B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

7.2. Kimyoviy reaksiyalar
Kimyoviy reak siy alar-k im y o n ing asosidir. Bir xil reaksiyalar ik- 
kala tomonga boradi (unda strelka ikkala tomonga qaratib chiziladi 
qaytar reaksiya), boshqalari faqat bir tomonga boradi, uchinchilari 
esa umuman bormaydi.
Termodinamika mulohazalardan foydalanib, o ‘z-o‘zidan rivojlana- 
digan kimyoviy reaksiya sharoitini va uning yuzaga kelish sharoitini 
kuzatish mumkin. Masalan, siz barmog‘ingizni kesdingiz va kesilgan 
joyni vodorod peroksidi bilan kuydirdingiz, shunda u bijirlab kislorod 
chiqaradi:
2H20 2 ------------ 2H20 + 0 2
ammo teskari reaksiya boMmaydi.
Termodinamikada buni quyidagicha tushuntiriladi: reaksiya faqat 
moddalar enrgiyasining kamayishi va entropiyaning ortishi hisobiga 
bo'ladi. Haqiqatdan ham entropiya ortadi, chunki suv molekulasida
81

---

katta molekuladagiga nisbatan atomlar ancha tartibli joylashgan, agar 
uning erkin enrgiya qiymati kamaysa reaksiya borishi mumkin. Buni 
nazariya isbotladi.
XIX 
asrining eng buyuk yutuqlaridan biri kimyoviy reksiyalarning 
borishini isbotlash bo'ldi. Kimyoviy reaksiyalar har xil tezlikda bori­
shi mumkin, bunda ular issiqlik yutishlari yoki issiqlik chiqarish- 
lari, qaytar yoki qaytmas boMishi mumkin. Vant-Goff tenglamasi 
harorat ko‘tarishi bilan atom va molekulalar tezroq harakatlanishi, 
to ‘qnashuv sodir bo‘lganda, ular energiyalarining ortishi va kimyoviy 
reaksiyaning boshlanishi uchun yetarli bo"lishini ko‘rsatadi. Agar 
moddalaming entropiya qiymatlarini bilsak, kimyoviy reaksiyalarning 
borish jarayonlarini aniqlash mumkin.
1952-yil yaponiyalik fiziko-ximik Kenti Fukun molekulalar or- 
bitalar metodi ustida ishlashni taklif qildi va o ‘tish holatini yoki faol 
kompleks holatiga o 'tish mumkin ekanligiga baho berdi va bunda 
reaksiyalarning bo‘rishida hatto katalitik reaksiyalarda ham tashqi qa- 
vatdagi elektronlar muhim rol o ‘ynashini ko‘rsatdi. Amerikalik fiziko- 
ximik Roald Xofman Fikun usulini hisoblash darajasigacha yetkazdi 
va kimyoviy reaksiyalarda molekulalarning orbital simmetriyalarini 
saqlanish qoidasini ishlab chiqdi.
Ikkala olim ham 1982-yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofoti 
laureati boMishdi.