B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

8.3. Ekologiyaning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi
XX 
asrning 20-yillariga kelib genetika va darvinizmning 
uyg^unlashuvi bilan bir qatorda boshqa yo‘nalishlar ham rivojlana 
boshladi. Shulardan biri 
ekologiya
bo‘lib. u alohida organizmlar va 
tirik tabiatning majmuasi va uyg'unligidan iboratdir. Uning lug'aviy 
m a’nosi grekcha “oikos”— manzil, yashash joyi m a’nosini anglatadi. 
Ekologiya
- tirik organizmlarning yashash joyi va ulami o'rab turgan
93

---

makon bilan o'zaro aloqasini o'rganadigan fandir. Ekologiya - or­
gan izmning tashqari muhit sharoitiga munosabati va uning yashash 
sharoitiga moslashishi shakllarini o ‘rganadi (14-rasm).
14-rasm. Ekologiya.
Ekologiya darvinizm tufayli paydo bo‘ldi, so‘ngra u darvinizmni 
rivojlanishiga hissa qo'shdi hamda yashash uchun kurash jarayonini 
o'zida aks ettirdi. Yangi fanga 1879-yil E.Gekkel 
ekologiya
deb nom 
berdi. Ekologiya biosferaning evolyutsion tizimini va rivojlanish qo- 
nunlarini butunligicha ochib beradi hamda o ‘zaro aloqalar zanjirini 
o ‘rganadi: organizm - k o ‘payish - tur - biotsenoz - biogeotsenoz -
biosfera.
Ushbu tizimda organizm yangi paydo bo'lish laboratoriyasi ro- 
lini bajaradi. K o‘payish tabiiy tanlanish harakatining boshlang‘ich 
k o ‘rinishini namoyon etgan holda elementar evolyutsion birlikni bio- 
tik aylanishning asosiy kombinatsiyalarini biotsenozda jamlaydi.
Autekologiya va sinekologiya. 
Ekologiya autekologiya va
sinekologiyaga bo'linadi. Autekologiya
turlar va muhit orasidagi 
o ‘zaro munosabatlarini o ‘rganadi. 
Sinekologiya
esa turlarning o ‘zaro 
munosabatini biotsenoz birikmasida o ‘rganadi. Autekologiya tabiat­
ga moslashish ko'rinishlarini tabiiy tanlanish natijasi sifatida ochib 
bersa, sinekologiya yashash uchun kurashning alohida ko'rinishlarini
94

---

ajratib beradi. Albatta, ekologiyaning ikkala tarm og‘i ham o ‘zaro 
bog‘liq va ularning bo‘linishi nisbiydir. Ekologiyada ko‘payish, alo­
hida mazmunga ega hamda o ‘ziga xos o ‘rin egallaydi, b a ’zan ekologi- 
yani biologik fan - “u yoki bu tumi aniq yashash muhitida ko'payish 
va yashash qonuniyatini o ‘rganuvchi fan deb qaraydilar”.
Bir hududda yashab va o'zaro aloqada bo‘ladigan har xil turlar- 
ning yig'indisi 
biotsenoz
deb ataladi. Ular orasida yirtqich va o ‘lja, 
betaraflik, o ‘zaro hamkorlik, o ‘zaro yordam, parazitlik munosabatlari 
bo‘lishi mumkin.
V.N.Sukachyov va uning shogirdlari tomonidan yaratilgan biot- 
senozlar haqidagi ta ’limotda turli organizmlarning o ‘zaro munosa- 
batlarini ko‘p qirrali ekanligi va bu munosabatlar biotsenozni tashkil 
etuvchi (o‘simliklar, hayvonot dunyosi va mikroorganizmlar) tuproq 
va muhitning barcha abiotik olimlarining o'zaro aloqadorligi natijasi 
ekanligi ko‘rsatildi.
Biogeografik izlanishlar bir qator ekologik. geografik o ‘zgarishlar 
qonuniyatlarini aniqlab berdi (masalan, tanadagi turtib chiquvchi 
qismlar — quloq, dum va boshqalar. Sovuqroq joylarda qisqaroq va 
issiqroq joylarda uzunroq bo‘ladi).