АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети

Mənbə: Rabitə və Yüksək Texnologiyaları Nazirliyi, Məlumat Hesablama Mərkəzinin bülletenləri

Yuxarıdakı cədvəldə keçən müddət ərzində elektron hökumət portalı tərəfindən dövlət orqanlarının göstərdikləri elektron xidmətlərin sayı verilmişdir. Cədvəl məlumatlarından aydın olur ki, dövlət orqanlarının əksəriyyəti tərəfindən göstərilən elektron xidmətlərin həcmi artmışdır. Belə ki, həmin dövr ərzində Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları tərəfindən təqdim edilmiş elektron xidmətlərin sayı 33-dən 42 qədər artmış və onlardan istifadənin sayı da artaraq 2743-dan 52685-ə çatmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin nazirlik dövlət orqanları içərisində ən çox elektron xidmətlərdən istifadə olunmuş dövlət orqanıdır. Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən göstərilmiş elektron xidmətlərdən istifadə 2012-ci ilin noyabr ayında 938 sayda olduğu halda 2013-cü ilin noyabr ayında 11345 olmuşdur.

3.3. Elektron xidmətlərin monitorinq sisteminin yaradılmasının mümkün

istiqamətləri
Elektron Hökumət fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi istiqamətində həmişə bir sual ortaya çıxır: görəsən Elektron Hökumət xidmətlərinin səmərəliliyinin və effektivliyinin qiymətləndirilməsi, monitorinqi və maksimumlaşdırılması məqsədilə ən yaxşı təcrübə, müvafiq modellər, vasitələr və texnikalar hansılardır?

Elektron Hökumət layihələrinin fəaliyyətlərin davamlı dairəvi zənciri olan həyat dövri çəriçivəsində monitorinq dörd mühüm mərhələlərdən biridir.

Monitorinq, layihənin həyat dövrünün ümumi bir hissəsi olmaqla, xüsusi layihələr və xidmətlərlə əlaqədar dövri şəkildə (rüblük və ya yarım illik) təkrarlanır.

Monitorinqın məqsədi: E-Hökumət xidmətlərinin təşkilati və iqtisadi təsirinin dəyərləndirilməsi, vətəndaşların iştirakının artırılması və innovasiyalaşma.

Monitorinqın əsas vəzifəsi proqram və xidmətin fəaliyyət vəziyyəti haqqında göstəricilərin hazırlanması üçün informasiyanın sistemli şəkildə toplanmasıdır.

ANAO - Avstraliyanın Audit Ofisi- tərəfindən aparılan test tədqiqatlarında, veb-xidmətlərin dəyərləndirməsində fərqli meyarlar istifadə olunmuşdur və əsas diqqət veb səhifələrin performansına yönəlmişdir . Avropa ölkələrində, Kanadada və ABŞ-da e-Hökumət xidmətlərinin dəyərləndirmə sistemlərinin təhlili, internet saytların qiymətləndirilməsinin 4 əsas və 1 əlavə meyar üzərində qurulmasına əsas verir:

Meyar 1. Əlçatanlıq (əldə etmə imkanları, saytın istifadə imkanları və keyfiyyəti)

Əlçatanlığın monitorinqi və qiymətləndirməsi potensial maneələri aradan qaldıra və hamının (vətəndaşlar və iş adamları) internetdən istifadə imkanlarını genişləndirə bilər.

World Wide Web Konsorsiumu (W3C) veb əlçatanlığa belə bir tərif vermişdir: "Əlçatanlıq o deməkdir ki, əlil insanlar veb sahifələri dərk etmək, anlamaq, idarə etmək və qarşılıqlı əlaqədə olmaq imkanındadırlar”.

W3C tərəfindən əlçatan veb məzmununun layihələşdirilməsi ilə bağlı bir sıra beynəlxalq standartları hazırlandı – Veb məzmunu Əlçatanlıq Təlimatları (WCAG 1.0). Bu Təlimatlar mühüm istinad kitabçası kimi veb icması tərəfindən qəbul olundu və veb-səhifələrinin yoxlanılması ilə əlaqəli proqram təminatının inkişafında geniş istifadə olundu.

Misal üçün, Birləşmiş İnternet Qiymətləndirmə Metodologiyasına əsasən (UWEM 1.2) saytın istifadə imkanları və keyfiyyətinin dəyərləndirilməsində bir neçə avtomatik qiymətləndirmə vasitələrindən istifadə olunur:

e-Əlçatanlıq Yoxlayıcı proqramı (eAccessibility Checker), Veb saytın optimallaşdırılması (Websiteoptimization), Aksandra (Axandra) və digərləri. Bu test proqramları veb-saytların sürətini, səhifə ölçüsünü və nasaz bağlantıları yoxlayan hissələrdən ibarətdir.

Meyar 2. Səmərəlilik (e-Hökumət xidmətlərinin səmərəliliyi)

Onlayn informasiya texnologiyaları hökumət xidmətlərinin səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirə bilir.

Səmərəliliyin mənası “az səy və az xərclə daha çox məhsuldarlıq əldə etməkdir”. E-Hökumət xidmətləri baxımından səmərəlilik ümumi səmərəlilikdən fərqlidir. Belə ki, e-xidmətlər istehsal prosesi kimi son nəticədə maddi məhsullun yaradılmasına gətirmir. Daha doğrusu, e-xidmət prosesinin avtomatlaşdırılması nəticəsində dövlət qurumlarında dəyişiklik əmələ gəlir.

E-Hökumət xidmətləri, uyğun şəkildə həyata keçirildikdə, informasiya sistemlərdə istifadə etməklə xidmət göstərmə prosesinə sərf olunan vaxtı azaldar ki, bu isə idarəetmə orqanları üçün açıq-aydın səmərəlidir (buna daxili səmərəlilik deyilir). İnzibati iş yükünü daha çox azaltmaq üçün “özünəxidmət” həlləri və inteqrasiya sistemləri qurmaq məqsədə uyğundur.

Habelə e-Hökumət xidmətləri vətəndaşların dövlət orqanları ilə əməliyyat keçirməyə sərf etdikləri vaxtın azalmasına səbəb olur ki, bu isə hər iki tərəf üçün səmərəlidir (xarici səmərəlilik).

Onlayn məlumat əldə etmək imkanı və ya interaktiv formanı doldurmaq, hər bir istifadəçinin vaxtına qənaət edə bilər, lakin bu heç də mütləq deyil. Əgər məlumat əldə etmək üçün yaxşı informasiya strukturu və ya axtarış motorları mövcud deyilsə, istifadəçi e-xidməti bir vaxt itkisi kimi qəbul edə bilər.

Joan C. Steyaert “Elektron hökumət xidmətlərinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi” adlı əsərində altı agentlik, iki federal və dövlət orqanlarını təhlil etmişdir. O, aşağıdakı indikatorlardan istifadə etmişdir: Məlumatlılıq (awareness) Kütləvilik (popularity), Əlaqə (contact), Məmnunluq (conversion) və Sadiqlik (retention). Bu beş indikatorlar internet saytın orta səmərəlilik indeksini hesablamaq üçün istifadə olunur.


Meyar 3. Effektivlik

Aichholzer e-Hökumətin Avstriyada təsirini təhlil etmişdir. O, öz təhlilini ayrı-ayrı halların tədqiqatları üzərində qurmuş və nəticədə aşağıdakı təsirləri müəyyən etmişdir:

• Proses vaxtının azaldılması;

• Xidmətin təkmilləşdirilməsi;

• Administrativ maneənin azaldılması;

• Səmərəliliyin artırılması;

• Uyğunlaşma problemləri və yenidən təşkilatlanma;

• Xərclərin azaldılması və gəlir sahələrinin genişləndirilməsi.

Daha ətraflı təhlil verilir.

Agentliklər onların veb saytlarının səmərəliliyini ölçmək üçün geniş çeşidli məlumat toplama üsulları istifadə edə bilər. Bunlar, veb trafik nümunələrin toplanması və təhlili, sayt ziyarətçinin davranışı və sayt fəaliyyətilə bağlı məlumatlar; heyətin və müştərinin məmnuniyyətini dəyərləndirmək üçün sorğular, faydalılıq və adekvatlıq məlumatları.

Meyar 4. Təsir

E-Hökumət investisiyasından müsbət təsir gözləntisi vardır. Baxmayaraq ki, adətən real faydaların miqdarını müəyyən etmək çətinlik yaradır və e-Hökumət təsiri haqqında qəbul edilmiş ümumi məfhum yoxdur.

E-hökumətin maddi təsiri, ümumiyyətlə, iki qrupa bölünür: dövlət qurumlarında toplanan xərclər və faydalar, istifadəçilərin qarşılaşdığı xərclər və faydalar.

Digər tərəfdən isə, e-Hökümət xidmətlərin ümumi təsirini anlamaq üçün təsirin hər iki perspektivi (təklif tərəfi və tələb tərəfi) birləşməlidir.

Təklif edən tərəf: Dövlət tərəfindən hansı elektron xidmətlər göstərilməlidir? Həmin xidmətlərin sayı nə qədərdir və nə qədər qənaətbəxşdirlər?

Tələb edən tərəf: Xidmətin qavrama səviyyəsi necədir? İstifadəçilər qane olurlarmı?

Heeks təsir qiymətləndirməsini tədqiq etmişdir. O, qiymətləndirmənin aşağıdakı nümunə indikatorlarını müəyyənləşdirmişdir: vaxta qənaət, rəsmilər tərəfindən maliyyə qənaətləri, idarəetmə proseslərində dəyişikliklər və sorğuların işlənmə vaxtında dəyişikliklər.
Meyar 5. Şəffaflıq

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT), şəffaflığı, yaxşı idarəçilik əsaslarından biri kimi müəyyənləşdirir: "Şəffaflıq, hökumətin fəaliyyəti haqqında etibarlı, müvafiq və vaxtlı-vaxtında məlumatın ictimaiyyətə çatdırılması deməkdir." Şəffaflığa müxtəlif nöqteyi-nəzərdən baxila bilər:

- Siyasi baxımdan şəffaflıq, demokratik proseslərdə iştirak etmək üçün zəruri ilkin şərtdir.

- Media üçün şəffaflıq, məlumat azadlığının təzahürüdür.

- Biznes perspektivindən, şəffaflıq, bərabər şərtlərdə rəqabəti təmin etmək üçün vacib amildir.

Norveçin GovMon monitorinq layihəsində şəffaflıq istifadəçi perspektivə yönəlmişdir, burada istifadəçilərə vətəndaşlar və biznes daxildir. Elektron-xidmətləri göstərən hökümət təşkilatlarının Veb səhifələrinin şəffaflıq dərəcəsi, test proqramı vasitəsilə yoxlanılır. Bu test, aşağıdakı indikatorların yoxlanmasına əsaslanır:

1. Səhifədə əlaqə məlumatının mövcudluğu və keyfiyyəti. Əsas əlaqə məlumatına adətən telefon nömrəsi, e-mail, poçt indeksi, ünvan və ofis saatları daxildir.

2. Gündəlik məlumat. Bu göstərici, vətəndaşlar üçün müvafiq olan davam edən və qarşıdan gələn hadisələr haqqında məlumatların mövcudluğunu yoxlayır.

3. Siyasi müşavirələr. Bu göstərici siyasi görüşlərlə bağlı yazılı protokolların və digər qeydlərin (canlı yayım və video / audio yazıları) mövcudluğunu yoxlayır.

4. Veb sahifənin tapılması qabiliyyəti. Bu göstərici səhifədə axtarış funksiyası olduğunu və onun keyfiyyət / faydalılıq xassələrini, naviqasiya menyusu və bir neçə nümunələr əsasında sayt xəritəsini yoxlayır.

Bizim ölkəmizdə e-Hökumət portalı, elektron xidmətlərinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində əsas monitorinq mexanizmidir.

Hər bir meyarın dəyərləndirilməsində 3-4 əsas indikatorlar istifadə olunur. Pilot monitorinqi, seçilmiş 10 əsas xidmətlər/layihələr üzərində aparılır. Nəticədə ən uğurlu xidmət və gələcəkdə ən keyfiyyətli veb-səhifəsi müəyyən edilə bilər.


NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
Dünyanın müasir sosial-iqtisadi inkişafında informasiya mühüm strateji ehtiyata çevrilmişdir. Qloballaşma amili, informasiya cəmiyyəti quruculuğu müasir dövrdə İKT-nin zamanın tələblərinə uyğunlaşdırmağı tələb edir. Çağdaş dövrdə informasiya inqilabı “yeni iqtisadiyyat”ın yaranmasını, insan potensialının inkişafını və dövlətlə cəmiyyət arasında qarşılıqlı münasibətlərin yenidən qurulmasını ön plana çəkir. Bu sadalanan məsələlərin həllində müasir İKT-dən istifadə edilərək yaradılan və dövlət idarəçiliyinin yeni forması olan “e-hökumət” mühüm rol oynayır.

Struktur nöqteyi-nəzərindən onun tərkib hissələri və həmçinin, onun seqmentləri təhlil edilmişdir. E-hökumət quruculuğunda lider ölkələrin böyük təcrübəsinin öyrənilməsi e-hökumətin formalaşmasının mərhələli və uzunmüddətli bir proses olduğunu göstərmişdir.

Bu prosesin birinci mərhələsinə başlamaq üçün dövlət aparatının müəyyən səviyyədə hazırlığının olmasının mütləq vacibliyi lazımdır. Kanada, ABŞ, Sinqapur və Koreya kimi böyük uğur qazanmış ölkələrin təcrübəsi e-hökumət quruculuğunda 2 modelin-Qərb (Kanada, ABŞ) və Şərq (Sinqapur, Koreya) modelinin olmasını göstərmişdir. Bu modellərin müqayisəli təhlilinə əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bütün ölkələr üçün vahid nümunəvi model yoxdur. Hər bir ölkə öz siyasi-iqtisadi sisteminə, milli-mənəvi dəyərlərinə və yerli reallıqlara uyğun öz modelini yaratmalıdır. Sözsüz ki, milli e-hökumət quruculuğunda dünya təcrübəsindən də istifadə edilməlidir.

E-hökumət quruculuğu texniki, sosial, siyasi, psixoloji, maliyyə və təşkilati xarakterli şərtlərin yerinə yetirilməsini tələb edir. Güclü İKT infrastrukturu və stabil maliyyələşmə e-quruculuğunda uğur qazandıran vacib şərtlərdəndir.

Azərbaycanda informasiya cəmiyyəti və e-hökumət quruculuğunda son illər ərzində toplanmış təcrübə və əldə edilmiş nəticələr ilk növbədə ümumiləşdirməni, sistemləşdirilməni, dərin elmi tədqiqat və təhlillərin aparılmasını tələb edir.

Azərbaycanda müasir İKT-nin əsası Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Azərbaycanda İKT-nin inkişafı və milli informasiya infrastrukturunun yaradılması üç dövrü əhatə edir. Hər üç dövrdə görülən uğurlu işlər və bu sahədə həyata keçirilən siyasət Ümummilli Liderin adı ilə bağlıdır. Ulu Öndərin Azərbaycanda əsasını qoyduğu və gələcəyə hesablanmış bu işlər Dövlət başçısı cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməkdədir. Məhz dövlət başçısının siyası iradəsi, qətiyyəti və əməli fəaliyyəti sayəsində son illər ölkəmizdə informasiya cəmiyyətinə keçid sahəsində və e-hökumət quruculuğunda xeyli işlər görülmüşdür. Belə ki, İnternet şəbəkəsi ildən-ilə genişlənir, İT-nin təhsildə, səhiyyədə, elmdə, istehsalatda və xidmətlər sferasında tətbiqi miqyası getdikcə artır. Azərbaycanda milli İKT infrastrukturunun yaradılmasına xüsusi fikir verilir. Ölkədə artıq Vətən İT və kommunikasiya, məhsul və xidmətlər bazarı formalaşmışdır və uğurla fəaliyyət göstərir. Cəmiyyət həyatının bütün sahələrində kompüterlərin sayı durmadan artır. İstehsalatın, kənd təsərrüfatının, iqtisadiyyatın, dövlət idarəçiliyinin, bank sferasının və digər sahələrin informasiyalaşdırılması davamlı surətdə genişlənir.

Aparılan elmi təhlillər nəticəsində işlənib hazırlanan tövsiyələr e-hökumət strategiyası çərçivəsində həyata keçirilən sonrakı layihələrin reallaşmasında nəzərə alınacaqdır.

Elmi-tədqiqat işinin gedişində aparılmış araşdırmalar ölkə üzrə İKT-nin tətbiqinin dinamik surətdə iqtisadi səmərə verdiyini göstərmişdir. Bunu ÜDM-də İKT sektorunun xüsusi çəkisinin ildən-ilə əhəmiyyətli dərəcədə artması əyani surətdə sübut edir.

Ölkəmizdə mövcud olan elektron xidmətlər, onların portalda düzülüşü və istifadə səviyyəsinə görə qeyd etmək lazımdır ki, hələ də dövlət orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlərin elektron halda həyata keçirilməsi aşağı səviyyədədir. Bu səbəbdən də dövlət orqanlarının göstərdikləri xidmətlərin çox hissəsinin elektronlaşdırılması istiqamətində daha çox tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bundan əlavə dövlət orqanlarının göstərdiyi bütün xidmətlərin elektronlaşdırılması məqsədəuyğun olardı. Elektron xidmətlər ilə əlaqədar portalların dizaynı barəsində qeyd etmək olar ki, bu sahənin inkişaf etdiyi ölkələrin təcrübəsinə əsasən xidmətlərin vətəndaşlar və iş adamları üçün bölmələrə ayrılması daha yaxşı olardı. Bundan əlavə istifadəçi ehtiyaclarının və istifadəçi məmnunluğunun sistemli monitorinqi aparılmalıdır.

BMT-nin İqtisadi və Sosial məsələlər üzrə Departamentinin illik olaraq təqdim etdiyi ölkələrin elektron hökumət inkişaf indeksinə əsasən 2008-2012-ci illərdə Azərbaycanın indeks dəyəri artmasına baxmayaraq, dünya ölkələri arasında geriləmişdir. Bu hesabatın tədqiqindən aydın olur ki, ölkəmizdə indeksə daxil olan indikatorlar üzrə daha çox artım əldə olunmalıdır.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. 
   В.В Туровец, Преобразование информационной системы государственного управления на основе концепции "электронного правительства" - М.: РГБ, 2005;
   
2. 
   Д.Х.Данг, Развитие информационных технологий в АСЕАН, Москва, 2008.- 122 с.: ил;
   
3. 
   А.О.Попов, Информационно-коммуникационные технологии как фактор совершенствования государственного регулирования национальной экономики в условиях информационного общества, Москва, 2008.- 199 с.: ил. РГБ ОД, 61 08-8/1763;
   
4. 
   Аржитова Ю.С. Информационные технологии в управлении деятельностью социальных систем в условиях трансформации российского общества, 2009;
   
5. 
   Шарков Ф.И., Захарьян,О.Ю. Информационные технологии и Интернет (социальные аспекты управления сетевой организацией): Монография/Под общей редакцией Ф.И. Шаркова.-М.: Изд-во «Прометей», 2005.-с. 14;
   
6. 
   Василенко Л.A. Интернет в информатизации государственной службы России: социологические аспекты. 2-е изд./Л.A. Василенко; Рос. акад. гос. Службы при Президенте Р.Ф. - М.: Наука, 2008.–с 39;
   
7. 
   Павлютенкова М.Ю. Электронное государство России- виртуальная реальность или новая концепция государственного управления? // Политическое управление и публичная политика XXI века: Государство, общество и политические элиты. - М.: РАПН; РОССПЭН, 2008. - с.365-373;
   
8. 
   Кулик А.Н. Электронное государство как вызов для отечественной политической науки//Политическое управление и публичная политика XXI века: государство, общества и политические элиты: О.В. Гаман-Голутвина (отв. Ред.) и др. - М.: РАПН; РОССПЭН, 2008. - с. 350-353;
   
9. 
   Е.А.Яковлева, Электронное правительство: теоретические модели и политическая стратегия российского государство, Москва, 2006.
   
10. 
    Rabitə və Yüksək Texnologiyaları Nazirliyi, Məlumat Hesablama Mərkəzinin bülletenləri.
    
11. 
    Azərbaycan Respublikası Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin 2012-ci il üçün Hesabatı.
    
12. 
    UN, “E-Government survey”, 2009-2013.
    
13. 
    European Journal of ePractice, “Best practices in eGovernment: on a knife-edge between success and failure”, February 2008.
    
14. 
    International Conference on Innovation, Management and Service, “Conceptual approach to e-government, targets and barriers” (2011) IACSIT Press, Singapore.
    
15. 
    İTU, “Electronic Government for Developing Countries.
    
16. 
    UNESCO, “E-Government in developing countries: Lessons learned from Republic of Korea”, 2006.
    
17. 
    Asia-Pacific Telecommunity, “APT report on e-government implementation in Asia-Pacific developing countries and its challenges and obstacles”, Bangkok, 2012.
    
18. 
    “National Strategies and Policies for Digital Identity Management in OECD Countries”, OECD (2011),
    
19. 
    “Measuring and Evaluating E-Government in Arab Countries”. High Level Seminar on Measurement and Evaluation of E-Government – held in Dubai on 12 March 2007. Dubai School of Government and the OECD.
    

РЕЗЮМЕ
Müasir qloballaşma dövründə informasiya cəmiyyətinə keçid bu cəmiyyətə xas olan dövlət idarəçiliyinin formalaşmasını-elektron hökumət yaradılmasını tələb edir. E-hökumət İKT imkanlarına və vətəndaş cəmiyyəti dəyərlərinə əsaslanaraq dövlət idarəetməsinin səmərəliliyini artırır, istehlakçılara bilavasitə müxtəlif xidmətlər göstərir və dövlət orqanlarının fəaliyyəti barədə vətəndaşlara müntəzəm olaraq məlumatlar verir.

Ölkədə elektron hökumətin formalaşması və inkişafı iqtisadi inkişafın sürətlənməsində rolu danılmazdır. Ölkədə elektron xidmətlərin genişləndirilməsi hər bir ölkənin İKT strategiyasından birbaşa şəkildə asılıdır. Elektron xidmətlərin monitorinq sisteminin yaradılması bu sahədə mövcud olan çətinliklərin həllini sürətləndirir. Bu səbəbdən də təqdim edilən magistr dissertasiya işi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Təqdim edilən dissertasiya işində elektron hökumətin konseptual əsasları tədqiq edilmiş, elektron hökumət və elektron xidmətlərin dünya ölkələrində durumu araşdırılmış və elektron xidmətlərin monitorinq sisteminin yaradılması perspektivləri öyrənilmişdir.

ABSTRACT
At the globalization time transition to information society is dependent on formating electronic government in that country. E-government based on ICT opportunities and civil society values is increasing efficiency of the government manegment and serve to the countru citizens.

Political strategy of the government in the formatting e-government is content of the general political in that sphere. Government realizing its main goals and functions by social politics. Government bodies this functions is solving exiting problems.

E-government formation and development has main role on the economic development. Development of e-government services is dependent on ICT strategy of the country. Creating monitoring system of e-government is helping to solve problems. For this regard master dissertation topicis is important.

At this master thesis e-government theoretical aspects analised and e-government services in the global countries was researched and creating monitoring system has studied.