Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Quba üsyanı. XIX əsrin 30-cu illərində baş vermiş 
ən böyük üsyan Quba üsyanıdır. Quba əyalətində 
kəndlilərin böyük hissəsini dövlət kəndliləri təşkil edirdilər. 
Bu isə əyalətdə baş verən kəndli hərəkatının xarakterinə 
həlledici təsir göstərdi. Əyalət kəndlilərinin narazılığının 
əsas mənbəyi iltizam sistemi idi. Bu sistemə görə, 

---

237 
müxtəlif dövlət vergilərinin böyük hissəsi ayrı-ayrı 
şəxslərə 
iltizama 
verilirdi. 
Iltizamçılar 
kəndliləri 
amansızcasına soyub-talayırdılar. Otlaqların iltizama 
verilməsi heyvandarlıqla məşğul olan kəndlilərin 
vəziyyətini xüsusilə ağırlaşdırırdı. 1835-ci ildə Quba 
əyalətinin bütün otlaqları praporşik Şergilov tərəfindən 
iltizama götürülmüşdü. Iltizamçı otlaqları soyğunçu 
şərtlərlə kəndlilərin istifadəsinə verir, kəndli torpaqlarını 
ələ keçirir, heyvanlarını Şamaxı əyalətinə sürüb aparan 
və quru otla saxlayan kəndlilərdən otlaq xərci alırdı. 
Dövlət vergilərinin ağırlığını onları toplayarkən yol 
verilən görünməmiş özbaşınalıqlar daha da artırırdı. 
Polkovnik Gimbut komendant olduqdan sonra vilayətdə 
özbaşınalıq daha da gücləndi. Vergilər kəndlilərdən 
qanunla müyyənləşdirildiyindən bir neçə dəfə artıq 
toplanır, fərq isə komendant tərəfindən mənimsənilirdi. 
Əyalətin idarə edilməsi üzrə komendant köməkçiləri olan 
mahal naibləri də öz rəislərindən geri qalmırdılar. 
Müflisləşmiş kəndlilər dövlət boyunduruğunu daşımaq 
iqtidarında deyildilər və nəticədə vergi borcları sürətlə 
artırdı. Kəndlilərin vəziyyəti elə pisləşmişdi ki, 1836-cı ildə 
buğda və arpa ilə ödənilən natural vergini ödəməkdən 
imtina etdilər. 
Hökumət 
dairələrinin 
Yuxarıbaş 
mahalı 
kəndlilərinə Varşavada yerləşən süvari müsəlman 
alayında xidmət üçün könüllülər vermək təklifi kəndlilərin 
səbr kasasını dolduran sonuncu damla oldu. Könüllülər 
tamamilə yerli əhali hesabına təchiz edilməli (silah, at, 
paltar və s.) olduğundan, əslində çarizm bu aktla çar 
hakimiyyət orqanlarının əlavə özbaşınalıqları üçün 
mənbə olan yeni mükəlləfiyyət tətbiq edirdi. Bu tələb 
kəndlilər tərəfindən əsgəri mükəlləfiyyətin başlanması 
kimi qəbul edildi və 1837-ci ilin aprelində əyalətdə kütləvi 
kəndli hərəkatının başlanmasına təkan verdi. Hərəkat 

---

238 
Yuxarıbaş mahalında başlandı, sonra iki qonşu mahala 
yay
ılaraq tezliklə bütün əyaləti bürüdü. 
Gündüzqala kəndində toplanan kətxudalar hərbi 
dairə rəisi Reutdan əyalətin əhalisini süvarilər verməkdən 
azad etməyi tələb etdilər. Tezliklə kətxudalar əlavə 
tələblə 
irəli 
sürdülər: 
dövlət 
mükəlləfiyyətlərinin 
azaldılması, komendant Gimbutun vəzifəsindən kənar 
edilməsi, əhalinin nifrət etdiyi iki mahal naibinin vəzifədən 
kənar edilməklə əyalətdən çıxarılması. Hərəkat çox 
sürətlə inkişaf edərək müstəmləkə və feodal əsarətinə 
qarşı çevrilmiş hərəkat xarakteri aldı. Yaranmış vəziyyətin 
ciddiliyi hökuməti güzəştə getməyə məcbur etdi. Reutun 
adından elan olundu ki, Quba əyalətindən süvarilər cəlb 
olunmayacaqlar. Gimbutun və iki naibin vəzifələrindən 
götürülməsi tələbləri də yerinə yetirildi. Hökumət bu yolla 
kəndliləri sakitləşdirməyə, vaxt qazanmağa və əsas 
tələbləri unutdurmağa ümid bəsləyirdi. Reutun taktikası 
özünü doğrultdu. Kəndlilər evlərinə dağılışdılar və 
bununla hərəkatın birinci mərhələsi başa çatdı. 
1837-
ci ilin avqustunda Quba əyalətində kütləvi 
silahlı üsyan başlandı. Ona Xuluq kəndinin kətxudası 
Hacı Məhəmməd rəhbərlik edirdi. dağlıların Şamil 
tərəfindən rəhbərlik edilən mübarizəsi də Quba 
əyalətindəki hadisələrin inkişafına, əhali arasında 
müstəmləkə əleyhinə əhval-ruhiyyənin güclənməsinə 
təsir göstərirdi. 1837-ci il avqustun əvvəlində Hacı 
Məhəmməd mürid Əli ilə görüşdü. Görüşdə Əli Şamilin 
Yuxarıbaş kətxudalarının adına ünvanladığı məktubunu 
ona verdi. Şamil onları çar hakimiyyət orqanlarının 
yalançı vədlərinə inanmamağa, əldə silah öz hüquqlarını 
müdafiə etməyə çağırırdı. Avqustun 20-dən sonra Hacı 
Məhəmməd üsyan bayrağını qaldırdı. Silahlı üsyana 
başlamaq çağırışını o, oğlunun Xuluq kəndində keçirilən 
və 3 yuxarı mahaldan 200-ə yaxın adamın, o cümlədən 

---

239 
kətxudaların iştirak etdikləri toyunda irəli sürdü. 
Kətxudalar Hacı Məhəmmədə tərəfdar çıxdılar və 
kəndlərə 
çaparlar 
göndərərək, 
kəndliləri 
silahlı 
mübarizəyə çağırdılar. 
Hadisələr çox sürətlə inkişaf edirdi. Artıq bir neçə 
gündən sonra, Barmaq mahalı istisna olmaqla bütün 
əyalət kəndli üsyanı alovlarına bürünmüşdü. Üsyançılar 
tərəfindən xan seçilmiş Hacı Məhəmməd Qubaya 
yaxınlaşdı və onun dörd verstliyində düşərgə saldı. 
Avqustun 30-
da Qubanın mühasirəsi başlandı. Şəhəri 
qeyri-
nizami hərbi qulluqçular da daxil olmaqla sayı 
təxminən 600 nəfər olan qarnizon qoruyurdu. Lakin 
onların gücünü üsyançılarda olmayan toplar xeyli artırırdı. 
Bunu nəzərə alan üsyançılar şəhərə gizlicə daxil olmağı 
və düşmənə eyni zamanda həm arxadan, həm də öndən 
zərbə vurmağı qərara aldılar. Sentyabrın 4-dən 5-nə 
keçən gecə üsyançıların hər biri 4 min nəfərdən ibarət 
olan iki dəstəsi qərbdən və şərqdən qala divarlarına 
həmlə 
etdilər. 
Hacı 
Məhəmmədin 
ən 
yaxın 
silahdaşlarından olan kəndli Yarəlini başçılığı ilə sayı 4 
min nəfər olan üçüncü dəstə gizlincə şəhərə daxil olmağa 
cəhd göstərdi. Əvvəlcədən əldə edilmiş razılığa əsasən 
şəhərlilər üsyançılarla birgə çıxış etməli idilər. 
Güclü tüfəng və top atəşləri üsyançılara qala 
divarları üzərinə qalxmağa imkan verməsi. Yarəlinin 
dəstəsinin xeyli hissəsi isə şəhərlilərin köməyi ilə gizlincə 
Qubaya dax
il olaraq, şəhər məhkəməsinin binasını ələ 
keçirdi, şəhərin mərkəzində yerləşən meydana çatdı. 
Lakin bu zaman üsyançıları gördülər. Qoşun dəstəsi 
sürətlə üsyançılara hücum etdi. Top atəşi onları meydanı 
tərk etməyə məcbur etdi. Üsyançılar yaxınlıqdakı evlərə 
dağılışaraq, inadla soldatların hücumlarını dəf etməyə 
başladılar. Şiddətli döyüşdə üsyançılarla birlikdə çoxlu 
şəhərli də vuruşurdu. Lakin onların ayrı-ayrı evlərdə 

---

240 
gizlənmiş pərakəndə qrupları təlim görmüş çar ordularına 
qarşı dura bilmədi. Axşama yaxın üsyançılar şəhərdən 
çıxarıldılar.
Kəndlilər Hacı Məhəmmədi tərk edərək, evlərinə 
dağılışmağa başladılar. Az qüvvə ilə mübarizəni davam 
etdirməyin mənasızlığını görən Hacı Məhəmməd 
kəndliləri evlərinə buraxmağı qərara aldı. Özü isə doğma 
kəndi Xuluqa gələrək, ailəsini götürüb Kürə xanlığına yola 
düşdü. O, burada Mirzə Məhəmməd xan tərəfindən ələ 
keçirilib hökumətə təslim edildi. Çar müstəmləkəçilərinin 
qurduğu məhkəmənin hökmü ilə Hacı Məhəmməd edam 
edildi. Üsyanın 44 fəal iştirakçısı hərbi məhkəməyə 
ver
ildi. Yarəli isə dağlarda gizlənə bildi. 1838-ci il Acıaxur 
döyüşündən sonra o da ruslara tabe oldu.