B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Nazorat savollari:
1. Hayotning paydo boiishi konsepsiyasi haqida tushincha bering.
2. Yer qanday tuzilgan?
3. Hayotning paydo bo‘lishi uchun qanday shart-sharoitlar ma­
vjud bo‘lishi lozim?
4. Hayotning paydo bo‘lishi yuzasidan sinergetikaning xulosasi 
qanday?
5. Yerda hayotning paydo bo‘ lishi haqida qanday nuqtayi-nazar- 
lar mavjud.
77

---

VII bob. KIM YOVIY BO G ‘LANISHLAR VA
KIMYOVIY REAKSIYALAR
7.1. Kimyoviy bogManish va uning turlari
M a’lumki, ko‘pchilik elementlarning atomlarga kimyoviy beqaror 
b o ‘lganligi uchun tabiatda k o 'p bo‘lmagan atomlarning yakka holda 
mavjud bo'lishi kuzatiladi.
Atom tuzilishi qavatlardan tuzilgan bo'lib, ularning har biri- 
da elektronlar turadi. Agar uning tashqi qavati m a’lum sondagi 
elektronlar bilan “toMgan” boMsa, atom barqaror bo‘ladi. Masalan: 
vodorod va geliy 2 ta qolgan elementlarda esa 8 ta boMadi.
Tashqi qavati tugallanmagan atomlar 
kimyoviy reaksiyagu
kiri- 
shadi va boshqa atomlar bilan bogMar hosil qiladi.
Har xil element atomlarining m a’lum birikmalari yordamida, 
m a’lum nisbatidan birlashishidan tuzilgan moddalarga 
birikmalar
deyiladi.
Birikmalaming xossalari uni tashkil qilgan elementlarning 
hossalaridan farq qiladi. Birikmalaming xossasini o ‘zida saqlaydigan 
eng kichik zarralarga 
molekula deyiladi.
M olekulalar atom yadrolari 
va elektronlardan tarkib topadi. M a’lum energiya sarflanganda barqa­
ror molekulalar atomlarga parchalanishi mumkin. Kimyoviy usullar 
orqali yangidan-yangi xossali molekulalami, moddalarni yaratish 
mumkin. Atomlar orasida bog'lanishlar bor-yo‘qligini ko‘rsatish 
uchun ular grafik yoki strukturali formulalar ko‘rinishida tasvirlanadi.
Kimyoviy molekulalami ta ’sirlashuvlarida aylanish jarayonini va 
ularga tashqi omillar ta ’sir etganda (issiqlik, nurlar, elektr toki, magnit 
maydoni) o ‘rganadi, bu vaqtda yangi kimyoviy bog'lanishlar hosil 
boMadi.