B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

qizil siljishni
kashf etdi. 
Dopier effektiga
binoan tebranish manbasi bizdan uzoqlashib borsa, bu 
tebranishning chastotasi kamayadi (to‘lqin uzunligi esa ortadi). 
Qizil
siljish
elektromagnit nurlashi chastotasining pasayishi (to'lqin uzunligi 
ortishi. ya’ni spektming qizil tomoniga siljishi)dir.
Qizil siljish — manbagacha bo'lgan masofaga to 'g ‘ri proporsional 
ekanligi ma’lum bo'ldi. Bu esa metagalaktikaning kengayishini (ya’ni 
manbalarning bir-biridan tobora uzoqlashib borayotganligini) ko'rsatdi.
34

---

3.2 . K en g a y a y o tg a n sa m o m o d eli
Kengayayotgan samo modelining asosiy qismi -
katta portlash
g ‘oyasidan iborat. Unga ko‘ra 15-18 mlrd. yil ilgari fazoning barcha 
qismlarida, bir vaqtda portlash sodir bo'lgan va materiyaning har bir 
bo'lagi bir-biridan katta tezlik bilan uzoqlashgan. Samoning dastlab­
ki holati 
(singulyar nuqta)
quyidagicha bo‘lgan deb taxmin qilinadi: 
cheksiz zichlik (massa) fazoning cheksiz egriligi faqat elementar zar- 
rachalar aralashmasi (fotonlar va neytronni hisoblanganda) mavjud 
bo'ladigan yuqori temperaturada portlash bo‘lib, undagi kengayish 
natijasida vaqt o ‘tishi bilan temperaturaning pasayishi kuzatildi. 
1965-yilda samo kengayishining dastlabki onlarida paydo bo'lgan fo- 
ton va neytronlarning 
reliktiv nurlanishi
kashf etildi.
X o'sh samo nimadan hosil bo'lgan? Zamonaviy kvant mexanikasi 
vakuum “uyg'ongan holatga” kelishi va uning oqibatida unda may- 
don paydo bo‘lishi undan esa modda hosil bo'lishi mumkinligini ay- 
tadi. Samoning paydo bo'lishigacha fazo va vaqt bo'lm agan.
Nisbiylik nazariyasi - kengayayotgan samo modelining ikki xil 
variantiga ham mos keladi. Uning birinchisida fazo-vaqt egriligi man- 
fiy bo'lib, unda barcha masofalar vaqt o'tishi bilan cheksiz o'sadi. Ik- 
kinchisida esa egrilik musbat; y a’ni fazo chekli. Unda kengayish vaqt 
o‘tishi bilan siqilish bilan almashadi.
“Issiq Samo” stsenariyasi bo'yicha butun jarayon bir necha bos- 
qichdan iborat bo'lgan:
•