B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

molekulyar biologiya
o ‘rganadi. XX asr­
ning o ‘rtalariga kelib biologiyada ilmiy inqilob ro‘y berdi. Bu asr­
ning ikkinchi yarmida esa hujayraning moddiy tuzilishi, strukturasi 
va unda sodir bo‘ladigan jarayonlar o ‘rganiladi “Hujayra - bu bi­
ologiyada o ‘ziga xos atomdir. Xuddi turli kimyoviy birikmalar atom- 
lardan tashkil topgani singari, tirik organizmlar ham yirik sondagi 
hujayralarning jam lanishidan tashkil topadi.
Hujayra ham atomlar singari bir-birlariga juda o ‘xshashdirlar. Har 
bir hujayra o ‘rtasida yadro deb ataluvchi qattiq qism mavjud. U yarim 
y og‘li sitoplazmada suzib yuradi. Bularning barchasi hujayra mem- 
branasida joylashgan (Dj. Kendryu “Hayot ipi”).
Hujayraning asosiy moddasi - bu 
oqsillar
bo‘lib, ularning mole- 
kulasi odatda bir necha yuz aminokislotalardan iborat boMadi. Barcha 
tirik mavjudotda genetik apparat tomonidan belgilanadigan o ‘zining 
alohida oqsillari boMadi. Hujayra aynan shu genetik apparat uchun 
kerak. Bu apparat hujayraning yadrosida joylashadi va u hujayrasiz 
mavjud bo"la olmaydi.
Agar hujayraga organizm uchun zararli bakteriya yoki begona
74

---

sanalgan modda tushib qolsa, unda immunitet tizimi ularga qarshi 
kurashadi. Immunitet tizimi adashib yuruvchi hujayralar to‘plamidir. 
Ular hayvonlarda ovqat hazm qilishiga, insonlarda esa himoyala- 
nishga xizmat qiladilar. Immunitet nazariyasi rus olimi 1.1. Mech- 
nikov tomonidan ishlab chiqilgan.
Organizmga kelib tushadigan oqsillar aminokislotalarga ajralib keti- 
shadi, so‘ngra ulardan xususiy oqsillar yaratib olinadi. Nuklein kislota- 
lar reaksiyalami boshqaruvchi fermentlar yaratishadi. Barcha ferment­
lar oqsillardan tashkil topgan. Ferment dirijyor vazifasini o'taydi. Har 
bir hujayrada minglab ana shunday “dirijyor - ferm enf’lar bor.
Tarkibida gemoglobin mavjudligi uchun ham qon qizil rangda 
bo‘ladi. Gemoglobin o'pkadan teriga kislorodni tashib turadi. Bitta 
gemoglobin molekulasi bir martada to ‘rtta kislorod molekulasini 
bog'lab olishi mumkin. Hujayra ichida kislorod diffuziyalanadi.
Molekulyar biologiya ikkita fan fizika va biologiyaning hamkor- 
ligi natijasida yaratildi.
Organizmning rivojlanish jarayoni uchta muhim tarkibiy qismdan 
tashkil topadi:
• jinsiy ko‘payishdagi urug'lantirish;
• 
hujayrada berilgan matritsa bo‘yicha kerakli modda va struk- 
turalami ko‘paytirish.
• 
hujayraning bo‘linishi, uning natijasida organizm o ‘sadi.
Inson hujayrasida DNK (dezoksiribonukleinli kislota) - 23 juft
xromosomada taqsimlangan va 1 mlrd juft asosga ega bo'ladi. Uning 
uzunligi 1 metmi tashkil etadi. Agar bir insondagi barcha hujayralar 
DNKlarni zanjir qilib ulab chiqsak, u butun Quyosh sistemasini ayla- 
nib chiqishga yetgan bo‘lardi. Genlar ham xromosomalarda joylash- 
gan bo‘ladi. DNK molekulasining bitta oqsilni sintez qiluvchi qismi 
gen
deyiladi (10-rasm). (“Barcha gen - bitta ferment” mashhur gipo- 
tezasi mavjud).
75

---