Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

SİTOPLAZMATİK  MEMBRAN,  QURULUŞU,  
KİMYƏVİ  XÜSUSİYYƏTLƏRİ  VƏ  
VƏZİFƏLƏRİ 
 
Hüceyrənin  bütün  membranlarının  -  sitoplazmatik 
membran,  hüceyrədaxili  komponentlərin  membranları 
və s. hamısı üçün ümumi bir xüsusiyyəti var ki, o da 
onların  çox  nazik  (6-10  nm)  lipoproteid  təbiətli 
olmasıdır. 
Membran 
hüceyrə 
komponentlərini, 
boşluqları, hüceyrənin özünü örtür və xarici mühitdən 
ayırır.  Belə  ki,  sitoplazmatik  membran  hüceyrəni 
xarici  mühitdən  ayırmaqla,  onun  qapalı  olmasını 
təmin  edir.  Membranın  bir  çox  çıxıntıları  olmasına 
baxmayaraq  o  qapalıdır
  (Şəkil  16 
sxem-1
)
.  Hüceyrənin 
heç  bir  yerində  açılmır.  Hüceyrə  daxilindəki  qapalı 
membranlar  şar  və  yastı  formalı  vakollar    yaradır  ki, 
onlar  da  bəzən  çox  mürəkkəb  formada  ola  bilirlər, 
bəzən  də  süngər  və  tor  əmələ  gətirirlər.  Bu  halda 
həmin  boşluqlar  membran  ilə  əhatə  olunur.  Bu  halda 
belə  membranlar  sitoplazmanın  iki  quruluş vəziyyətini 
yaradırlar:  hialoplazma  –  onun  homogen  kimyəvi 
cəhətdən zəngin, fiziki və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərə 
malik  duru  hissəsi  və  membranla  əhatə  olunmuş 

---

 
47 
vakuollar,  çöplər,  orqanoidlər  və  törəmələr  olan 
paraplazma və metaplazma hissəsi.  
Mitoxondri  və  plastidlərin  də  membranları  belə 
xüsusiyyətə  malik  olurlar.  Onlar  həmin  orqanoidlərin 
daxili  kütləsini  membranlar  arası  sahədən  və 
hialoplazmadan  ayırırlar.  Nüvə  membranı  da  iki 
lövhədən ibarət olub hər lövhə öz növbəsində üç qatdan 
ibarətdir.  Nüvə  membranı  da  karioplazma  və 
xromosomları  perinüklear  sahədən  və  hialoplazmadan 
ayırır. Membranların bu xüsusiyyətləri onların kimyəvi 
tərkibi  və  lipoproteid  təbiəti  ilə  əlaqədardır  (Şəkil  17 
sxem-2). 
 
 
 
 
Şəkil 16
.
 Hüceyrə membranının quruluşu(sxem-1).
 

---

 
48 
 
 
  
Şəkil 17.
 
Hüceyrə membranının quruluşu(sxem-2).
 
 
Hüceyrənin 
plazmatik 
membranı 
50% 
fosfolipidlərdən  və  50%  müxtəlif  zülallardan  təşkil 
olunub,  nüvə  qlafı
 
(membarnı)  70-75%  zülallardan  və 
25-30%  fosfolipidlərdən  təşkil  olunub.  Xloroplast 
membranlarında 
fosfolipidlərin 
əksər 
hissəsi 
qlikolipidlərlə əvəz olunur (daxili membranı). 
Lipidlərə  üzvü  maddələrin  böyük  bir  qrupu 
daxildir  ki,  onlar  suda  çətin  (hidrofob),  üzvi 
həlledicilərdə  isə,  asan  (lipofil)  həll  olurlar.  Bu  qrup 
maddələr yağ turşularının spirtli efirləridir ki, onlar sadə 
yağlar şəklində hüceyrədə mövcud olur. Lakin membran 
tərkibində mürəkkəb yağlara, steroidlərə də rast gəlinir. 
Mürəkkəb  yağlar  sadə  yağlarla  digər  yağ  təbiəti 
olmayan  maddələrin  birləşməsindən  əmələ  gəlir.  Məs: 
fosfolipidlər, qlikolipidlər, liporteidlər və s. membranda 
ən  çox  rast  gələn  mürəkkəb  yağlar  fosfolipidlər 

---

 
49 
(qliserofosfatidlər), 
sfinqomiyelinlərdir. 
Qliserofosfatidlər üç atomlu spirtlərin, qliserinin iki yağ 
turşusu  və  fosfor  turşusu  ilə  birləşməsidir  ki,  fosfor 
turşusu  da  öz  növbəsində  müxtəlif  kimyəvi  qruplarla 
(xolin, serin, inozit, etanolamin və s.) birləşir. 
Məsələn, membranda rast gələn qliserolipid-lesitin 
tərkibində  iki  yağ  turşusu,  qliserin,  fosfor  turşusu  və 
xolin  rast  gəlinir.  Digər  membran  lipidlərindən  biri 
sfinqomiyelində,  qliserin  amin  spirti  sfinqozinlə  əvəz 
edilmişdir.  Steroidlər  yağ  turşularından  iki  doymamış 
rabitənin  olması  ilə  fərqlənirlər.  Membranda  steroid 
təbiətli  yağlardan  ən  çox  rast  gələni  xolestrindir.  Bitki 
hüceyrələrində  xolestrin  olmur.  Bitkilərdə  xolestrini 
fitosterinlər əvəz edir. Bakteriyalarda isə sterinlər olmur 
(Şəkil 18).  

---

 
50 
 
Şəkil 18. Sitoplazmanın
 
membranınınquruluşu (elektron 
mikroskopu ilə müşahidə). 
а –
 
membranın elektron 
mikroskopunda görünüşü
: 
səthində qlikokaliks elementləri 
görünənikiqatlı membran. 
 
Membranlar arasında şəffaf sahə 
görünür. х 300000 (B.K.Rollana 
görə)
 
б – плазматик мембранын 
molekulyar quruluşu:lipid 
qatlarında(1)
 
inteqral
(2), 
yarıminteqral
 (3) 
zülallar
 
yerləşir
 
Lipid qatlarının
 
daxili və
 xarici 
səthində əthi zülallar yerləşir
 
(4). 
Sitoreseptor adlanan 
qlikokaliksi
 
гликокаликси ямяля 
эятирян мцряккяб интеграл 
зцлалларын олигосахарид 
зянжири (К.де Дйува эюря).
 
Б –
 
щцжейря сящтиндя 
йерляшян ресепторлар