B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Quyosh vodoroddan geliy
ishlab chiqaradi.
Har bir dona geliy yadrosi hosil bo‘lishida 
4,3 -10-12 J energiya ajralib chiqadi. 0 ‘ta og‘ir yulduzlar esa 
tirik moddalarning “g ‘ishti” hisoblanuvchi 
uglerod ishlab chiqa­
radi.
Yer esa inson hayotini ta ’minlaydigan barcha moddalami 
yetkazib beradi. Pirovardida bir savol tabiiy tarzda paydo bo iad i: 
X o‘sh, nima sababdan inson mavjud? Bu savolga fan javob bera 
olmaydi.
Galaktika 
ulkan 
sondagi 
yulduz va yulduz tizimlarining 
to'plam idan iborat bo'lib, o'zining markazi (yadrosi)ga ega. 
Shakllar esa turlicha: sferik, spiralsimon, elliptik, bo'rtib chiqqan 
yoki umuman noaniq shakl. Samoda milliardlab galaktika, har bir 
galaktikada milliardlab yulduz mavjud.
36

---

3.3. Astronomiya va kosmonavtika
Bizning galaktikamiz somon yo ‘li deb aytiladi va unda 150 mlrd 
yulduz mavjud. U yadrodan va bir necha spiral shoxchalardan tash­
kil topadi. Uning o ‘lcham i-1 0 0 0 0 0 y o ru g iik yilini tashkil etadi. 
Galaktikamizdagi aksariyat yulduzlar - 1500 yorug‘lik yili qalinli- 
giga mos keluvchi ulkan diskda joylashgan. Galaktika markazidan 
30 ming yorug‘lik yili masofasida esa Quyosh joylashgan.
Bizga eng yaqin turuvchi galak­
tika 
“Andromeda tumanligi” 
(unga 
yorug‘lik nuri 2 mln yilda yetib 
boradi) deb yuritiladi.
1963-yilda 
kvazarlar
kashf etildi. 
Ular samodagi eng kuchli radionur- 
lanishlar chiqarish qobiliyatiga ega. 
Ularni yangi tu g ‘iladigan galaktika- 
larning yadrolari deb qaralmoqda. 
Yulduzlami astronomiya (grek­
cha “astron” - yulduz va “nomos” — qonun) o'rganadi. Bu fan 
kosmik jism larning tuzilishi va rivojlanishi yuzasidan tadqiqot- 
lar olib boradi. Teleskop-reflektorlar yaratilishi XX asrda as- 
tronomiyaning ikkinchi marta shiddat bilan rivojlanishiga olib 
keldi. Unda radioto'lqinlar, y o ru g iik , infraqizil, ultrabinafsha, 
rentgen nurlanishi va gamma nurlar bilan izlanish olib boriladi. 
Astronomiyaning bir qismi - astrofizika bo‘lib, u kosmik fazo- 
dagi osmon yoritqichlarining fizikaviy va kimyoviy jarayonla- 
rini o ‘rganadi. Fizika asosida tajriba (eksperiment) yotsa, astro­
fizika asosan kuzatishlarga tayanadi. Kengayotgan samoning turli 
bosqichidagi fizikaviy jarayonlar va moddaning holatlari - samo 
fizikasini o ‘rganishda muhim ahamiyat kasb etganligi uchun uni 
relyativistik kosmologiya jiddiy o ‘rganib bormoqda.
Astrofizikaning asosiy tadqiqot usullaridan biri - spektral analiz 
hisoblanadi. Har bir kimyoviy elementga m a’lum bir tayinli spek­
tral chiziq to ‘g ‘ri keladi. Spektral analizda ayni shu effektdan 
foydalaniladi.
37

---

Afsuski, qisqa to'lqinli nurlanishlar — ultrabinafsha, rentgen va 
gamma nurlar Yer atmosferasi orqali o ‘tmaydi. Bu muammoni hal 
qilishda kosmonavtika (grekcha “nautike” — kema boshqarish sa’nati) 
dan foydalaniladi. Kosmonavtika quyidagi muammolarni o'rganadi.
• kosmik parvozlar nazariyasi -
traektoriyalarni hisoblash va h.k.
• ilmiy mexanikaviy y o ‘nalish
-
kosmik 
kemalar, 
dvigatellar, 
boshqarishning yo'nalishi, ichki an- 
jom lari, uchirish qurilmalari, avto- 
matik boshqariluvchi stansiyalar va 
kosm onatboshqaradigan kemalar, il­
miy uskunalar, uchishni Yerda turib 
boshqaruvchi m arkazlar va h.k.larni
konstruksiyalash va rejalash:
•
mediko - biologik yo‘nalish kema hududida hayotni ta'm inlovchi 
bort tizimlarini yaratish, inson organizmidagi yuklanish, vaznsizlik, 
radiatsiya va boshqa jihatlar bilan bog'liq nomaqbu! faktorlarta’sirini 
kompensatsiyalash.
Osmon yoritkichlarining kelib chiqishi bo‘yicha