B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

13-rasm. Litosfera.
89

---

da hozirgi kundagi tabiatni o'rganishning tizimli metodlari shakllandi.
Biotik yoki jonli omillaming abiotik yoki fizikaviy shart-sharoit- 
larga ta ’siri xususidagi izlanishlarda bunday yondashuvning natijalari 
tezda namoyon b o 'la boshladi. Masalan, dengiz suvining tarkibini 
k o ‘proq dengiz organizmlarining faolligi belgilashi aniqlandi. Qumli 
tuproqda yashovchi o'simliklar, tuproqning tuzilishini o ‘zgartiradi. 
Tirik organizmlar hatto bizning atmosfera tarkibini ham nazorat 
qiladi. Shunga o‘xshash misollarni ko‘plab keltirish mumkin [12]. 
Bu misollar jonli va jonsiz tabiat o ‘rtasidagi qayta aloqa mavjudligi, 
va buning oqibatida tirik materiya o ‘ziga xos holda Yer ko'rinishini 
o ‘zgartirishiga guvohlik beradi. Shunday qilib, biosferani jonsiz ta- 
biatdan ajratib o ‘rganish noto‘g ‘ri b o ia r edi, sababi, bir tomondan 
biosfera jonsiz tabiatga tobe bo‘lsa, ikkinchi tomondan o ‘zi unga 
to'xtovsiz ta’sir o'tkazadi. Tabiatshunos olimlar o 'z oldilariga Yer yu- 
zasi va Yer po‘stida yuz berayotgan fizikaviy, kimyoviy va geologik 
jarayonlarga tirik materiya “qanday qilib” va “qancha miqdorda” ta’sir 
k o ‘rsatadi degan savollarga javob izlashni maqsad qilib qo'yganlar. 
Faqat shunday yondashuvgina “Biosfera konsepsiyasi” haqida to ‘liq 
tushuncha berishi mumkin. Aynan shunday vazifani bajarishni buyuk 
rus olimi V.I.Vemadskiy (1863-1945) o ‘z zimmasiga olgan.
8.2. V.I.Vemadskiy “Biosfera va tirik modda haqida”
Bu konsepsiyaning asosi “tirik modda” tushunchasidan ibo­
rat. V.I.Vemadskiy uni tirik organizmlar majmuyi deb hisoblaydi. 
0 ‘simlik va hayvonlardan tashqari V.I.Vemadskiy ular qatoriga geo- 
kimyoviy jarayonlarga ta ’siri bo'lgan tirik mavjudotlardan farq qiluv- 
chi, insoniyatni ham qo‘shadi.
Birinchidan - bu farq o ‘zining jadalligi va geologik davr o ‘tishida 
kengayishi bilan; ikkinchidan - insonlaming har qanday faoliyati, 
ma'lum darajada qolgan tirik moddaga ta’sir qilishi bilan ajralib turadi. 
Inson ta ’siri, avvalo, ko'p sonli madaniy o ‘simliklar navi va uy hayvon- 
larining turlarida ko'rinadi. Bunday nav yoki turlar mavjud bo'lmagan, 
inson yordamisiz nobud bo'lgan yoki yovvoyilashib ketgan. Shu sa-
90

---

babli V.I.Vemadskiy tirik moddaning geokimyoviy ishini hayvonlar, 
0
‘simliklar va insonlarning umumiy faoliyatida deb qaragan.
V.I.Vemadskiyning fikricha, avvallari jonli jism va ularning faoli- 
yati mevalarini xarakterlovchi ikkita asosiy omillarga e ’tibor beril- 
magan:
Pasteming jonli jism larning o 'ziga xos xususiyati bo‘lgan, mole- 
kulalaming fazoviy disimmetriklik tuzilishi bilan bog'liq optik aktiv 
birikmalar ustunligi haqidagi kashfiyoti; tirik organizmlarning bios­
fera energetikasidagi hissasi va ularning jonsiz jism larga ta ’siri.
Axir biosfera tarkibini nafaqat tirik modda, balki turli jonsiz jism lar 
ham tashkil etadi. V.I.Vemadskiy ularni “kosniy”, y a’ni “o ‘tgan” deb 
atadi (atmosfera, tog‘ jinslari, minerallar va h.k.), shuningdek, “bio- 
kosniy” - biologik va qotgan jism lar aralashmalari (tuproq, yuza suv­
lar va boshqalar)ni ham nazarda tutdi. Tirik modda biosferaning oz 
qismini tashkil etishiga qaramasdan, sayyoramiz ko‘rinishi o ‘zgarishi 
bilan b o g liq bo‘lgan asosiy geologik jarayonlarda muhim o ‘rin tutadi.
Chunonchi, tirik modda, biosferaning belgilovchi kompo- 
nentlaridan biri ekan, biosferaning yaxlit tizimi ichida mavjud 
bo‘lib, rivojlana oladi deb ta ’kidlash mumkin. Shuning uchun 
V.I.Vemadskiyning - tirik organizm lar biosferaning funksiyasi 
bo ‘lishi bilan bir qatorda, u bilan moddiy va energetik nuqtayi na- 
zardan cham barchas bog'liq boMib, juda qudratli geologik kuchni 
belgilovchisi deb hisoblashi bejiz emas.
Sayyoramizning astronom ik o ‘rni, eng avval quyoshgacha 
boMgan masofa va Yer o ‘qining Yer orbitasiga nisbatan o g ‘ishi, bios­
feraning mavjudligi va undagi biokimyoviy jarayonlar borishining 
bosh o ‘zagidir. Yer bunday joylashganligi sayyoradagi iqlimni bel- 
gilaydi. Iqlim esa mavjud barcha organizm larning hayotiy sikllariga 
o ‘z ta ’sirini o ‘tkazadi. Quyosh, biosferaning asosiy energiya man- 
bayi hisoblanib, barcha geologik, kim yoviy va biologikjarayonlarni 
boshqaradi. Energiyaning saqlanishi va o'zgarishi qonuni muallif- 
laridan biri Julius M ayeer (1814-1878), “H ayot — Quyosh nurining 
m ahsuli” degan edi.
91

---

Tirik moddaning qotgan moddadan asosiy farqini quyidagilarda 
ko‘rish mumkin:
- tirik m oddada o ‘zgarishlar va jarayonlar qotgan mod- 
dalarga nisbatan tezroq kechadi. Shuning uchun tirik moddadagi 
o ‘zgarishlar ta ’riflanayotganda “tarixiy”, qotgan modda xususida 
“geologik vaqt” iboralari ishlatiladi. Misol tariqasida shuni aytish 
mum kinki, bir sekund geologik vaqt taxminan yuz ming yil tarixiy 
vaqtga to ‘g ‘ri keladi;
- geologik vaqt mobaynida, tirik moddaning qudrati va biosfera- 
ning qotgan moddasiga ta ’siri ortadi. V.I.Vemadskiy ko‘rsatishicha, 
bu ta ’sir avvalo “atomlarning tirik moddadan, qotgan moddaga 
to'xtovsiz qayta oqim ida” namoyon boMadi;
- geologik vaqt davrida faqat tirik moddada, organizmlarning si- 
fatli o ‘zgarishlari yuz beradi. Bu o'zgarishlarning kechishi va mexa- 
nizmlari Ch.Darvinning turlarning tabiiy tanlash yo‘li bilan paydo 
bo‘lishi nazariyasida ta’riflanadi;
- tirik organizmlar, atrof-muhit o ‘zgarishlariga qarab o ‘zgaradi va 
moslashadi. Ch.Darvin nazariyasiga ko‘ra, ayni shu o ‘zgarishlarning 
yig‘indisi evolyutsiya uchun manba vazifasini o ‘taydi.
V.I.Vemadskiy taxminicha, tirik modda, atrof muhitga bog‘liq 
bo'lm agan 
holda geologik vaqt mobaynidagi 
o ‘zgarishlarda 
ko‘rinadigan, o ‘zining evolyutsion jarayoniga ega b o ‘lishi mumkin.
0 ‘z fikrining tasdig‘i sifatida V.I.Vemadskiy hayvonlar markaziy 
nerv sistemasining to ‘xtovsiz o'sishi va uning biosferadagi ahami- 
yati, shuningdek, biosferaning maxsus uyushqoqligini dalil sifatida 
keltirdi. Uning fikricha, soddalashtirilgan holda bu uyushqoqligini 
“ biosferaning hech bir vakili, qachonlardir o ‘zi faoliyat yuritgan 
nuqtaga qaytm aydi” deb izohlash mumkin.
Evolyutsiyaning to'xtovsiz jarayoni, organizmlarning yangi tur- 
lari paydo bo'lishi bilan birgalikda, butun biosferaga va shu qatorda 
tabiiy biologik qotgan jism larga o 'z ta ’sirini ko'rsatadi. Shunday qilib 
turlarning evolyutsiyasi sekin-asta kengayib, butun biosferaga o'tadi.
Modomiki, evolyutsiya va yangi turlarning paydo bo' lishi, o'zining 
boshlang'ich nuqtasiga ega deb taxmin qilinsa, demak, o ‘z-o‘zidan
92

---

hayotning shunday nuqtasi bormi? Agar bor bo‘lsa uni qayerda izlash 
kerak, Yerdanmi yoki Koinotdanmi? Jonli jonsizdan paydo b o ‘lishi 
mumkinmi degan savollar vujudga kelishi tabiiy.
Bu savollar xususida yuz yillar davomida din ulamolari, fayla- 
suflar va olim lar bosh qotirishgan. V.I.Vemadskiy esa, o ‘z davri- 
ning buyuk namoyandalari tom onidan berilgan fikrlarni sinchkov- 
lik bilan o ‘rganib chiqib, bu savollarga hanuz javob y o ‘q, degan 
to ‘xtamga keldi [13].
Hayotning abiogen yoki noorganik modda paydo bo‘lishi xusu­
sida hatto antik davr allom alari ham o ‘z farazlarini aytib o ‘tishgan. 
Masalan, Arastu (Aristotel) mayda organizmlar noorganik moddadan 
paydo bo‘lishi mumkinligini faraz qilgan. Eksperimental tabiiy bi- 
limlar va geologiya, poleantologiya, biologiya fanlarining rivoji bi­
lan bunday fikrlar emperik asoslanmaganligi tufayli tanqid ostiga 
olindi. XVII asming ikkinchi yarmida florensiyalik olim va shifokor
F.Redining “jam i tirik materiya, tirik - jonlidan paydo bo'ladi” de­
gan qarash keng tarqaldi. Bu nuqtayi nazarning tasdig'i sifatida in- 
gliz fiziologi UiPm Garveyning (1578-1657) quyidagi fikrini kelti- 
rish mumkin: “Hamma tirik organizm tuxumdan paydo bo‘lgan”, shu 
bilan birga u hayotning abiogen y o ‘l bilan vujudga kelishini inkor 
etmagan.
Ba’zi qarama-qarshiliklarga qaramay, V.I.Vemadskiyning biosfera 
to ‘g ‘risidagi ta ’limoti nafaqat jonli tabiatni, balki insoniyatning tari- 
xiy faoliyati va tabiat ajralmas aloqada ekanligini tushunishdagi yirik 
qadam edi.