B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Tirik tizimlar quyidagi muhim xossalarga ega:
1. Kompaktlilik. K itningtuxum hujayrasidagi 5-1(Г15г DNK g ajo
bo'lgan energiyaviy m a’lumotlar kitning ulg'ayib bir necha tonnaga 
yetishiga (ya’ni, 22 tartibga ko'payishiga) va umrining oxirigacha 
to'laqonli faoliyat yuritishiga kifoya qiladi.
2. M olekulyar xaotik issiqlik harakatidan tartibot yaratish xususi- 
yati va 
shu yo'l bilan entropiyaning o'sishiga to'sqinlik qilish. Tirik 
tizimlar manfiy entropiyani iste’mol qiladi va issiqlik muvozanatiga 
teskari ishlaydi. Bunda atrof-muhitning entropiyasi o'sadi. Tirik orga- 
nizm qanchalik murakkab tuzilgan bo'lsa, unda shunchalik yashirin 
energiya va entropiya k o'p bo'ladi.
3. Atrof-muhit bilan modda, energiya va informatsiya almashti- 
rish. Tirik tizim tashqaridan olingan moddani assimilyatsiya qilish 
xususiyatiga ega.
4. Avtokatalitik reaksiyalarda paydo bo'luvchi ikki yoqlama aloqa 
sirtm og'i mavjud.
5. Hayot - materiyaning boshqa shakllarda mavjud bo'lish hol-
73

---

lariga nisbatan sifat jihatdan ustunlik qiladi. Tirik tizimlar makon va 
fazoda juda yuqori darajadagi tartibot va asimmetriya bilan xarak- 
terlanadi. Tiriklikning struktura bo’yicha kompaktliligi va energiya 
b o ‘yicha tejamkorligi molekulyar darajada eng yuqori tarzda tartib- 
langanlik natijasidir.
6. Tirikmas tizimlar shakiilanishida molekulalar oddiy, reaksiyalar 
murakkab boMadi. Tirik tizimlarda esa aksincha, reaksiyalar oddiy, 
molekulalar murakkab tuzilishda bo‘ladi.
7. Tirik tizimlarda oMmish bor, tirikmaslarda esa u y o ‘q. Organizm
- statistik miqdor emas.
8. Organizmning hayoti ikkita faktorga bog‘liq:
• 
Irsiyat, u genetik apparat bilan aniqlanadi.
• 0 ‘zgaruvchanlik, atrof-muhitdagi shart-sharoitga va individ- 
ning unga ko‘rsatuvchi reaksiyasiga bog‘liq boMadi.
9. Yetarlicha ko‘paya olish xususiyatiga ega.
Tiriklikning tuzilishini