B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Kovalent bogManishida 
ikki atom orasida elektonlar umumla- 
shadi, bunda har bir atomdan bittadan elektron ishtirok etadi (masa- 
lan, vodorod, molekulasidan). B irxil elementning ikki atomi elektron 
juftini bir xil kuchda tortishadi va elektronlar (yoki elektron buluti) 
k o ‘proq vaqt atomlar orasida boMadi. Agar kovalent bog‘ ikkita har 
xil elementlar orasida hosil boMsa, elektron bulut siljigan boMadi, 
y a ’ni elektron bulut ko‘proq vaqt elektronni tortuvchi atomiga yaqin 
boMadi. Ayrim hollarda bunday bogManishga 
qutbliyoki nosimmetrik
hog‘lanish deyiladi.
Vodorod bogManish 
- vodorod atomi tuzilishi bilan bogMiq holda 
nomlanadi, y a ’ni u boshqa atom bilan kovalent bogMangan (masalan, 
kislorod yoki azot bilan) va molekulaning vodorodli qismi musbat 
zaryadlangan boMadi. Bu qisman musbat vodorodli uchinchi manfiy 
zaryadlangan atomga tortiladi (yana kislorod yoki azot bilan). Bu 
bogManish oldingi ikkala bogManishga nisbatan ancha kuchsiz ammo 
tirik materiyada juda keng tarqalgan. Boshqacha aytganda, tirik dun- 
yo shunga suyangan deyish mumkun. Juda qisqa boMgan uchlamchi, 
to ‘rtlamchi bogManishlar kam boMsada uchrab turadi: masalan reniy, 
molibden yoki xrom atomlari orasida.
Nikolson va Karleynlarning suvni elektr toki yordamida parcha- 
lash bo‘yicha qilgan tajribalari birinchi boMib kimyoviy bogMarning 
elektrik ta ’sirlashuvini k o ‘rsatdi, faqat yuz yillardan so‘ng kimyoviy 
bogMarning tabiatini tushintiruvchi nazariya yuzaga keldi.
Kimyoviy bogManishni energiyaning aylanishi nuqtayi nazaridan 
ham tadqiq etish mumkin: agar molekula hosil boMishidagi uning 
energiyasi, molekula tarkibidagi izomerlangan atomlar energiyasi 
summasidan kichik boMsa, u molekula mavjud boMa oladi, y a’ni 
uning bogM barqaror.
80

---

Barqaror holat 
deb, potensial energiya minimal bo‘lgan holat hi­
soblanadi, shuning uchun molekula hosil b o iish d a atomlar potensial 
chuqurchada turadilar va muvozanat holati atrofida uncha katta 
bo‘lmagan issiqlik tebranishi holati bo‘ladi.
0 ‘tgan asming oxirlarida Vant-Gofif o ‘zining “Fazoviy kimyo” ki­
tobida 
stereokimyoviy
gipotezani bayon qilib, undan biologik hamda 
organik kimyo muvafifaqiyatli foydalandi. Bu gipotezaning rivojlanishi 
asosida u organik birikmalardagi to‘rt valentli uglerod atom tetraedr 
markazida joylashadi va uchlarida uglerodi atom yoki atomlar guruhi u 
bilan bog‘langan bo‘Iib, asimmetrik bo‘ladi degan fikrni aytadi.
Organik birikmalarining optik xossalarini tahlil qilish asosida Vant
- Goff eritmada qutblanish tekisligida buriladigan har qanday birik- 
mada uglerod atomi b o ia d i, degan xulosaga keladi.
Optik faollik faqat uglerod atomidagi bog‘lanishida bo‘ladi. degan 
fikr yo‘qoladi. 0 ‘z ishlari bilan kimyoviy bog‘lanish tushunchalarini 
kengaytirganligi uchun Vemer 1913-yil kimyo bo‘yicha Nobel mu- 
kofoti laureati unvoniga sazovor bo‘ladi.