B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Falsafiy-ijtimoiy qarashlari. 
Roziy o‘rta asr Yaqin va 0 ‘rta 
Sharq xalqlari falsafasida mavjud bo‘lgan ta ’limotlaming birorta- 
siga bog‘liq boMmagan holda borliq va uning mohiyati haqida o ‘z 
mustaqil ta ’limotini yaratdi. Uningcha, borliq - yagona, bir-biriga 
bo‘ysunmagan 5 mustaqil boshlang‘ich mohiyat (yaratuvchi, jon, 
vaqt, makon, materiya)dan vujudga kelgan (2-rasm).
2-rasm.
Bularning har biri borliqning vujudga kelishi va mavjud bo‘ lib qo- 
lishida “Zaruriy vujud’Mardir. Roziy materiya, makon, zamonni yara­
tuvchi va jon bilan bir xil zaruriy mohiyat deb hisoblab, moddiylikni 
ilohiylikka, ilohiylikni moddiylikka bo‘ysundirmadi. U o 'z davri- 
ning yirik tabiatshunosi sifatida moddiy olam hodisalari va jarayon- 
larini materiya va uning xususiyatlari bilan izohlashga harakat qildi, 
o ‘z naturfalsafiy qarashlarida m a’lum darajada ilmiy nuqtayi nazarga 
yaqinlashdi. 0 ‘rta asr falsafasi uchun erishgan eng katta yutuqlaridan 
biri — Roziyning narsalar moddiy atom zarralardan tuzilgani haqidagi 
ta’limotidir. U D em okritva Epikur atomistik ta’limotini o ‘rta asrlarda 
birinchi marta qayta tikladi. Uningcha, materiya dastlab “boMinmas 
zarralar (atom) holatida boMadi”, “og 'irlik va tanaga ega”, “moddiy 
zarralarning bo'shliq zarralari bilan qo'shilishi” natijasida 4 unsur: 
tuproq, suv, havo va olov paydo boMadi (3-rasm).
29

---

Atomlarning moddiyligi, abadiyligi va obyektivligi tufayli ular- 
dan vujudga kelgan moddiy olam ham obyektiv va abadiydir. Roziy 
zarralarning o ‘z-o‘zidan harakati masalasini tushunmadi va muayyan 
narsalarning vujudga kelish jarayoni asosida materiya yotsa ham, bu 
jarayon jonning materiyaga intilishi va u bilan birikishi tufayli yuz 
berishi haqidagi dualistik nuqtayi nazarda turadi. Roziy makon va 
zamonni ham substansiya deb tushunadi, bu bilan ulami materiyadan 
va bir-biridan ajratadi. Roziyning bundan maqsadi ularning obyektiv- 
ligini ta ’kidlashdir.