Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

Fermentlə  əlaqəli  reseptorlar    biokimyəvi  fəallığın 
artmasında  iştirak  edir.  Bu  tip  reseptorlar  adətən  boy 
faktorları  ilə  verilən  siqnalların  ötürülməsində  iştirak 
edirlər və bu siqnallara cavab reaksiyasının hazırlanması 
kifayət  qədər  yavaş  gedir.  Çün  ki,  bu  reseptorlara 
hüceyrə 
daxilinə 
ötürülən 
siqnallar 
müxtəlif 
proteinkinazalar  sırasından  keçərək  hüceyrə  nüvəsinə 
ötürülür  və  nəticə  isə  siqnala  cavab  olaraq  genetik 
informasiyanın 
ekspressiyasına 
transkripsiya 
səviyyəsində nəzarət olunur. Bu ailəyə daxil olan bütün 
reseptor  zülallar  ancaq  bir  transmembran  spirala  və 

---

 
71 
böyük hüceyrəxarici və böyük hüceyrədaxili domenlərə 
malikdirlər.  Hüceyrədaxili  domen  özü  proteinkinaza 
aktivliyinə  malikdir  və  hədəf  zülalada  (mesencerdə) 
tirazin  qalıqlarının  fosforlaşmasını  kataliz  edir. 
Fosforlaşma  zamanı  bu  reseptorlardan  bəziləri  ATP 
bəziləri  isə  GTP  istifadə  edirlər  (Şəkil  26).  Bu  tip 
reseptorlar  siqnal  ötürərkən  membranda  homodimer 
əmələ  gətirirlər,  amma  bəzən  bunlar  trimerlər 
pentamerlər  və  heksamerlərə  qədər  cütləşirlər,  məsələn 
apoptozun tənzimlənməsində olduğu kimi.  
 
 
Şəkil 27. Fermentlə-əlaqəli reseptorlar 
 
 
 
Məlum  olduğu  kimi  qlükokaliks  bir  neçə  mono 
(oleqo) saxarid sahələrdən ibarət olan xüsusi, antenalar, 
yaradır.  Bu  sahələr  müxtəlif  kimyəvi  maddələrlə  əlaqə 
yarada bilir. Antenalar müxtəlif xarici siqnalları: hormon 
molekullarını,  neyromediotorları,  böyümə  faktorlarını, 
sitokinləri  yad  genetik  maddələri  və  s.  tanıya  bilir. 
Reseptor  zülallar  və  karbohidrat  sahələr  adətən 
fermentlərlə (katalik reseptorlar) bağlı olur. 

---

 
72 
Belə  reseptor  zülallar  reseptor  və  katalitik  sahələr 
daşıyırlar.  Məsələn,  proteinkinazalardan  Tirozinkinoza. 
Bu fermentlər hüceyrədaxili zülalları fəallaşdırır, bu da 
ikinci əlaqələndiricinin (messencer ) yaranmasına  səbəb 
olur, nəticədə xarici siqnallar hüceyrəyə ötürülərək onun 
metabolizmini dəyişir, mübadilə prosesi, sekret  sintezi 
güclənilir  və  ya  zəifləyir.  Bu  şəkildə  insulin,  boyatma 
faktoru  reseptorları  və  s  qurulub
 
(Şəkil  27).  Membran 
reseptorları 
müəyyən 
ionlar 
üçün 
membranın 
keçiriciliyini  dəyişə  bilər,  bu  da  elektrik  impulsunun 
formalaşmasına  səbəb  olur.  Bunlar  ion  kanalları  ilə 
bağlı olan reseptorlar adlanır. 
Reseptorlar 
həmçinin 
hüceyrəyə 
müxtəlif 
mollekulların  daxil  olmasına  nəzarət  edir  və  hüceyrə 
kənarı  matriksi  sitosklet  komponentləri  ilə  birləşdirir 
(hüceyrəxarici 
matriksi 
sitoskletlə 
əlaqələndirən 
reseptorlar).  Bu  reseptorlara  inteqrinləri  misal 
göstərmək olar. 
İnteqrinlər-transmembran 
zülallarıdır, 
onlar 
hüceyrəxarici  matriks  molekullarını  (əsasən  fibropektin 
və  laminin)  qəbul  edirlər.  Fibropektin  öz  növbəsində 
hüceyrə  kənarı  matriksin  digər  molekulları  ilə 
(fibrin,kollagen,qeparin  və  s.)  inteqrin  isə  bir  sıra 
zülallar  vasitəsilə  sitoskletlə  əlaqə  yaradır.  Beləliklə, 
hüceyrə 
kənarı 
matriksin 
təsiri 
sitosklet 
komponentlərinə  ötürülə  bilir.  Bu  növ  reseptorların 
qıcıqlanmasından  membranaltı  qatın  vəziyyəti  dəyişə 
bilər,  nəticədə  hüceyrə  hərəkətə  başlayır,  habelə 
ekzositoz, lendositoz və başqa fəaliyyət növləri fəallaşır. 
Səthi reseptorların xüsüsi növü zülallarla bağlı olan 
reseptorlardır.  Bu  transmembran  zülallar  ion  kanalları 
ilə  ya  da  müəyyən  fermentlər  ilə  əlaqəli  ola  bilər. 

---

 
73 
Zülalları  ilə  bağlı  olan  bu    reseptorların  iki  sahəsi  var: 
Siqnal  molekulları  ilə  əlaqəsi  olan  reseptor  hissə  və 
zülalların a,b,c hissələri ilə əlaqədar olan hissəsi. 
Siqnalla  aktivləşmiş  reseptor  (məsələn β- və  ya  α-
adrenorqik  reseptorlar)  Gα
s
  və  ya  Gα
i
  zülalla  əlaqədə 
olub  onu  aktiv  vəziyyətə  gətirir.  Aktivləşmiş  Gα
s
-GTP 
yaxınlıqda 
olan 
transmebran 
adenilatsiklazanı 
fəallaşdırır,  sonuncu  isə  ATP-dən  ikinci  mesenceri 
3’,5’- cAMP
 sintez edir. cAMP-nin artması cAMP-asılı 
olan  proteinkinazanı  (proteinkinaza-A  və  ya  PKA) 
fəallaşdırır.  PKA  isə  siqnalı  bir  neçə  istiqamətdə  ötürə 
bilir. 
Bunlara 
biri 
siqnalın 
Ca
2+
-kalmodulinlə 
ötürülmədir,  bu  hüceyrənin  sitoplazması  daxilndə  baş 
verir.  Ca
2+
-kalmodulin  ion  kanallarını  fəaliyyətində  də 
iştirak  edir,  məsələn  ürək  əzələlərinin  yığılmasında 
əhəmiyyətli  olan  Ca
2+
  kanalının  fəaliyyətində.  Digər 
siqnal  yolu  isə  PKA-dan  β-arrestin  vasitəsi  ilə  siqnalın 
nüvəyə  ötürülməsidir.  Bu  zaman  β-arrestin  öz  yolunda 
c-Jun-kinaza  kaskadını  aktivləşdirir.  Digər  tərəfdən  β-
arrestin  c-Src  proteinkinazasını  aktivləşdirir,  sonuncu 
isə  MAP-kizaza  kaskadının  aktivləşməsinə  səbəb  olur. 
C-Jun  kinaza  və  MAP-kinaza  kaskadlarıı  isə  bir  sıra 
əsas  transkripsiya  faktorlarının  fosforlaşmasına  səbəb 
olurlar.  
 Siqnal  molekulu  ilə  bağlanandan  sonra  zülal 
siqnalı sitolemma  ilə  əlaqəli  olan  fermentə  ötürür  ki, o 
da  öz  növbəsində  ikinci  ötürücü  3`,5`-tsiklik 
adenizinmonofosfat  sintez  edir.İkinci  ötürücü  rolunda 
həmçinin kalsium molekulları da iştirak edə bilər. 
Zülallarla bağlı reseptorlar vasitəsilə əksər hormon 
və neyromediatorların hüceyrəyə təsiri baş verir. 

---

 
74 
Hüceyrədaxili  reseptorlar  hüceyrənin  daxilində-
hialoplazmadan 
orqonoidlərin 
membranında 
(sitoplazmatik 
reseptorlar), 
və 
nüvədə 
(nüvə 
reseptorları) yerləşirlər. 
Onlar  polyar  olmayan  hormonlar  və  başqa  bioloji 
fəal  maddələr  üçün  nəzərdə  tutulub,  (steroid  və  tireoid 
hormonları) asanlıqla hüceyrə daxilinə diffuziya edirlər. 
Hüceyrədə  nüvə  reseptorları  funksiyasına  görə  xüsusi 
ilə seçilirlər. Onlar steroid,tireoid hormonları və vitamin 
D-3-lə  bağlı  olur.  Belə  reseptorların  molekulları  iki 
sahədən  ibarət  olur:  hormonlarla  rabitəyə  girə  biləcək 
sahə və nüvədəki  DNT–nin xüsusi sahələri ilə qarşılıqlı 
təsirdə ola bilən sahə. Nüvə reseptorlarını transkripsiya 
faktorları  adlandırmaq  olar.  Onlardan  bəzilərini 
protoonkogenlər 
hədəf  orqanların  hüceyrələrinin 
differensasiyası  və  hüceyrəarası  əlaqələri  idarə  edən 
normal genom  genlərinə aid etmək olar. 
Protoonkogenlərdə  baş  verən  somatik  mutasiyalar 
nəticəsində 
hüceyrələrin 
bədxassəli 
hüceyrələrə 
çevrilmə ehtimalı var. 
Hüceyrə  daxili  reseptorlar  həmçinin  orqonoidlərin 
membranlarında 
yerləşə 
bilərlər, 
məsələn: 
mitoxondirlərin  membranlarında  tireoid  hormonlara 
həssas  reseptorlar yerləşir. 
Ümumiyyətlə  səth  reseptorların  fəaliyyətini 
işıqlandırmaq  üçün  hüceyrə  adqeziyası  anlayışında 
geniş istifadə edilir. 
Aqdeziya  -  bir-birini  tanıyan  hüceyrələrin  hüceyrə 
və 
hüceyrəxarici 
matriksdə 
yerləşən 
spesifik 
qlikoproteinlərin qarşılıqlı təsir prosesidir. Belə hallarda 
əgər qlükoproteinlər birləşmə əmələ gətirərsə, adqeziya 
baş  verər  və  sonra  hüceyrəarası  yaxud  hüceyrə  və 

---

 
75 
hüceyrəxarici  matriks  arasında  möhkəm  əlaqələr 
formalaşacaq.  Bütün  hüceyrə  adqeziya  molekullarını 
beş sinfə bölmək olar. 
1.
 
Kadqerinlər- 
bunlar 
transmembran 
qlükoproteidləridir, 
adqeziya 
üçün 
kalsium 
ionlarından istifadə edirlər. Kadqerinlər sitoskletin 
qurulmasına  və  hüceyrələrin  digər  hüceyrələrlə 
əlaqə yaratmasına cavabdehdirlər. 
2.
 
İnteqrinlər-hüceyrəkənarı 
matriksin 
zülalları 
(fibropektin,  laminin  və  s.)  üçün  membran 
reseptorlarıdır. İnteqrinlər hüceyrədaxili zülalların, 
vinkulin,  x-aktinin  vasitəsi  ilə  hüceyrəkənarı 
matriksi  sitoskletlə  birləşdirirlər.  Onlar  hüceyrə-
hüceyrəkənarı 
və 
hüceyrələrarası 
adqeziya 
molekulları kimi fəaliyyət göstərirlər. 
3.
 
Selektinlər-damarlarda  leykositar-  endotel  əlaqəni 
və  leykositlərin  damar  divarlarından  toxumalara 
keçməsini təmin edir. 
4.
 
İmmunoqloblinlər  –  bu  molekullar  immun 
reaksiyalarda, 
embriogenezdə 
və 
yaraların 
sağalmasında mühüm rol oynayırlar. 
5.
 
Hominq-molekulları 
limfositlərin 
endotellə 
əlaqələrini 
təmin 
edir, 
onların 
immun 
reaksiyalarına, cavabdeh olan orqanlara daşımasını 
və  məskunlaşmasını  həyata  keçirirlər.  Beləliklə, 
adqeziya  prosesi  ümumi    bioloji  proseslərin,  yəni 
embriogenez,  immun  reaksiyaları,  böyümə, 
regenerasiya və s. normal gedişi üçün çox vacibdir. 
Onlar  həmçinin  hüceyrədaxili  və  toxuma 
homeostazının 
tənzimləməsində 
böyük 
rol 
oynayırlar. 

---

 
76