АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети

Şəkil 4. E-hökumətin vətəndaşlar, hökumət və biznes üçün əsas üstünlükləri
E-hökumətin inkişaf mərhələlərinə görə çoxsaylı təsnifatları içərisində özünə ən çox tərəfdar toplayan aşağıdakı təsnifatdır. Bu təsnifata görə e-hökumət təkamül prosesində 4 mərhələdən keçir:

• 
  “İnformasiyanın yerləşdirilməsi” adlanan birinci mərhələdə dövlət strukturları İnternetdə baza səviyyəsində iştirak edirlər və dövlət orqanları öz işləri barədə məlumatları veb-sayt vasitəsilə verirlər. Hər bir nazirlik və təşkilat İnternetdə öz “vizit kartlarını” – onların missiyaları və fəaliyyətlərinin istiqamətləri barədə məlumat səhifələrini yaradırlar. Müvafiq texnoloji və siyasi biliklərə yiyələnən əksər dövlət məmurları e-hökumətə dövlət orqanlarının İnternetdə yaradılan sadəcə portalları kimi baxırlar. Həmçinin, bu mərhələdə siyasi və hüquqi sahədə dəyişiklik baş vermir, bir qayda olaraq dövlət orqanlarının portalları mərkəzləşmiş qaydada yaradılmadığından vahid bir portalda birləşdirilmir. Beləliklə, bu mərhələ dövlət orqanlarından vətəndaşlara – cəmiyyətə birtərəfli informasiya axını ilə xarakterizə olunur.
  
• 
  “Əks əlaqə - interaktiv qarşılıqlı əlaqə” adlanan ikinci mərhələdə birinci mərhələdən fərqli olaraq dövlət hakimiyyəti nümayəndələri ilə vətəndaşlar arasında ikitərəfli qarşılıqlı əlaqələr aparılır. Elektron poçtun, forumların, digər elektron vasitələrin (front office) və həmçinin, elektron poçt serverlərinin məlumat bazalarının (back office) köməyi ilə dövlət nümayəndələri ilə vətəndaşlar arasında qarşılıqlı münasibətlər daha yüksək bir mərhələyə keçir. Vətəndaşlar vergi deklarasiyasını və digər sənədləri elektron formada doldurur, elektron poçtla arayışlar və informasiyalar əldə edə bilirlər. Bu mərhələdə dövlət İT-yə vətəndaşları əməkdaşlığa cəlb edərək onların fikrini və tələbatlarını öyrənmək üçün kommunikasiya vasitəsi kimi baxır. Bu mərhələdə qarşıda əsasən modernizasiya məsələləri durur.
  
• 
  “Tranzaksiya” adlanan üçüncü mərhələdə real interaktivlik – dövlət orqanları nümayəndələri ilə vətəndaşlar arasında qarşılıqlı əlaqələr real vaxtda olur. Buna texnoloji baza və yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı imkan verir. Tranzaksiyanı həyata keçirmək üçün hökumətə portal lazımdır. Bu portalın köməyilə vətəndaş işə başlayaraq autoitentifikasiya keçə bilir və elektron xidmətlərdən istifadə edir. Əksər hallarda tranzaksiya xidmətlərinin göstərilməsində bir neçə dövlət təşkilatı iştirak edir. Tranzaksiya qarşılıqlı əlaqəsinə keçmək dövlət üçün e-hökumətin yaradılmasında irəliyə doğru bir sıçrayış sayılır. İrəliyə doğru olan bu keyfiyyət sıçrayışından sonra dövlət öz funksiyalarına yenidən baxır: bu funksiyalara əsasən öz aparatını formalaşdırır və bir neçə dövlət təşkilatları birgə əlaqəli fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu mərhələdə e-hökumətin işi bir qədər konkretləşir: bu iş informasiya verməkdən daha çox xidmət göstərməyə üstünlük verir. Bu məqsədlə servislərin dəstəklənməsi üçün xüsusi saytların yaradılması nəzərdə tutulur. Belə saytlar təkcə hakimiyyətin mərkəzi orqanları üçün yox, həm də rayon orqanları üçün də yaradılır.
  
• 
  “Dövlət strukturunun transformasiyası” mərhələsi. Bu mərhələdə vahid standartlara söykənən dövlət idarəçiliyinin elektron infrastrukturunun yaradılması ilə e-hökumət keyfiyyətcə daha yüksək mərhələyə keçir. Bu mərhələdə vətəndaşlar dövlət təşkilatlarının inkişaf strategiyasının işlənilib hazırlanmasında iştirak edə bilirlər. Dördüncü mərhələdə dövlət portalı həm biznes, həm də vətəndaşlar üçün bütün xidmətlərə vahid çıxış nöqtəsi olur və rəqəmsal bərabərsizliyin aradan qaldırılması üçün əməli tədbirlər görülür. Rəqəmsal bərabərsizlik sonrakı mərhələlərdə sosial bərabərsizliyə keçir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə e-hökumət ən yüksək səmərəli bir səviyyəyə çatır.
  

Bütün bu deyilənlərə yekun olaraq e-hökumətin quruluşunu və inkişaf mərhələlərini aşağıdakı cədvəldəki kimi vermək olar.

Cədvəl 3. Elektron hökumətin quruluşu və təkamül mərhələləri

E-hökumətin təkamül mərhələləri	İnformasiyanın yerləşdirilməsi	İnteraktiv qarşılıqlı əlaqə	Tranzaksiya qarşılıqlı əlaqələri	Transformasiya
E-hökumətin quruluşu
G2C	Dövlət orqanlarının saytı	Dövlət orqanlarının saytı, çat, forum, elektron poçt	Dövlət orqanlarının portalı. Vahid pəncərə prinsipi. Təhlükəsiz birləşmə. Maliyyə tranzaksiyaları və inteqrasiya olunmuş dövlət bazası göstəriciləri	Texnoloji standartların informasiya sistemləri ilə əlaqədə olan vətəndaşlar tərəfindən modifikasiyası, deməli, dövlət prosedurlarının modifikasiyası. Elektron demokratiya.
G2B	Dövlət orqanlarının saytı	Oflayn rejimində potensial iştirakçıların elektron formasından istifadə etməklə forum və tenderlərin təşkili	Dövlət satınalmalarının elektron sistemi. Onlayn rejimində tenderin bütün iştirakçıları və qaliblərin seçilməsi mexanizmi izlənilir. Təchizatçılarla müştərilər arasında əlaqə	Dövlət xidmətlərinin özəlləşdirilməsi və biznes tərəfindən onların yerinə yetirilməsinin keyfiyyətinə nəzarət. Maliyyə tranzaksiya sistemləri, sahə informasiya sistemləri
G2G	Dövlət orqanlarının saytı	İnformasiya mübadiləsi təşkili üçün korporativ sayt, elektron poçt, elektron sənəd dövriyyəsi sistemi	İnteqrasiya standartları, coğrafi məlumat sistemi, qəbuledilmiş qərarların dəstəklənməsi sistemi, ekspert sistemləri, məlumatlar bazası, Vahid pəncərə prinsipi üzrə portal, təşkilatlararası layihələr, bölünən informasiya ehtiyatları	Elektron demokratiya, elektron seçkilər və referendumlar, vətəndaşların tələbatına uyğun texnoloji qərarların dəyişdirilməsi, dövlət strukturlarının fəaliyyətində yüksək şəffaflıq və hesabat vermək

Beləliklə, e-hökumətin quruluşunu, inkişaf mərhələlərini, onun siyasi və sosial xüsusiyyətlərini şəkil 5-dəki kimi təsəvvür etmək olar.

Şəkil 5. Elektron hökumət fenomeni

Elektron hökumət

Quruluşu
G2C

G2B

G2G

İnkişaf mərhələləri

1. İnformasiyanın yerləşdirilməsi

2. İnteraktiv qarşılıqlı əlaqə

3. Tranzaksiya

4. Transformasiya
Hakimiyyətin müxtəlif səviyyələrində :

1. Beynəlxalq

2. Milli

3. Regional

4.Munisipal

Elektron demokratiya (e-democracy)

Elektron administrasiya

(e-administration)

Dünyanın əksər ölkələrində e-hökumət dövlət idarəçiliyinin bir mexanizmi kimi nəzəri və konseptual tədqiqatlar çərçivəsindən çıxaraq öz praktik tətbiqini tapmışdır.E-hökumət bu və ya digər dərəcədə bütün dünyada inkişaf etsə də, müxtəlif dövlətlər və regionlar arasında disproporsiya qalmaqda davam edir.

E-hökumətlərin dünyanın ən yüksək inkişaf etmiş dövlətlərindəki inkişaf səviyyəsini onların yetkinliyə çatması kimi qiymətləndirmək olar. Belə bir vəziyyət bir tərəfdən inkişaf tempinin ləngiməsi, digər tərəfdən isə real nəticələrin alınması ilə izah oluna bilər. Kanadada aparılmış tədqiqatlar bu yetkinliyə bir misal ola bilər: “Accenture”-nin apardığı tədqiqatlar göstərir ki, vətəndaşın şəxsi müraciətinin araşdırılması orta hesabla 44 Kanada dollarına, poçtla müraciəti-38, telefonla xidmət - 8, lakin həmin xidmətin elektron formada göstərilməsi isə cəmi 1 Kanada dollarına başa gəlir [www.accenture.com].

FƏSİL II. DÜNYA ÖLKƏLƏRİNDƏ ELEKTRON HÖKUMƏTİN VƏ ELEKTRON XİDMƏTLƏRİN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ
2.1. Beynəlxalq təcrübədə elektron hökumət modelləri
E-hökumət quruculuğunda dövlətin siyasi strategiyası bu sahədə müəyyən edilən ümumi siyasətin tərkib hissəsidir. Dövlət öz məqsəd və funksiyalarını - ictimai siyasətini işləyib hazırlayaraq həyata keçirməklə reallaşdırır. Dövlət siyasəti (ictimai siyasət) vətəndaş cəmiyyəti institutlarının iştirakı ilə dövlət, yaxud bələdiyyə orqanları tərəfindən işlənib hazırlanan və həyata keçirilən məqsədlər, məsələlər, prinsiplər, strateji proqramlar, planlı tədbirlər kompleksidir. Dövlət orqanlarının bu məqsədyönlü fəaliyyəti müəyyən ictimai problemlərin həllinə imkan verir. Bu fəaliyyət zamanı dövlət onun ixtiyarında olan ehtiyatlardan, hüquqi, iqtisadi, administrativ və digər metod və vasitələrdən istifadə edir. E-hökumət texnologiyaları dünyanın 200-ə qədər ölkəsində tətbiq edilir.

Hazırda elektron hökumətin formalaşmasında dövlət siyasətinin 2 modeli mövcuddur: Qərb və Şərq modeli.

E-hökumətin Qərb modeli. “Accenture” şirkəti 23 ölkənin müdafiə, təhsil, xidmətlər, ədliyyə və ictimai təhlükəsizlik, poçt rabitəsi, maliyyə, nəqliyyat kimi sahələri əhatə edən onlayn xidmətini öyrənmişdir. Tədqiqatçılar tranzaksiyaların imkanlarını, interaktivliyini və informativliyini qiymətləndirmişlər. İki il ardıcıl birinci yeri Kanadanın dövlət portalı tutmuşdur.

Ona görə də Qərb modeli dedikdə ABŞ və Kanadanın, Şərq modeli dedikdə isə Sinqapurun və Cənubi Koreyanın e-hökumət sferasında dövlət siyasəti başa düşülür.

Kanadanın e-hökumət sferasında dövlət siyasəti iki mərhələni – 1) ictimai problemlərin və siyasətin məqsədinin təyini; 2)siyasətin işlənib hazırlanması və onun həyata keçirilməsinə başlanması və legitimləşməsini əhatə edir və o, bu mərhələləri keçib qurtarmaqdadır.

1990-cı illərin ortalarında bu ölkə “cəmiyyətin problemləri → dövlət və dövlət → siyasi strategiya” kimi qarşılıqlı əlaqədə olan iki həlqəni keçmişdir.

Lakin, üçüncü mərhələyə - dövlət siyasətinin yerinə yetirilməsi prosesinə monitorinqə Kanada birdən-birə keçməmişdir. Əvvəlcə, hökumət əlaqələr şəbəkəsinin qurulması qərarına gəlmişdir. 1994-cü ildə “e-Government” şərti adı altında layihə planlaşdırmışdır: ölkə miqyasında vergi ödəyicilərinə xərcləri azaltmağa imkan verən, eyni zamanda əhaliyə xidməti sürətləndirən və sadələşdirən dövlət aparatının elektron informasiya şəbəkəsini yaradılması nəzərdə tutulmuşdu.

Bu gün Kanadada nazirlikləri və təşkilatları özündə birləşdirən minlərlə inter-səhifəyə malik güclü veb-portal yaradılmışdır. İstənilən şəxs bu portalda bütün Kanada hökumətinin işini görməklə bərabər, onunla birbaşa əlaqəyə girə bilir. Hazırda Kanada e-hökumət sferasında dövlət siyasətinin inkişafında problemlərin müəyyən edilməsindən dövlət siyasətinin tənzimlənməsinədək bütöv bir dövrü keçmişdir. Nəticədə bu ölkə İKT-nin tətbiqi və e-hökumət quruculuğu sahəsində lider dövlətə çevrilmişdir.

Kanadanın hökumət portalı G2C və G2B funksiyalarını özündə birləşdirən ən böyük portallardan biridir - www.canada.gc.ca. Sayt ingilis və fransız dillərində olub həm Kanada vətəndaşları, həm də bu ölkədə daima yaşayanlar üçün nəzərdə tutulan bölmələrdən ibarətdir. Saytda bir neçə istiqamətlər üzrə bölmələr vardır. Məsələn: “Biznesin başlanğıcı” bölməsi bu ölkədə öz biznesinə başlamaq istəyənlər üçün interaktiv rəhbərlik olmaqla bərabər, artıq öz biznesini quranlar üçün də sorğu məlumatı verir (Business Start Up). “Vergilər” (Tax) bölməsində Kanada vergi agentliyi ilə qarşılıqlı əlaqə üçün elektron servislər vardır və həmçinin, bu bölmədə Kanadada vergi barədə çoxlu normativ və hüquqi sənədlər haqqında informasiya verilir. Bütövlükdə Kanada dövlətinin bu portalı demək olar ki, 1000-ə qədər dövlət proqramı və xidmətinə çıxışa imkan verir.

Beləliklə, “Kanada saytı” “kanadalılara onlar üçün münasib olan yerdə və vaxtda açıq dövlət informasiyalarına və çoxsaylı xidmətlərə elektron çıxışa imkan verir”.

Kanadanın e-hökuməti yaradılarkən başlıca prinsip kimi informasiya və xidmətlərin əhalinin tələbatına və istəyinə uyğun yaradılması nəzərdə tutulduğundan hökumət çalışır ki, e-hökumət xidmətləri hamıya çatan, istifadə üçün sadə və kanadalıların prioritetlərinə uyğun olsun, böyük xərc və vaxt tələb etməsin, keyfiyyətli və hərtərəfli, təhlükəsiz və məxfi olsun, əhalinin tələblərinə cavab versin.

“Onlayn Kanada Hökuməti” (Canadian Government On-line-GOL) özünün 2005-ci il hesabatında göstərir ki, bütün dövlət tranzaksiyalarının 30%-dən çoxunu dialoq xidmətlər təşkil edir. Əgər 2001-ci ildə federal portal vasitəsilə hökumətlə vətəndaşlar arasında 150 milyon qarşılıqlı əlaqə aparmışdısa, 2004-cü ildə onların sayı 600 milyondan çox olmuşdur.

ÜDM-nin 40%-nə bərabər olan ixracın təşkilində biznes strukturlara kömək məqsədilə 20 departament və agentlik yaradılmışdır. Kanadada biznesə başlamaq istəyənlərə köməklik göstərən vahid onlayn informasiya portalının 40000-dən çox veb səhifəsi mövcuddur. Ümumiyyətlə, GOL təşəbbüsü 30 departament və agentliyin 130-dan çox informasiya və tranzaksiya servisini əhatə edir.

Kanada hökumətinin veb-portalında (Intraduction to the Government of Canada Official web-site|Canada site -http://canada.gc.ca/home.html) 1000-ə yaxın dövlət proqramı və xidmətinə çıxış vardır.Kanadanın e-hökuməti 23 istiqamətdə fəaliyyət göstərir.

Kanada e-hökumət sferasının siyasi strategiyası elə formalaşdırılıb ki, o, praktik olaraq bir “demokratik model” kimi dövlət siyasətinin işlənib hazırlanmasına vətəndaşları və ictimai təşkilatları cəlb edə bilir. Dövlət əhalinin fikrinə operativ reaksiya verir, vətəndaş təşəbbüsləri təqdir olunur. Təkliflərə və təşəbbüslərə həssaslıqla yanaşılır, vətəndaş cəmiyyətinin aktivliyinin artması üçün şərait yaradılır, sanki “ictimai siyasət” formalaşdırılır. Bu “ictimai siyasətin” formalaşmasında müxtəlif fərdlər və vətəndaş cəmiyyətinin müxtəlif institutları iştirak edir. Belə yanaşma tərzində xüsusi ilə ictimai bölmə, ictimai maraqlar və tələblərlə, xüsusi maraqlar və tələblər arasında aydın sərhəd xətti olur. Onlayn xidmətlərin göstərilməsində əsas diqqət həm vətəndaş cəmiyyətinə, həm də fərdlərə qeyri-mərkəzləşmiş yolla göstərilir.

E-hökumətin yaradılması və fəaliyyət göstərməsi sahəsində dövlətin siyasi strategiyasının “demokratik modeli” olan amerikan e-hökumətinin yaradılmasının vacibliyini nəzərə alaraq bu sahədə layihənin işlənilməsinə 1998-ci ildən başlanılmışdır. ABŞ-da “Birinci hökumət” adlı portalı -www.firstgov.gov2000-ci ilin sentyabrında açıldı (əlavə 3).Hazırda portal həm mərkəzi, həm də yerli hökumət orqanlarının olmaqla 10 minlərlə sayt – səhifədən ibarətdir. Portal G2G, G2B və G2C mövzuları üzrə dəqiq bölünmüş və vətəndaşa istənilən hökumət informasiyasını almağa imkan verir.

ABŞ-da 2001-ci ildən maliyyə portalı ildə büdcəyə daxil olan 80 milyon ödənişlərini səmərəli surətdə aparır. Həmçinin, ildə 450 milyard dollaradək cərimələri həyata keçirən layihə artıq reallaşdırılaraq fəaliyyət göstərir. Hazırda federal təşkilatların 20 min saytlarını özündə cəmləşdirən vahid hökumət portalı mövcuddur (http://www.firstgov.gov).

İKT sahəsində ABŞ hökumətinin ümumi prinsiplərinin analizləri hökumətin bu sahədə ciddi nəticələr gözlədiyindən məlumat verir: hökumət vətəndaşlarının dövlət təşkilatları ilə qarşılıqlı münasibətlərində rahatlıq yaradılmasında maraqlıdır, dövlət iqtisadiyyatın elektronlaşdırılmasında, o cümlədən, elektron kommersiyanın inkişafında aparıcı rolu öz üzərinə götürür, vətəndaşlar tərəfindən özünün fəaliyyətinə nəzarəti milli təşəbbüslər çərçivəsində yenidən qurur. Eyni zamanda e-hökumət sferasında dövlət siyasəti vətəndaş cəmiyyəti institutlarının və yerli hakimiyyət orqanlarının aktiv iştirakı ilə aşağıdan formalaşmağa başlayır. Bu siyasətin məqsədi isə cəmiyyətin əksər sosial qruplarının və təbəqələrinin mənafeyi nəzərə alınmaqla ümummilli xarakterli problemləri həll etməkdir.

ABŞ-ın federal hökumətinin xüsusi diqqət yetirdiyi sahələr bunlardır: dövlət bölməsində elektron ticarət, dövlətin ehtiyaclarını ödəmək üçün malların gətirilməsi və xidmətlərin göstərilməsinin müsabiqəli elektron ticarəti, əhalinin hökumət və administrasiya informasiyasına çıxışı, smart-kartlardan istifadə (hətta federal hökumət səviyyəsində), müxtəlif növ məsələlərin (hökumət veb-saytlarından rəsmi sənədlərin alınması, vergilərin ödənilməsi, dövlət aparatının əhali ilə işinə dair statistik məlumatların alınması və s.) həlli, tibbdə İKT-nin tətbiqi.

ABŞ-ın bu sahədəki hökumət strategiyası elektron servis növlərinin inkişafını və tətbiqini nəzərdə tutur: xidmətlər mobil əlaqə, rəqəmsal tv, İnternet və çağırışlara xidmət mərkəzləri vasitəsilə göstərilə bilir.ABŞ mobil hökumət (m-hökumət) proqramı çərçivəsində 300-dən artıq mobil hökumət xidmətləri göstərilir⁶⁷.

E-government strategiyası ABŞ-da federal hökumətin işinin səmərəliliyini artırmaq məqsədini güdür: informasiya servisinin sadələşdirilməsi, bir-birini təkrarlayan və artıq səviyyəli dövlət idarələrinin ləğvi, vətəndaşların, sahibkarların, hökumət və federal qulluqçuların informasiya axtarışlarının və onun federal hökumətdən alınmasının asanlaşdırılması, hökumət strukturlarının vətəndaşların ehtiyaclarının daha tez ödənilməsinə çalışması. Bu strategiyada əsas məqsəd kimi federal səviyyədə vətəndaşların hökumət agentliklərinə çıxışını asanlaşdırmaq, artıq xidmət və təşkilatların saxlanılmasına çəkilən xərcləri azaltmaqdır.

E-hökumət sferasında Qərb strategiyasının əsas ideyalarından biri də odur ki, e-hökumət demokratiyanın inkişafına kömək edən bir alət kimi çıxış edir. Məhz bu səbəbdən də qərbdə “e-hökumət” və “e-demokratiya” terminləri sinonim kimi də işlədilir.

Demokratiyaya çatmağın daxili inqilabi dəyişikliklər və xaricdən güc təsiri ilə yanaşı hazırda dünyada gedən informasiya inqilabı üçüncü bir yolun mövcudluğunu da göstərir: dövlət səlahiyyətlərinin və bir sıra idarəetmə funksiyalarının könüllü surətdə cəmiyyətin xeyrinə onunla bölüşdürülməsi.

E-demokratiya əsas demokratik dəyərlərin qorunmasına, ilk növbədə vətəndaşların dövlət orqanları tərəfindən qərarların qəbulu prosesində-siyasi proseslərdə iştirakına daha yaxşı şərait yaradır. Belə olan halda vətəndaş özünün siyasətdə iştirakını və səylərinin nəticəsini aydın görə bilir. Bu iştirak “demokratik rejimin qəbulu və dəstəklənməsi mənasında demokratiyanın legitimliyini artırmalıdır”. İKT-nin gündəlik tətbiqi demokratik proseslərə və hökumətin işinə təsiri ABŞ-da Açıq Hökumətin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır və demokratik proseslərə müsbət təsir göstərmişdir. ABŞ-da yaradılmış Data.gov-a 2010-cu ilin dekabr ayınadək federal hökumətin 300.000-dən çox məlumat topluları daxil edilərək siyasətdə “analoqu olmayan şəffaflıq” təmin edilmişdir⁶⁷. Son illər ABŞ-da internetdən seçki kampaniyalarında maliyyə vəsaitlərinin toplanmasında geniş istifadə edilir.

İKT-dən istifadə etməklə vətəndaşların dövlət tərəfindən qəbul edilən qərarlarda iştirakı demokratiyanı daha da inkişaf etdirməklə bərabər, əhalinin əvvəllər siyasi passiv hissəsini də dövlət idarəçiliyinə cəlb edir.

Avropa e-hökumət modelinin fərqli cəhəti e-hökumətin qurulması zamanı cəmiyyətdəki mövcud sosial mədəni və dil çoxçalarlılığını nəzərə almasıdır. Avropa İttifaqı səviyyəsində bu ittifaqa daxil olan ayrı-ayrı ölkələrdəki e-hökumət vətəndaşlara 12 və biznesə isə 8 elektron xidmət göstərir.

Fransada e-hökumətin inkişafını nəzərdə tutan “Rəqəmsal Fransa 2012” planı 2008-ci ilin oktyabrından həyata keçirilir. Lakin dövlət portalı öz vətəndaşlarına on ildən çoxdur ki xidmət göstərir. Hazırda bu portaldan 53 milyon nəfər istifadə edir. Fransada ildə 10 milyon vergi deklarasiyası internetdə doldurulur və ölkə vətəndaşları, lazımı sənədlərin 80%-ni elektron variantda alırlar.1 milyondan çox fransız öz vacib sənədlərini “elektron seyfdə” saxlayırlar. Hazırda Fransada 700-dən çox hökumət portalı fəaliyyət göstərir. Fransa hökuməti iki yeni layihəni işə salmışdır: Etatlab milli platforması və Datapublica.

Niderlandda e-hökumət quruculuğuna 1994-cü ildə qəbul edilmiş elektron magistrallar sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramının qəbulu ilə başlanılmışdır. 1998-ci ildə e-hökumət sahəsində Fəaliyyət Proqramı və 1999-cu ildə isə “Elektron delta” proqramları qəbul edilmişdir. E-hökumət proqramının reallaşmasına 1999-2002-ci illərdə Niderland hökuməti 12 milyon dollar maliyyə vəsaiti sərf etmişdir.

Yeni nəsil sənədlərin (şəxsiyyət vəsiqəsi, xarici pasport və s.) hazırlanması məqsədilə kiçik miqyaslı layihələr həyata keçirilir. Bundan sonra isə bu sahədə daha iri miqyası layihələrin reallaşdırılması nəzərdə tutulur. “Dövlət qulluğunun İnternet şəbəkəsi”nə (RYX) 150 min dövlət qulluqçusu qoşulmuşdur.

Beləliklə, Qərb dövlətlərinin təcrübəsinin təhlili göstərir ki, dövlət orqanlarının e-hökumət modelinə müvafiq reformasiyası prosesi dövlət orqanlarının reorqanizasiyası və innovasiyalı menecment texnologiyalarının tətbiqi ilə sıx əlaqədardır. Bütün bunlar isə kommersiya və qeyri-kommersiya sektorları ilə müqayisədə dövlətin göstərdiyi xidmətlərin keyfiyyətini artıraraq rəqabətə dözümlü etməlidir. Bu tədbirlər isə kommersiya sektorunda işlədilən və “dövlət menecmenti” (yaxud “yeni dövlət idarəçiliyi”) adlanır: audit, nəzarət, informasiyalaşdırma, məqsəd-məsrəf-nəticə xərclərinin hesablanması və s.

E-hökumətin Şərq modeli. Rəsmi parlamentli respublika, başçısı prezident olan Sinqapur İT-yə görə nəinki Yaponiyadan, hətta, Cənubi Koreya və Tayvanddan geri qalır. Müasir polis dövləti olan Sinqapurdakı mövcud siyasi rejim avtoritara daha çox yaxındır və burada dövlət xidməti rasional bürokratiya prinsiplərinin reallaşması nöqteyi-nəzərindən nümunəvi qurulmuşdur. Bu ölkədə siyasi təfəkkürdə, fikirlərdə və real fəaliyyətdə məhdud nəzarət və müxalifətin olması ilə barışırlar. Bu ölkədə çox ciddi qanunlar vardır. Məsələn, küçəni icazə verilməyən yerdə keçməyə görə 500 ABŞ dolları, ictimai yerdə siqaret çəkməyə görə 1000 ABŞ dolları qədər cərimə və s.

Sinqapur İT-nin biznes sahəsinə və informasiya-kommunikasiya nailiyyətlərinin, vətəndaşların gündəlik həyatına tətbiqində misli görünməmiş nailiyyətlər əldə etmişdir. Bu ölkədə e-hökumət dünyada ABŞ və Kanada ilə yanaşı, ən inkişaf etmiş bir səviyyəyə çatmışdır.

Sinqapurda e-Citizen (e-vətəndaş) portalı dövlət miqyasında informasiya ehtiyatlarının klassik bir nümunəsi və e-hökumətin əsas proqramlarından biri kimi əvvəllər müxtəlif hökumət təşkilatlarının təqdim etdikləri xidmətləri inteqrasiya olunmuş bir xidmət zərfi kimi əhaliyə təqdim edir. Vətəndaşlar onlar üçün daha münasib vaxtda ev, yaxud iş kompüterlərindən istifadə etməklə e-hökumət xidmətlərindən istifadə edirlər. Sinqapurda əvvəllər müxtəlif nazirliklərin və təşkilatların göstərdikləri xidmətlər birləşdirilərək inteqrasiya olunmuş şəkildə “E-hökumət” portalı çərçivəsində hökumət portalında cəmləşdirilmişdir

2000-ci ildən isə «Sinqapurun e-hökuməti» Dövlət Proqramının reallaşmasına başlanılmışdır. 1,5 milyard dollar həcmində büdcəsi olan bu layihə çərçivəsində «Singapore Government Online» («Dövlət Portalı») və «e-Citizen («Elektron vətəndaş») servis mərkəzi yaradılmışdır. Təhsil, sosial və mədəni sahələr üzrə bütün təşkilatlar dövlət portalında interaktiv xidmət göstərirlər. Sinqapurda özəl biznes bir neçə saata elektron formatda qeydiyyata alınır.

2001-ci ildə Sinqapur 10 ildə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan yeni “İKT-21 üzrə əsas plan”ın reallaşmasına başlamışdır.

2001-ci ildə qəbul edilmiş “InfoCom 21” və “E-Government Action Plan” İT-nin hökumətin praktik olaraq bütün fəaliyyət sahələrində tətbiqinin genişlənməsini nəzərdə tuturdu. Hər iki plan “Sinqapur ODİN” layihəsi çərçivəsində həyata keçirilir. Bu layihə bütün ölkə əhalisini əhatə edən yüksək istehsallı informasiya şəbəkələri kompleksindən ibarət dövlət infrastrukturunun yaradılmasını nəzərdə tuturdu.

Əhalinin kompüter üzrə savadını artırmaq üçün 2001-ci ildən əhalinin İT-savadlılığı Milli Proqramı çərçivəsində 30 mln. dollar büdcə hesabına 3 il müddətində 350 min sosial cəhətdən aşağı durumu olan ixtisası olmayan fəhlələr, evdar qadınlar və pensiyaçılar kompüter sahəsində biliklərə və əməli vərdişlərə yiyələnə bilmişdir. Onlayn Biznes Lisenziya xidməti 80 növdən artıq lisenziya ödənişləri üçün vahid pəncərəli xidmət göstərir və yeni yaranmış müəssisələrin 80%-dən çoxu bu xidmətdən istifadə edir.

2003-cü ildən icrasına başlanılmış “Birləşmiş Sinqapur” və “ “E-hökumət tətbiqi üzrə plan-II” kimi proqramların məqsədi Sinqapuru 2010-cu ilədək XXI əsrin İKT mərkəzinə çevirmək idi. iGov2010 strategiyası sayəsində Sinqapur hökumətin tam inteqrasiyasına nail oldu.

Bu proqramların həyata keçirilməsində həlli vacib əsas məsələlər kimi texnologiyaların aparıcı sferasına investisiyalar qoyuluşu, dövlət sektoru qulluqçularının yeni informasiya sistemləri və vasitələrilə işləməyə hazırlanması, administrativ və sistemin yeni iqtisadi şəraitə uyğunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Dövlət idarəçiliyində, biznesdə, təhsildə, səhiyyədə, elmi tədqiqatlarda və digər sahələrdə İT-nin təkmilləşdirilməsinə Sinqapur ildə 400 milyon ABŞ dollarından çox vəsait xərcləyir. Məhz buna görə də vətəndaşların kompüterlə təmin olunmasına görə bu ölkə dünyada dördüncü yeri tutur⁷⁹.

Sinqapurun hər bir vətəndaşı “Elektron vətəndaş” (eCitizen, www.ecitizen.gov.sg, portalına daxil olaraq bu və ya digər dövlət təşkilatları barədə informasiya almaqla bərabər qısa müddətdə həyati vacib əməliyyatlar da apara bilər. Uşaq bağçalarından tutmuş universitetlərədək kompüter texnikası və şəbəkə texnologiyalarından geniş istifadə olunan Sinqapurda sosial xarakter daşıyan xüsusi tibbi xidmətin təşkilində və göstərilməsində də elektron-sistemin internet-girişi geniş yayılıb.

Sinqapur hökuməti İnternet proqramına ildə 0,5 milyard ABŞ dolları sərmayə qoymaqla həyatın bütün sahələrini - dövlət idarəçiliyini, biznesi, təhsili, elmi, səhiyyəni və əyləncə sənayesini İnternet vasitəsi ilə birləşdirə bilmişdir.

E-hökumət sahəsində əhəmiyyətli dərəcədə uğurlar qazanan ölkələrdən biri də Cənubi Koreyadır. Avtoritar xarakterli olan bu ölkə uzun müddət inkişaf etmiş Yaponiya və ABŞ-dan asılı olmuşdur. Lakin, 1990-cı illərin ortalarından praktik olaraq ölkədə müasir elmi bazanın yaradılmasına sıfırdan başlanılmışdır. Artıq 2001-ci ildə dövlət bu sahəyə 12 milyard dollar vəsait ayıra bilmişdir. Yüksək sıçrayış 2002-ci ildə 50 milyon dollarlıq elmi eksporta imkan vermişdir. 2005-ci ildə bu səviyyənin 100 milyon dollara çatacağı və sonrakı illərdə daha da artacağı gözlənilirdi.