndirdikdən sonra Səfəvilərə qarşı mübarizə 
məqsədi ilə bir sıra tədbirlər həyata keçirirdi. Bütün 

---

153 
dövlətlərin səfirləri Sultan Səlimin hakimiyyətini tanımaq 
üçün Ədirnəyə gəldilər. Onların içərisində Səfəvi səfiri 
yox idi. Bu Səlimi daha da qəzəbləndirdi. Səlim 
Səfəvilərə qarşı hərbi əməliyyata başlamazdan əvvəl 
aşağıdakı tədbirləri həyata keçirirdi: 
1. Avropa ölkələri Moskva, Macarıstan, Venesiya, 
Moldaviya və Valaxiya ilsə sülh müqaviləsi bağladı, 
qərbdə olan hərbi əməliyyatları dayandırdı. 
2. Yardım üçün özbək hakimi Übeydulla xanla 
razılığa gəldi. 
3. Ölkənin daxilində Səfəvi tərəfdarlarına divan 
tutdu. 7-
dən 70 yaşına qədər 40 min kişi qeydə alınıb 
edam edildi 
4. Səlim 1514-cü ildə Ədirnədə divan çağırdı və 
süni üləmalarını buraya dəvət edərək onların adından 
qızılbaşlara qarşı dini müharibə elan etdi. 
Səlimin göstərişi ilə dövlətin hər yerindən qoşun 
toplandı. Sultan yeniçərilərin döyüş ruhunu yüksəltmək 
məqsədi ilə hərəsinə 1000 axça paylatdırdı. Sivasda 
Sultan 140 minlik qoşuna baxış keçirdi. Beləliklə, bütün 
Osmanlı qüvvələr tam hazır vəziyyətdə gətirildi. 
Sultan Səlim Səfəvilərlə Türkiyə arasında axan 
Çaysu çayını keçib Ərzincana daxil oldu. Bundan əvvəl 
Ismayılın göstərişi ilə Ərzincanın hakimi Nurəli Xəlifə 
oranı tərk etmişdi. Sultan Səlim Ismayıla məktub yazır, 
lak
in cavab Ismayıl ölkənin içərilərinə çəkilirdi. 
Qızılbaşların geri çəkilməsi türk qoşunlarının ruhdan salır, 
onlar sultandan geri dönməyi tələb edirdilər. Səlim 
Ismayıla təhqirlərlə dolu 3 məktubu göndərir. “Əgər sən 
qorxaq deyilsənsə döyüşə gəl, yox əgər belə deyilsə, get 
babaların kimi dərvişliyini et”. 
Ismayıl ona təmkinlə cavab yazır və içərisinə 
tiryəklə dolu qab qoyur. Məktubun sonunda deyilir: “… 
na
layiq sözlərin mənası yoxdur. Bunlar ola bilsin ki, 

---

154 
bərşikəsə 
(həşişçəkən) 
münsirlərin 
və 
tiryək 
mühərrirlərinin nəşədən beyinləri quruduğu zaman 
yazılmış və eləcə də göndərilmişdir”. Ismayıl Səlimi 
sultan və padşah kimi tanımadığını bildirdi. Səlim məktub 
gətirən şəxsi öldürmüş və demişdir: “Mən onun 
(Ismayılın) ardınca cəhənnəmə qədər də olsa 
gedəcəyəm”. O, Ismayıla təhqirlərlə dolu 4 məktub
göndərmiş və Tərcana doğru hərəkət etmişdir. Buradan 
Mustafa Paşanı Bayburd qalasına göndərməyi, özü isə 
Təbrizə hücum etməyi qərara alır. Bunu eşidən Ismayıl
Osmanlılarla döyüşə girmək qərarına gəlir. Səlim Maku 
yaxınlığında Çaldıran düzündə döyüş mövqeyi tutur. 
Mənbələrdə hər iki tərəfin qoşunlarının sayı haqqında 
müxtəlif məlumat vardır. Iran dili mənbələrlə Osmanlı 
ordusunun sayı 200 min, qızılbaşların sayı 20 min, türk 
mənbələrində qızılbaşların sayı 80 mindən 150 minədək 
ol
duğu qeyd edilir. Döyüş 1514-cü il avqustun 23-də baş 
verdi. Osmanlıların taktikası ilə yaxından tanış olan 
Məhəmməd xan Ustaclı və Nurəli Xəlifə Rumlu gecə 
hücumu ilə təşəbbüsü ələ almağı irəli sürdülər. Onlar 
göstərirdilər ki, yalnız gecə hücumu ilə Osmanlıların odlu 
silahdan istifadə etməsinə imkan verməmək olar. Lakin 
Durmuş xan bunun əleyhinə çıxaraq bildirdi ki, “sənin 
(Məhmməd Ustaclı) elə kəndxudaçılığın Diyarbəkirdə işə 
keçir. Burada şah Ismayıl əyləşib, rəy və göstəriş 
onunkudur”. Şah Ismayıl isə bu sözləri təsdiq edərək 
dedi: “Mən harami deyiləm ki, karvan yolunu kəsəm, qoy 
allah məsləhət bildiyi kimi olsun”. 
Səlim qızılbaş atlılarını yaxına buraxmaq və top 
atəşi ilə onları məhv etmək niyyətində idi. Burdan 
xəbərdar olan Ismayıl məqsədi isə sürətli hücumla 
Osmanlı qoşunlarının ön cərgəsini məhv etməklə odlu 
silahlardan atəş açmağa imkan verməməkdən ibarət idi. 
Döyüşün başlanğıcında Ismayılın başçılıq etdiyi hissə 

---

155 
rəqibin sağ cinahına böyük zərbə endirdi. Lakin sol 
cinahında 
Məhəmməd 
xan 
Ustaclının 
hücumu 
müvəffəqiyyətli olmadı. Bu isə Osmanlılara toplardan atəş 
açmağa imkan verdi. Onların silah üstünlüyünü ortaya 
çıxdı. Osmanlıların mühasirəsinə düşən Ismayıl qolundan 
və çiynindən yaralandı. Səfəvilər məğlub oldu. Ismayıl 
əvvəlcə Təbrizə, sonra isə daha şərqə çəkildi. Çaldıran 
döyüşündə hər iki tərəfdən 5 min nəfər öldürüldü. 
Ismayıla təkbətək döyüşdə görkəmli türk pəhləvanı Əli 
bəy Maqquc oğlu öldürüldü. Səfəvilərin görkəmli 
sərkərdələri Məhəmməd xan Ustaclı, Hüseyn bəy Lələ, 
Xad
im bəy, Sarı Pir Ustaclı döyüşdə öldürüldü. 
Türklərdən isə Həsən paşa, Üveys bəy, Süleyman bəy 
döyüş meydanında qaldılar. 
Mənbələrdə 
qeyd 
olunur 
ki, 
səfəvilərin 
məğlubiyyətinin əsas səbəbi Şah Ismayılın məğrurluğu, 
özünə həddindən artıq güvənməsi, qızılbaşların sayca az 
olması, Ismayılın döyüşə yaxşı hazırlaşmaması və yaxın 
adamlarının düzgün məsləhətinə qulaq asmaması, 
o
smanlıların mükəmməl odlu silaha və çoxlu nizami 
qoşuna malik olması idi. 
Osmanlı qoşunları Azərbaycanın Xoy, Mərəndə 
şəhərini ələ keçirib Təbrizə yaxınlaşdı. Xalq hər yerdə 
onlara ciddi müqavimət göstərirdi. Sentyabrın 6-da I 
Səlim Təbrizə daxil oldu. Lakin o, Təbrizdə 9 gün qala 
bildi. Xalqın müqaviməti nəticəsində I Səlim geri çəkilməli 
oldu. 
Çaldıran döyüşü nəticəsində Ərzurum şəhəri daxil 
olmaqla Qərbi Anadolu, Mosul daxil olmaqla Şimali 
Mesopotamiya Türkiyənin əlinə keçdi. Bağdad daxil 
olmaqla ərəb Iraqı qızılbaşların əlində qaldı. 
Osmanlı Türkiyəsi ilə Azərbaycan Səfəvi dövləti
arasında 
ziddiyyətlərin 
kəskinləşməsindən 
Avropa 
dövlətləri istifadə etdilər. Bu iki türk dövlətini bir-birinə 

---

156 
qarşı qoymaqla onlar Türkiyənin Avropaya doğru 
yürüşünün qarşısını alaraq niyyətində idilər. Həmçinin 
onlar Şərqin iki böyük dövlətini bir-biri ilə 
toqquşdurmaqla Avropa monarxlarının Asiyada qəsbkar 
s
iyasətinin 
həyata 
keçirilməsinin 
əlverişli 
zəmin 
hazırlamaq 
məqsədi 
güdürdülər. 
Çaldıran 
vuruşmasından sonra macar kralı və alman imperatoru 
şah Ismayıla yaxınlaşmağa cəhd etdilər. Lakin onlar bu 
mərhələdə öz niyyətlərinə nail ola bilmədilər. Ittifaq baş 
tutmadı. 
Çaldıran döyüşündən sonra Ismayıl Osmanlı ilə 
müqavilə imzaladı və bundan sonra fəal xarici siyasət 
yeridə bilmədi, əsasən dövlətin daxili işləri ilə məşğul 
oldu. 
Ismayıl 
Cənubi 
Qafqazda 
öz 
mövqeyini 
möhkəmlətmək üçün tədbirlər gördü. 1517-ci ildə 
qızılbaşlar Şərqi Gürcüstana hücum etdi və buranı Səfəvi 
dövlətinə birləşdirdilər. 1522-ci ildə Kartli çarı David 
Səfəvilərə xərac verməkdən imtina etdiyi üçün Səfəvi 
qoşunları oraya yürüş təşkil edərək Tiflisi tutdular. 
Səfəvilərin Şirvana hücumu ilə Fərrux Yaşar 
öldürülsə 
də, 
Şirvanşahlar 
öz 
müstəqilliklərini 
itirm
əmişdilər. Fərrux Yasardan sonra 1501-ci ildə Şirvan 
taxtına Qazı bəy keçdi. 6 aydan sonra oğlu Sultan 
Mahmud tərəfindən öldürüldü. Sultan Mahmud qəddar, 
qaniçən olduğundan 1502-ci ildə hakimiyyətdən salındı 
və Şeyxşah (II Ibrahim) hakimiyyətə gəldi. Sultan 
Mahmud isə Ismayılın yanına qaçdı və ondan qoşun 
alaraq, Şirvana hücum etdi. Şeyxşah Gülüstan qalasına 
çəkildi. Qalanın mühasirəsi 3 ay davam etdi. Sultan 
Muradın qulluqçusu onun başına kəsib Şeyx şaha apardı. 
1505-1506-
cı illərdə Şeyxşah Səfəvilərə bac və xərac 
verməkdən boyun qaçırdı. 

---

157 
Ismayıl 1509-cu ilin sonunda yenidən Şirvana 
hücum etdi. Şeyxşah Buğurd qalasına sığındı. Şamaxı, 
Bakı, Dərbənd və b. şəhərlər qızılbaşlar tərəfindən 
tutuldu. 
Açıq döyüşə girməkdən çəkinən Şeyxşah 
Ismayıla çoxlu hədiyyələr göndərərək ona yaxınlaşdı. 
Oğlu Sultan Xəlili girov kimi Səfəvi sarayına göndərdi. 
Sultan Xəlil Ismayılın qızı Pərixan xanımla evləndi. 
Beləliklə, Şirvanşahlar Səfəvilərin vassalına çevrildi. 
1523-
cü ildə Ismayıl Şeyxşahın qızı ilə evləndi. 
Şeyxşahın ölümündən sonra hakimiyyətə Sultan Xəlil (II 
Xəlilullah) (1524-1535) keçdi.