B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

10.2. Psixologiya va parapsixologiya
R u hiy 
tahlil (psixoanaliz). 
Odam ruhiyatini o'rganishning bar- 
cha yo'nalishlari ongsizlik rolini aniqlash bilan shug‘ullanuvchi, 
tabiatstlunoslikka qanchalik aloqador bo‘lsa, ulardagi gumanitarlik 
shunchaijk ongsizlik negizi ustidagi qurilma kabi aniqlanadi.
Ruhiy tahlil mohiyatan ana shunday. Uning asoschisi bo‘lmish 
Z.Frey(jnjng ta’kidlashicha, “alohida olingan har bir kim sa (individ), 
virtual jihatdan madaniyat dushmani sanaladi. Shunisi e ’tiborliki, 
odamUr yakka bo'lib yashashga qanchalik kam qodir bo‘lmasinlar, 
ular b^ribir qurbonlarni his etadilar, ularni birgalashib yashash im- 
koni bo‘jjgj-jj ucilun madaniyat shuni o g ‘ir yuk kabi talab qiladi” .
^ reydning 
chizmasi mana bunday: dastlab ibtidoiy odam paydo 
bo Igat) keyin esa taqiq tizimi sifatida madaniyat yuzaga kelgan, bu 
taqiql%ni odamning o ‘zi buzishga intiladi, chunki uning ruhiy faoli-
107

---

yati negizida jinsiy mayl va instinktlar yotadi. M adaniyat taqiqlari 
kiritadigan azob-uqubatlar barchani jalb etadi, ammo ulardan aziyat 
chekadigan impulsiv xohishlardir. Har bir bola dunyoga kelganda 
yangitdan paydo b o ‘lib, nevrotik (asabiylashuv)larda namoyon 
bo‘ladi. Gap insest, kanibalizm va shu kabilar haqida ketyapti, ular 
odam larning bir-birini y o ‘q qilib yuborishi xatarini yengish uchun 
bartaraf etiladi.
Ixtiyorsiz (instinktiv) mayllar yig‘indisini Freyd “U” deb ataydi va 
“ U”ni “Men ongman”dan farq qiladi. “M en ongman” “ U”dan tashqi 
muhitda moslashish maqsadida rivojlanish (evolyutsiya) jarayonida 
ajralib chiqqan. “Men ustun” ta’siri ostida sublimatsiya sodir bo‘ladi, 
sublimatsiya deganda, his-tuyg‘ular, instinktlar kuch-quvvati (eng av- 
valo libido-jinsiy mayl)ning ijtimoiy jihatdan m a’qul b o ig a n shak- 
llariga, masalan, ijodga aylanishi tushuniladi. Bunda noxush tasav- 
vurlarning ost ongga siqib chiqarilishi katta ahamiyat kasb etadi. 
Ular (tasavvurlar) o ‘z kuch-quvvatini saqlab qolganidan, qaytishga 
intiladi, ammo ong qarshilik ko‘rsatib, odam qo‘rquv, gunoh, vijdon 
azoblari kabi hislarga beriladi. Uyat, nafrat, axloq kabi hissiyotlar xo- 
hish mayllarini siqib chiqarish holatida saqlab turadi. Shunda maj- 
mua (kompleks) paydo bo‘ladi, u ruhiyatning susaygan emotsional 
(his-tuyg‘ular) mazmuni bo‘lib, bu mazmun doimiy psi-xologik 
qo‘zg ‘alishni paydo qiladi.
Ruhiy tahlilda davo shunday tushunchaga asoslanganki, bunda 
odam vasvasaga va asabiylashuvga chalinadi, chunki uning aksari 
bolalikdagi qandaydir tasavurlari “M en-uchun”ni ostgi ongga siqib 
chiqargan holda, ongga o ‘tishga behuda urinadi.
Freyd mana shunday analogiyani keltiradi: “M en birorta talabani 
auditoriyadan haydab chiqarsam-da, u eshik ortida to'polon qila- 
veradi. Bemor kishi o ‘z mayllarini siqib chiqaravermagan kishidir. 
Shunday ekan, bu kasal odam bilan kelishib, auditoriyaga kiritgan 
m a'qul. Ruhiy tahlil usuli ana shundan iborat. Aks holda siqib chiqa- 
rish tuyg‘usi auditoriyaga o ‘z o ‘rinbosarini yuborishi mumkin, be­
m or odam esa bundan aziyat chekadi. Ana shu o ‘rinbosar simptom 
(kasallik belgisi)ning o ‘zginasidir. Odam o ‘z xohishi (mayli)ni idrok
108

---

etm og‘i va uni shubha tug'dirm aydigan oliy maqsadga y o ‘naltirm og‘i 
kerak” . Freyd sublimatsiyani ana shunday tushunadi.
Freyd bo'yicha onglik, ruhiyat mohiyati emas, balki uning biror 
sifatlaridan biri, qalb apparatining ustki qatlamidir. “M en” shuning 
timsoliki, buni aql-idrok va mulohaza deb atash mumkin b o is a , “U” 
esa aksincha, e ’tirozga ega boMadi. “M en”ni chavandozga, “U”ni esa 
otga o'xshatsa bo'ladi. Odam ruhiyati rivojlanishida “Men ustun” 
hissi asta-sekin kuchayib boradi va shunga yarasha tashqi taassurot 
kamroq talab qilinadi.
Freydning ko'rsatishieha, ijtimoiy aloqalar yetishmasligi va, ay- 
niqsa ulaming yo'qolib ketishi (“ishq-muhabbat” yo‘qolishi) tajovuz- 
korlikka qulaylik tug‘duruvehi omillar qatoriga mansubdir, bu esa 
etologiya bilan tasdiqlanadi. Shu bilan bir vaqtda u odatda ikki, uch 
xil harakat qiladi deb (tortilish va itarilish kabi fizikaviy kuchlarga 
o'xshash) - yashashga bo'lgan iroda va o iish g a iroda bor deb faraz 
qilgan. Uning fikricha. odamda o'lish instinkti bo'lm aydi, chunki u 
biologik emas, shunday izohlanishi esa, shunchaki tajovuzkorlik ins- 
tinktini buzib ko‘rsatishdir. Ehtimol Freyd bilan Lorens o'rtasidagi 
kelishmovchilik quyidagicha hal etiladi: o ‘lim instinkti faqat odamda 
mavjud bo‘ladi, chunki odam o ‘limga mahkumligini bila oladi. Zero, 
faqat odamgina o 'z qarindosh-urugiarini dafn etadi.