B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Bu kor-
puskulyar to ‘lqin dualizmi
nomini oldi.
B a'zi effektlar to'lqin nazariyasi bilan, ba’zilari esa kvant na­
zariyasi asosida tushuntiriladi. Shuning uchun jarayonlarni to ‘liq 
tavsiflash uchun to ‘lqin va kvant nazariyasidagi turli formulalardan 
bir paytda foydalanishga to ‘g ‘ri keladi. N.Borning -
“bir-birini
to ‘l(Jirishi p rin sip i”nmg
asosiy mazmun-mohiyati shundan iborat. 
1929-yilda V.Geyzenberg tomonidan ta’riflangan 
noaniqlik munosa-
batluri
ham shu g ‘oya bilan organik bog‘liqdir:
Kvant mexanikasida zarrachaning koordinatasi va impulsi (hara­
kat miqdori) bir vaqtning o'zida aniq qiymatga ega bo'luvchi holatlar
54

---

mavjud emas. Q at’iy impulsga ega bo‘lgan zarracha lokalizatsiyalan- 
magan (ya’ni aniq koordinataga ega emas) uni bir nuqtaga mujassam- 
lash (lokalizatsiyalash) uchun unga cheksiz impuls berish kerak, bu­
ning esa fizikaviy imkoniyati yo‘q. Boz ustiga zarrachaga kuchli ta’sir 
o ‘tkazilsa elementlar zarralaming zamonaviy nazariyasiga binoan zarra 
parchalanib. bir necha zarrachalarga ajralib ketadi. Kvant sistemasida 
bir paytning o‘zida barcha fizik kattaliklar nolga teng bo'la olmaydi.
4.3. Fizikaviy ta’sirlashuvlar
Atomning o'zi ham elementlar zarrachalardan tuzilganligi ke- 
yinroq m a’lum bo‘ldi. E. Rezerford tomonidan taklif etilgan atom­
ning dastlabki modelida elektronlar xuddi planetalar Quyosh atrofida 
aylangani singari yadro atrofida aylanadi (atomning planetar modeli). 
Atomning diametri 10 10 m, Protonning massasi elektronning mas- 
sasidan 2000 marta katta. Yadroning zichligi 1 • 1017 
кг! м ъ
ga teng. 
Diametri 10 14 m chamasida boMishi tajribalardan m a’lum.
XX 
asrda juda ko'p elementar zarrachalar ochildi va ular orasidagi 
o ‘zaro ta’sir qonunlari aniqlandi. Ularni bir necha guruhlarga ajratish 
mumkin:
• adronlar (yadro ulardan tashkil topgan);
• leptonlar (elektronlar, neytrino);
• fotonlar (yorugMik kvantlari bo‘lib, ularning tinchlikdagi mas­
sasi nolga teng).
Fotonlar va neytrino yorug‘lik tezligida harakatlanadi.
P.Dirak 1936-yilda antizarracha (ya’ni bir xil massali, lekin teskari 
ishorali zarracha)lar ham mavjud b o iish i haqidagi fikrni ilgari surdi. 
Yuqori energiyali tezlatgichlarda pozitron (elektronning antizarrasi) 
va antiprotonlar allaqachonlar olingan. Zarra va antizarra o ‘zaro 
to ‘qnashganda - fotonlar ajralishi orqali annigilyatsiyalanadi (ya’ni 
nurlanishga aylanadi). Fotonlarning ta’sirlashuvi natijasida “zarracha
- antizarracha” juftligi tug'iladi.
Nazariy jihatdan bashorat qilingan eng asosiy xususiyati butun 
emas, balki ulushli zaryadga ega bo'luvchi - substansiya 
kvark
55

---

tajribada aniqlandi. Amerikalik olimlarning m a’lumotiga qaraganda 
1994-yilda olti turdagi eng og‘ir kvarklardan so‘nggisi kuzatilgan.
Dunyoning tuzilishini yaratuvchi 4 ta asosiy (fundamental) o ‘zaro 
ta’sir kuchlari mavjud:
1.