B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Molekulyar biologiya
ko’rsatishicha, ya- 
shashning turli-tumanligi va yashash jarayonlari DNKning to ‘rtta 
nukleotid zanjirining almashinuviga bog‘liq bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. Biosfera va uning tarkibi.
2. Atmosfera va uning tarkibi.
3. Gidrosfera haqida tushuncha bering.
4. Litosfera nimadan tashkil topgan.
5. Biosfera va tirik modda haqida V.I.Vemadskiy ta ’limoti.
6. Tirik va tirikmas tizimlami ilmiy tarzda chegaralash 
muammosi nimada?
7. Ekologiyaning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi.
97

---

IX bob. ETOLOGIYA VA IJTIMOIY BIOLOGIYA
9.1. Etologiya
Hayvonlarning erkin, yovvoyi holdagi fe’l-atvorini o ‘rganuvchi 
fandir. XX asr o ‘rtalarida fanda birinchi bor “Etologiya” atamasi vu­
judga keldi. “Etos” yunoncha so‘z bo‘lib, “xarakter”, “fe’l-atvor”, 
“xulq” m a’nosini anglatadi (15-rasm). Bu so‘z “etika” so‘zining o ‘zagi 
hisoblanadi. “Etika” esa inson tabiati, xulqi haqidagi fandir. Etologi­
ya nuqtayi nazaridan hayvonlarnig fe'l-atvori qo‘zg‘atuvchilarga 
(раздрожение), qonga quyiluvchi garmonlarga, to ’qima suyuqligiga, 
bezlar ishlab chiqargan fermentlarga bog‘liq. Bu esa organizmning 
o ‘sishiga va boshqa jarayonlarga ta’sir ko'rsatadi.
M a’lumki, hayvonlar yangi tug‘ilganda tabiat bilan o ‘ziga xos 
aloqadorligi, y a’ni atrof-muhitga moslashish uchun yordam beruvchi 
fe’l-atvori, harakatlari bilan ajralib turadi. Bu holat “ instinkt” deb ata- 
ladi. Etologiya fani asoschisi K.Lorensning ta ’riflashicha, “ instinktiv 
harakatlar tana a ’zolari kabi rivojlanadi va maxsus, m a’lum muddatli 
amaliyotni talab qilmaydi” .
Instinkt - har bir tur uchun o ‘ziga xosdir va o ‘sha turga mansub 
hayvonlarning genotipi bilan belgilanadi. Atrof-muhit ta ’sirida hay­
vonlarning irsiy axboroti o ‘zgarishi va takomillashib borishi mum­
kin. Bu esa hayvonlarning morfologik va fiziologik xususiyatlari 
o ‘zgarishiga va shu turga mansub holda saqlanib qolishiga olib keladi.
“Ochlik”, “jinsiy”, “agressiya”, “qo'rquv” instinktlari hayvon- 
laming oziqlanish, nasi qoldirish, o ‘sish va o ‘zini o'zi saqlab qo- 
lish xususiyatlariga turtki bo‘ladi. “Agressiya - turning saqlanishiga 
y o ‘naltirilgan birlamchi instinktdir” (K.Lorens). Masalan, sut emi- 
zuvchi hayvonlarda ozuqa, y a’ni sut uchun kurashda g ‘olib b o ig a n
bolasi tez rivojlanadi va aka-ukalaridan ba’zi xususiyatlari bilan ajra- 
la boshlaydi. Bu esa kelgusida faqat kuchlilargina saqlanib qoladi de- 
ganidir. Saqlanib qoladi deganda nima nazarda tutilyapti?
— nasi qoldirish uchun kurashda g‘olib bo'ladi;
— o'zidan ko‘proq nasi qoldiradi va toMaqonli irsiy axborot be- 
radi;
98

---