B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

6.2. Yerda hayotning boshlanishi
Yerda hayotning asosi uglerod hisoblanadi. X o‘sh, buning sa- 
babi nimada? Uglerod atomlari katta yulduzlar qa’rida, hayot uchun 
lozim bo‘lgan miqdorda hosil bo‘ladi. Uglerod turli-tuman (bir necha 
o ‘n million) harakatchan, past elektr o'tkazuvchan, ilviragan, suvga 
to'yingan, uzun, buralgan zanjirsimon struktura hosil qiladi. Uglerod- 
ning vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, temir bilan birikma- 
lari ajoyib katalitik energetik informatsion xossalarni namoyon etadi.
Kislorod, vodorod va azotni ham uglerod bilan bir qatorda tirik- 
likning «g‘ishti» deb qarash mumkin. Hujayra (8-rasm):
dan tashkil topgan. Barcha g ‘ishtlar 
samodagi eng barqaror va keng tarqalgan 
kimyoviy elementlardan bunyod bo‘l- 
gan. Ular o ‘zaro oson birikadilar, reaksi- 
yaga kirishadi va kichik atom og'irligiga 
ega.
Faqat m a’lum bir fizikaviy va kimyo­
viy sharoitlardagina (temperatura, suv 
va tuzlaming mavjudligi) hayot paydo 
bo‘lishi mumkin, yashash qobiliyatini 
butunlay y o ‘q qilib yubora olmaydi.
Agar tizim jarohatlanmagan bo‘lsa, u normal holga qaytganidan 
so‘ng, tirilish jarayonlarini tiklaydi.
Shuningdek, hayotning paydo bo'lishi uchun yana temperatura, 
namlik. bosim. radiatsiya darajasining m a’lum bir diapazonlari ham­
da samo va vaqtning m a’lum bir yo'nalishda rivojlanishi ham talab 
etiladi. Galaktikalarning bir-biridan 
uzoqlasltayotganligi
oqibatida 
ularning elektromagnit nurlanishi bizga juda kuchsizlangan holda ye-
• 70% kislorod
• 
17% uglerod
• 
10% vodorod
• 3% azot
8-rasm. Hujayra.
69

---

tib keladi. Agar galaktikalar bir-biriga yaqinlashganlarida edi, unda 
samodagi radiatsiya zichligi oshib ketib, hayot paydo bo'la olmas edi. 
Uglerod gigant yulduzlarda bir necha milliard yil avval sintez qilin­
gan. Agar samoning yoshi kichikroq bo‘lganida ham hayot yaratilmas 
edi. Planetalar atmosferani ushlab qolishi uchun m a'lum massaga ega 
bo'lishlari kerak.
Yerning yoshi 5 mlrd. yilni tashkil etadi. Dastlab uning sirtidagi 
temperatura 4000 - 8000° b o ig a n . Yer sovushi bilan uglerod va qiyin 
eriydigan metallar kondensirlanib yer po‘stlog'ini hosil qilishgan. At­
mosferadagi axvol esa butunlay boshqacha edi. Vodorod, geliy, azot, 
kislorod kabi yengil gazlar gravitatsiya kuchlari ta’sirida ketishgan. 
Lekin, ulardan tashkil topgan oddiy birikmalar qolgan. Dastlabki 
atmosfera vodorod, uning birikmasi (metan) va azotning birikmasi 
(ammiak)lardan iborat bo‘lgan. Atmosferada kislorodning yo'qligi. 
ehtimolki hayot hosil bo‘lishining sharti bo‘lib xizmat qilgan. Chunki 
laboratoriya tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, organik moddalar kis- 
lorodga boy muhitga nisbatan, qaytaruvchi muhitlarda oson paydo 
bo'ladi. Yerdagi eng qadimgi to g‘ jinslari dastlab atmosfera aynan 
shunday bo‘lganligidan dalolat beradi.